سوم تا پنجم دی ماه سالگرد شروع «عملیات کربلای ۴» است. این عملیات در سال ۱۳۶۵ در جبهه جنوبی جنگ در منطقه اروندرود انجام شد. ایران در مدت هشت ساله جنگ با عراق، ۴۷ عملیات زمینی داشته که اجرای هر یک از آنها بین ۱ تا ۸۰ روز به طول انجامیده است. چرا در میان این تعداد عملیات، کربلای ۴ که در کمتر از دو روز نیز متوقف شد، جایگاهی متمایز در خاطره جمعی ایرانیان پیدا کرده است؟ چه چیزی در کربلای چهار با عملیاتهای دیگر متفاوت بوده است؟ وضعیت ایران در این عملیات چقدر با عملیاتهای دیگر متفاوت بوده است؟
زخمی در خاطره جمعی
یکی از نشانههای جایگاه متفاوت این عملیات در حافظه جمعی در سال ۱۳۹۴ بروز کرد. در ۱۸ خرداد ۱۳۹۴ اعلام شد که طی عملیات تفحص اخیر در عراق، پیکر ۲۷۰ شهید شناسایی شده که از طریق مرز شلمچه وارد کشور شدهاند و مراسم تشییع آنها روز سهشنبه ۲۶ خرداد ساعت ۴ بعد از ظهر از میدان بهارستان انجام خواهد شد. ۱۷۵ نفر از آنها جمعی از غواصان شهید عملیات کربلای۴ بودند [۱].
عکس: محمد اخلاقی (+)
حضور مردم در این مراسم علیرغم گرمی هوا به صورت غیرمنتظرهای زیاد و متکثر بود. حتی مسئولین برنامه نیز انتظار دیدن چنین جمعیتی را نداشتند[۲]. این را میشد از مسیری که برای مراسم تشییع در نظر گرفته شده بود، به خوبی دریافت.
نشانه دیگر، حساسیت زیادی بود که افکار عمومی در مواجهه با «عملیاتِ فریب» نامیده شدنِ کربلای ۴ از خود بروز داد. محسن رضایی فرمانده وقت سپاه در زمان جنگ و یکی از طراحان اصلی عملیات کربلای ۴ در دی ماه ۱۳۹۷ گفت:
«با عملیات کربلای چهار به دشمن وانمود کردیم که عملیات سالانه ما تنها همین بوده است. ده روز بعد در همان نقطه و زمانی که نیروهای ارتش بعثی به مرخصی رفته بودند، عملیات کربلای پنج را انجام دادیم. عملیات کربلای چهار برای فریب دشمن انجام شد. اگر تحلیلگر تاریخی در فهم آن فریب بخورد، پس وای به حال نوشتههای او» [۳]
این اظهار نظر با واکنش گسترده مردم، خانوادههای شهدا و فرماندهان نظامی مواجه شد و بعدا این توضیحات را به آن اضافه کردند که کربلای ۴ عملیات فریب نبود، بلکه عملیات اصلی بود اما با اجرای عملیات بعدی یعنی عملیات کربلای ۵ تقریبا در همان محدوده منطقه آن را به عملیات فریب تبدیل کردیم [۴].
پیش از آنکه به بررسی برخی وجوه تمایز عملیات کربلای ۴ بپردازیم، لازم است برای پی بردن به اهمیت این عملیات، سیر نبردهای پیش از آن را به اختصار مرور کنیم.
تغییر راهبرد پس از فتح خرمشهر
پس از فتح خرمشهر در عملیات بیتالمقدس، ایران سیاست منع عبور از مرز را کنار گذاشت و تصمیم گرفت جنگ را مخصوصا در جبهه جنوب در خاک عراق ادامه دهد.
عملیات رمضان در تیرماه ۱۳۶۱ نخستین عملیات برونمرزی ایران در جنگ هشتساله بـود و به همین خاطر سرآغاز مرحله نوینی در تاریخ جنگ به حساب میآید. هدف این عملیات پیشروی تا بصره بود. مسئولان ایرانی پس از چهار عملیات پیروز در خاک خود از روحیه بالایی برای ادامه جنگ برخوردار بودند و امید زیادی به این عملیات داشتند. اما عملیات آنچنان که میخواستند پیش نرفت، رزمندگان زیادی به شهادت رسیدند و عملیات شکست خورد. این وضعیت کموبیش در تهاجمهای دیگر ایران مثل عملیات خیبر و بدر تکرار شد، تا اینکه در زمستان ۱۳۶۴ ایران موفق شد با به کارگیری گردانهای غواص در عملیات والفجر ۸ نیروهای عراقی را غافلگیر کرده و شهر ساحلی مهم فاو در جنوب عراق را به تصرف خود در آورد. این اتفاق صحنه نبرد را تغییر داد و ایران را در وضعیتی جدید قرار داد.
