تغییرات آمار ماهانه شهدا در طول هشت سال جنگ ایران و عراق نشان از چند روند مهم دارد. درصد شهدای غیرنظامی در ماه‌های ابتدایی جنگ با توجه به ورود نیروی زمینی ارتش بعث عراق به برخی از شهرهای ایران زیاد است، اما پس از آن، جنگ به جبهه‌ها کشیده می‌شود و آمار کشته‌شده‌های غیرنظامی کاهش می‌یابد. تلفات غیرنظامی ایران در سال‌های بعد در اکثر موارد مربوط به بمباران شهرها و روستاهاست.

در ماه‌های ابتدایی جنگ که سپاه و بسیج هنوز نیروی زیادی در جبهه‌ها ندارند، سهم ارتش از تعداد کل شهدا قابل توجه است. از نیمه سال ۱۳۶۰ تعداد شهدای بسیجی بعد از تغییر مدیریت جنگ، به سرعت افزایش پیدا می‌کند و با پیروزی‌های پی‌درپی ایران برای آزادسازی زمین‌های اشغال‌شده‌ در عملیات‌های ثامن الائمه، طریق القدس، فتح المبین، بیت المقدس و آزادسازی خرمشهر همراه می‌شود. پس از آن حضور نیروهای داوطلب در آمار شهدا نوسان زیادی را تجربه می‌کند و روندی کاهشی در پیش می‌گیرد تا در سال ۱۳۶۴ به کمترین مقدار خود می‌رسد. چنین نوسانی در درصد شهدای سپاه دیده نمی‌شود. درصد شهدای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی از سال ۱۳۶۱ به بعد پیوسته روندی رو به رشد دارد که با توجه به توسعه سازمان رزم آن و تاسیس واحدهای جدید در زمان جنگ چندان دور از انتظار نیست.

«جنگ در ایران متکی بر نیروهای داوطلب بود […] شما سرباز را برای شکستن خطی که پر از موانع و استحکامات است نمی‌توانید به کار بگیرید. نیرویی می‌خواهد که از مرگ نترسد. از شهادت نترسد. او می‌تواند این کارها را انجام دهد. نیرویی که با دست خالی حاضر باشد میدان مین را باز کند و برود و اگر حادثه‌ای برای او رخ داد نترسد […] نیروی داوطلب یک فرهنگی دارد. فرهنگ داوطلب این است که وقتی در جبهه ببیند عملیات و پیروزی هست می‌آید، اگر احساس کند که باید برود در خط پدافندی بایستد و خبری نیست نمی‌آید. شما که نمی‌توانید او را به زور به جبهه بیاورید. باید خود او به نتیجه برسد. نیروی داوطلب خود تصمیم‌گیرنده است»

بعد از این جدایی تصمیم توسعه سپاه پاسداران به عنوان یک سازمان نظامی تمام عیار مطرح شد و در ۲۶ شهریور ۱۳۶۴، رهبر وقت انقلاب طی حکمی فرمان تشکیل نیروهای سه‌گانه زمینی، هوایی و دریایی سپاه پاسداران را صادر کرد (+). 

تکیه بر نیروهای داوطلب ایران در جنگ به اندازه‌ای است که حضور آنان در جبهه‌ها با تغییر در فرماندهی و سازمان جنگ همراه می‌شود و با  تغییر در ساختار نظامی کشور، سازمانی که متکفل حضور آنان در جبهه است به مرور مدیریت جنگ را نیز به عهده می‌گیرد.

نیروی داوطلب بسیج حضوری پررنگ و تعیین‌کننده در جنگ ایران و عراق داشته‌ و چنانچه در این مقاله نیز نشان داده شد، مطالعه فراز و فرود‌ آن یکی از راه‌های موثر برای فهم بزرگ‌ترین تحولات جنگ است.