جدول عملیاتهای زمینی ایران در جنگ با عراق
عملیاتهای گسترده و نیمهگسترده
شماره | نام عملیات | تاریخ شروع | تاریخ پایان | طول عملیات (روز) | جبهه | محل | فرماندهی | سازمان | گردانهای پیاده ایران |
۱ | پل نادری | ۱۳۵۹/۰۷/۲۳ | ۱۳۵۹/۰۷/۲۳ | ۱ | جنوبی | غرب پل نادری، دزفول | ارتش | ارتش | ۶ |
۲ | سوسنگرد | ۱۳۵۹/۰۸/۲۶ | ۱۳۵۹/۰۸/۲۶ | ۱ | جنوبی | داخل شهر، سوسنگرد | مشترک | مشترک: ارتش، سپاه، ستاد نیروهای نامنظم | |
۳ | نصر | ۱۳۵۹/۱۰/۱۵ | ۱۳۵۹/۱۰/۱۸ | ۴ | جنوبی | جنوب اهواز، دشت آزادگان، اهواز | ارتش | مشترک: ارتش، سپاه، ستاد نیروهای نامنظم | ۴ |
۲۳ | ضربت ذوالفقار | ۱۳۵۹/۱۰/۱۹ | ۱۳۵۹/۱۱/۲۰ | ۲۳ | میانی | ایلام، میمک | ارتش | ارتش، سپاه، بسیج عشایر | ۴ |
۴ | توکل | ۱۳۵۹/۱۰/۲۰ | ۱۳۵۹/۱۰/۲۰ | ۱ | جنوبی | سه راهی ماهشهر، آبادان | ارتش | مشترک: ارتش، سپاه، ستاد نیروهای نامنظم | ۵ |
۲۴ | بازیدراز | ۱۳۶۰/۰۲/۰۱ | ۱۳۶۰/۰۲/۰۹ | ۱۰ | میانی | سرپلذهاب، ارتفاعات بازیدراز | مشترک | مشترک | ۵ |
۵ | امام علی (ع) | ۱۳۶۰/۰۲/۳۱ | ۱۳۶۰/۰۳/۰۵ | ۶ | جنوبی | تپه های الله اکبر، سوسنگرد | مشترک | مشترک: ارتش، سپاه، ستاد نیروهای نامنظم | ۴ |
۶ | فرمانده کل قوا | ۱۳۶۰/۰۳/۲۱ | ۱۳۶۰/۰۳/۲۵ | ۵ | جنوبی | دارخوین، آبادان | سپاه | سپاه | ۱ |
۲۵ | رجایی و باهنر | ۱۳۶۰/۰۶/۱۱ | ۱۳۶۰/۰۶/۱۶ | ۶ | میانی | سرپلذهاب، قراویز | مشترک | مشترک | ۵ |
۷ | ثامن الائمه | ۱۳۶۰/۰۷/۰۵ | ۱۳۶۰/۰۷/۰۵ | ۱ | جنوبی | شرق کارون، آبادان | مشترک | مشترک | ۲۵ |
۸ | طریق القدس | ۱۳۶۰/۰۹/۰۸ | ۱۳۶۰/۰۹/۱۵ | ۸ | جنوبی | دشت آزادگان، اهواز | مشترک | مشترک | ۲۶ |
۲۶ | مطلع الفجر | ۱۳۶۰/۰۹/۲۰ | ۱۳۶۰/۱۰/۰۶ | ۱۷ | میانی | گیلانغرب، شیاکوه | مشترک | مشترک | ۱۶ |
۳۲ | محمد رسول الله (ص) | ۱۳۶۰/۱۰/۱۲ | ۱۳۶۰/۱۰/۱۳ | ۲ | شمالی | نوسود، طویله | مشترک | مشترک | ۶ |
۹ | فتح المبین | ۱۳۶۱/۰۱/۰۲ | ۱۳۶۱/۰۱/۱۰ | ۹ | جنوبی | شوش، دزفول، غرب رودخانه کرخه، شوش، دزفول، اهواز | مشترک | مشترک | ۱۲۴ |
۱۰ | بیت المقدس | ۱۳۶۱/۰۲/۱۰ | ۱۳۶۱/۰۳/۰۳ | ۲۵ | جنوبی | اهواز، خرمشهر، دشت آزادگان، اهواز، خرمشهر | مشترک | مشترک | ۱۱۲ |
۱۱ | رمضان | ۱۳۶۱/۰۴/۲۲ | ۱۳۶۱/۰۵/۰۷ | ۱۷ | جنوبی | شرق بصره، بصره | مشترک | مشترک | ۱۳۳ |
۲۷ | مسلم بن عقیل | ۱۳۶۱/۰۷/۰۹ | ۱۳۶۱/۰۷/۱۳ | ۵ | میانی | سومار | مشترک | مشترک | ۲۹ |
۱۲ | محرم | ۱۳۶۱/۰۸/۰۲ | ۱۳۶۱/۰۸/۲۰ | ۱۹ | جنوبی | موسیان، ارتفاعات مرزی حمرین | مشترک | مشترک | ۶۰ |
۱۳ | والفجر مقدماتی | ۱۳۶۱/۱۱/۱۷ | ۱۳۶۱/۱۱/۲۱ | ۵ | جنوبی | فکه، چزابه | سپاه | مشترک | ۱۳۳ |
۱۴ | والفجر ۱ | ۱۳۶۲/۰۱/۲۱ | ۱۳۶۲/۰۱/۲۸ | ۸ | جنوبی | جبل فوقی | ارتش | مشترک | ۱۲۰ |
۳۳ | والفجر ۲ | ۱۳۶۲/۰۴/۲۹ | ۱۳۶۲/۰۵/۱۳ | ۱۶ | شمالی | پیرانشهر، حاج عمران | مشترک | مشترک | ۲۳ |
۲۸ | والفجر ۳ | ۱۳۶۲/۰۵/۰۷ | ۱۳۶۲/۰۵/۲۰ | ۱۴ | میانی | مهران | مشترک | مشترک | ۲۷ |
۳۴ | والفجر ۴ | ۱۳۶۲/۰۷/۲۷ | ۱۳۶۲/۰۸/۳۰ | ۳۴ | شمالی | سلیمانیه، پنجوین | مشترک | مشترک | ۶۵ |
۱۵ | خیبر | ۱۳۶۲/۱۲/۰۳ | ۱۳۶۲/۱۲/۲۲ | ۲۱ | جنوبی | هورالهویزه، شمال بصره | مشترک | مشترک | ۲۴۶ |
۲۹ | عاشورا | ۱۳۶۳/۰۷/۲۶ | ۱۳۶۳/۰۷/۳۰ | ۵ | میانی | ایلام، میمک | سپاه | مشترک | ۱۲ |
۱۶ | بدر | ۱۳۶۳/۱۲/۱۹ | ۱۳۶۳/۱۲/۲۶ | ۸ | جنوبی | هورالهویزه | سپاه | مشترک | ۱۱۰ |
۳۵ | قادر | ۱۳۶۴/۰۴/۲۴ | ۱۳۶۴/۰۶/۱۸ | ۵۶ | شمالی | سیدکان، چومان مصطفی | ارتش | مشترک | ۳۰ |
۱۷ | والفجر ۸ | ۱۳۶۴/۱۱/۲۰ | ۱۳۶۵/۰۲/۰۹ | ۸۰ | جنوبی | فاو | سپاه | سپاه | ۱۴۰ |
۳۶ | والفجر ۹ | ۱۳۶۴/۱۲/۰۵ | ۱۳۶۴/۱۲/۰۹ | ۵ | شمالی | سلیمانیه، چوارتا | سپاه | سپاه | ۲۵ |
۳۰ | کربلای ۱ | ۱۳۶۵/۰۴/۰۹ | ۱۳۶۵/۰۴/۱۹ | ۱۱ | میانی | مهران | سپاه | سپاه | ۳۳ |
۳۷ | کربلای ۲ | ۱۳۶۵/۰۶/۱۰ | ۱۳۶۵/۰۶/۱۱ | ۲ | شمالی | چومان مصطفی، حاج عمران | مشترک | مشترک | ۲۶ |
۳۸ | فتح ۱ | ۱۳۶۵/۰۷/۱۹ | ۱۳۶۵/۰۷/۲۰ | ۲ | شمالی | کرکوک | سپاه | سپاه | |
۱۸ | کربلای ۴ | ۱۳۶۵/۱۰/۰۳ | ۱۳۶۵/۱۰/۰۵ | ۳ | جنوبی | ابوخصیب | سپاه | سپاه | ۲۵۰ |
۱۹ | کربلای ۵ | ۱۳۶۵/۱۰/۱۹ | ۱۳۶۵/۱۲/۰۴ | ۴۶ | جنوبی | شلمچه، کانال ماهی | سپاه | سپاه | ۲۰۰ |
۳۱ | کربلای ۶ | ۱۳۶۵/۱۰/۲۳ | ۱۳۶۵/۱۰/۲۴ | ۲ | میانی | نفت شهر | ارتش | ارتش | ۲۴ |
۲۰ | تکمیلی کربلای ۵ | ۱۳۶۵/۱۲/۰۳ | ۱۳۶۵/۱۲/۱۳ | ۱۱ | جنوبی | شلمچه، کانال ماهی | سپاه | سپاه | ۳۰ |
۳۹ | کربلای ۷ | ۱۳۶۵/۱۲/۱۳ | ۱۳۶۵/۱۲/۱۷ | ۵ | شمالی | حاج عمران، اتفاعات ۲۵۱۹ | ارتش | ارتش | ۹ |
۲۱ | کربلای ۸ | ۱۳۶۶/۰۱/۱۸ | ۱۳۶۶/۰۱/۲۲ | ۵ | جنوبی | شلمچه، کانال ماهی | سپاه | سپاه | ۳۰ |
۴۰ | کربلای ۱۰ | ۱۳۶۶/۰۱/۲۵ | ۱۳۶۶/۰۲/۰۵ | ۱۲ | شمالی | ماووت | سپاه | سپاه | ۵۰ |
۴۱ | نصر ۴ | ۱۳۶۶/۰۳/۲۱ | ۱۳۶۶/۰۴/۰۵ | ۱۶ | شمالی | ماووت | سپاه | سپاه | ۲۹ |
۴۲ | نصر ۷ | ۱۳۶۶/۰۵/۱۴ | ۱۳۶۶/۰۵/۱۵ | ۲ | شمالی | قلعه دیزه، ارتفاع دوپازا | سپاه | سپاه | ۱۰ |
۴۳ | نصر ۸ | ۱۳۶۶/۰۸/۲۹ | ۱۳۶۶/۰۹/۰۵ | ۸ | شمالی | ماووت، ارتفاعات گردهرش | سپاه | سپاه | ۱۱ |
۴۴ | بیت المقدس ۲ | ۱۳۶۶/۱۰/۲۵ | ۱۳۶۶/۰۲/۱۱ | ۱۷ | شمالی | ارتفاعات قمیش، سلیمانیه | سپاه | سپاه | ۱۰۴ |
۴۵ | بیت المقدس ۳ | ۱۳۶۶/۱۲/۲۴ | ۱۳۶۶/۱۲/۲۹ | ۶ | شمالی | ماووت، ارتفاعات گوجار | سپاه | سپاه | ۱۸ |
۴۶ | والفجر ۱۰ | ۱۳۶۶/۱۲/۲۴ | ۱۳۶۶/۱۲/۲۹ | ۶ | شمالی | حلبچه، سلیمانیه | سپاه | سپاه | ۱۰۳ |
۴۷ | بیت المقدس ۴ | ۱۳۶۷/۰۱/۰۵ | ۱۳۶۷/۰۱/۰۹ | ۵ | شمالی | حلبچه، شاخ شمیران | سپاه | سپاه | ۲۳ |
۴۸ | بیت المقدس ۶ | ۱۳۶۷/۰۲/۲۶ | ۱۳۶۷/۰۲/۲۷ | ۲ | شمالی | ماووت، ارتفاع شیخ محمد | سپاه | سپاه | ۱۲ |
۲۲ | بیت المقدس ۷ | ۱۳۶۷/۰۳/۲۲ | ۱۳۶۷/۰۳/۲۵ | ۴ | جنوبی | شلمچه، کانال ماهی | سپاه | سپاه | ۵۲ |
تعداد گردانهای زرهی، مکانیزه، توپخانه و … در جدول فوق نیامده است. در عملیاتهای زمینی ایران معمولا بیشترین تعداد رزمندهها در گردانهای پیاده حضور داشتند.
مطالب مرتبط
نگاهی به آمار شهدای ایران در جنگ با عراق
یکی از راههای سر در آوردن از اتفاقات جنگ، بررسی آمار در کنار مرور وقایع مهم آن است. در این مقاله سعی شده تا با مرور وقایع مهم جنگ در کنار آمار شهدا تصویری کلی از جنگ ایران و عراق ارائه شود.
روایت مقاومت و آزادسازی خرمشهر با نگاهی به آمار شهدا
سوم خرداد ۱۳۶۱ یکی از مهمترین روزهای تاریخ معاصر ایران است. در ساعات میانی این روز خرمشهر پس از ۱۹ ماه اشغال از ارتش عراق بازپس گرفته شد تا به نمادی ماندگار در تاریخ معاصر ایران بدل شود.
کربلای ۴: عملیات سرنوشت
یک سال پس از تصرف فاو در عملیات والفجر ۸ در بهمن ۱۳۶۴ و قطع دسترسی عراق به خلیج فارس، ایران به تصرف زمینهای استراتژیک جدید نیاز داشت تا نه تنها تصرفات قبلی را تثبیت کند، بلکه با وارد کردن یک ضربه بزرگ کار عراق را در جنگ یکسره کند [۵].
تصرف فاو ایران را در موقعیتی بیسابقه و البته خطیر قرار داده بود. مسئولان جمهوری اسلامی سال ۱۳۶۵ را سال تعیین سرنوشت جنگ نامیدند و با همین رویکرد سعی کردند مردم را برای اجرای عملیات سرنوشتساز بسیج کنند. عملیات طراحی پیچیدهای داشت. قرار بود گردانهای غواص عرض اروند را شنا کنند و عراق را در آنسوی رودخانه غافلگیر کرده و نیروهای ایرانی از دو محور شلمچه و ابوخصیب به سمت بصره عراق پیشروی کنند.
منبع نقشه: ویکیپدیای فارسی (+)
ایران برای عملیات سرنوشت، نیروی خود را به صورت کمسابقهای بسیج کرد و تعداد گردانهای پیاده خود را به عدد بیسابقه ۲۵۰ گردان در تاریخ جنگ هشت ساله رساند. تا پیش از آن ایران تنها در عملیات خیبر، با به کارگیری ۲۴۶ گردان به این عدد نزدیک شده بود (تعداد گردانهای زرهی، مکانیزه و … لحاظ نشده است).
تعداد نفرهای گردان معمولا بین ۵۰۰ تا ۸۰۰ نفر است. اگر هر گردان را به طور متوسط شامل ۶۵۰ نفر در نظر بگیریم، نیروهای پیاده ایران در عملیات کربلای ۴ بیش از ۱۶۰ هزار نفر بوده که بسیاری از آنها را نیروهای داوطلب تشکیل میدادند.
غافلگیری در عملیات سرنوشت
اما این بار عراق مثل فاو غافلگیر نشد. شواهد و قرائن در زمان شروع عملیات نشان میداد که عراق نه تنها غافلگیر نشده بلکه از جزئیات عملیات اطلاع پیدا کرده و مهمترین معبر عملیات را با آمادگی کامل تحت نظر دارد. بدین ترتیب آتش انبوه عراق معبر آبی کمعرضِ «امّالرصاص» را که از آن در طرح عملیات به عنوان «تنگه عملیات» یاد میشد مسدود کرد و تعداد زیادی از رزمندگان ایران به شهادت رسیدند. به همین خاطر دستور توقف عملیات در کمتر از ۴۸ ساعت صادر شد [۶].
تحلیل عوامل شکست در عملیات کربلای ۴
شکست عملیات کربلای ۴ معمولا تحت تاثیر لو رفتن آن تحلیل میشود اما علاوه بر مسئله لو رفتن، وجود برخی اشکالات در طراحی عملیات مثل استفاده از تاکتیک تکراری، اتکای بیش از اندازه بر اصل غافلگیری و انتخاب یک معبر کوچک برای جابجایی تعداد زیادی از نیروها در ابتدای عملیات نیز در به نتیجهنرسیدنِ آن موثر ذکر شده است [۷].
بسیج نیروهای داوطلب انرژی زیادی میطلبد و به همین خاطر نمیتوان به راحتی آن را تکرار کرد. به همین خاطر، اتکای زیاد به آن در عملیات آفندی – به ویژه عملیات آفندی متکی بر غافلگیری – فرماندهی عملیات را در برابر احتمال نشت اطلاعات بسیار آسیبپذیر میکند و آن را در تنگنای سختی برای تصمیمگیری قرار میدهد. از یک طرف در صورت لغو عملیات یا موکول کردن آن به زمان دیگر ممکن است نیروهای داوطلب پراکنده شوند و خانه و کاشانه خود برگردند و از طرف دیگر در صورت اجرای عملیات ممکن است خسارت هنگفت به بار بیاید.
پس از عملیات کربلای ۴، پیش از آنکه نیروهای فراخوانیشده پراکنده شوند، برای انجام یک عملیات جدید تصمیمگیری شد. ۱۵ روز بعد ایران تقریبا در همان محدوده عملیات تهاجمی دیگری به نام «کربلای ۵» به اجرا در آورد. پس از این عملیات ایران به ندرت توانست عملیات تهاجمی دیگری در جبهه جنوب سامان دهد و جنگ عملا به جبهه شمالی منتقل شد.
عوامل شکست عملیات کربلای ۴ تا حدی حساسیت زیاد افکار عمومی نسبت به آن را بازگو میکند. اما چنانچه گفته شد این تنها عملیات از سوی نیروهای ایرانی نبود که با شکست مواجه شد. عملیاتهای دیگری قبل از کربلای ۴ نیز وجود داشته که به خاطر حفظ قوای خودی از تلاش برای رسیدن به اهداف عملیات در آنها صرفهنظر شده باشد. چرا حساسیت مردم درباره کربلای ۴ بیشتر از دیگر عملیاتهاست؟ آیا میتوان با بررسی آمار شهدا پاسخی برای پرسش پیدا کرد؟
نگاهی به آمار شهدای کربلای ۴
آیا تعداد شهدای ایران در عملیات کربلای ۴ با دیگر عملیاتها متفاوت بوده است؟
آمار شهدا به تفکیک عملیاتهای گوناگون به راحتی در دسترس نیست. برای تهیه این آمار، دادهای حاوی مشخصات شهدا (مثل نام و نام خانوادگی، تاریخ تولد، تاریخ شهادت و … ) را از وبسایت بنیاد شهید جمعآوری کردیم. این داده اطلاعات ۱۹۳,۳۰۳ شهید را از ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ تا ۲۹ مرداد ۱۳۶۷ شامل میشود. اگر این داده را کموبیش معرف اطلاعات شهدای ایران در جنگ با عراق فرض کنیم، میتوان از آن در تحلیل برخی از جوانب جنگ استفاده کرد. آمار روزانهای که از تعداد شهدا در مدت زمان جنگ در این داده آمده در نمودار زیر قابل مشاهده است.
بیشترین تاریخ شهادتی که در این دادهها به چشم میخورد مربوط به ۴ دی ۱۳۶۵ همزمان با عملیات کربلای ۴ است. مطابق آنچه در این داده به دست آمده، تعداد شهدایی که در این روز به شهادت رسیدهاند به بیش از ۲۹۰۰ نفر میرسد که در مقایسه با روزهای دیگر جنگ کاملا بیسابقه است.
تعداد شهدای ایران از سوم تا پنجم دی ماه ۱۳۶۵ تقریبا همزمان با عملیات کربلای ۴ در مجموع بیش از ۳۴۰۰ نفر است.
این تعداد با آنچه در خاطرات ۱۰ دی ۱۳۶۵ اکبر هاشمی رفسنجانی رئیس مجلس و فرمانده وقت جنگ تحت عنوان شهید و مفقودالاثر آمده نیز اختلاف زیادی ندارد:
«آقای شمخانی اطلاعات لازم را درباره نتایج عملیات شکست خورده کربلای چهار داد؛ خیلی بدتر از آنچه تا به حال گفته بودند. نزدیک به ۱۰۰۰ شهید و ۳۹۰۰ مفقودالاثر داشتیم که اکثر آنها را باید شهید حساب کرد و حدود ۱۱۰۰۰ مجروح که حدود نصف آنها سرپایی معالجه شده یا میشوند».
پرتلفاتترین روزهای بعدی عبارتند از ۲۱ تیر ۱۳۶۷ با ۲۰۴۰ شهید (یک ماه قبل از پایان جنگ)، ۱۰ اردیبهشت ۱۳۶۱ با ۱۸۱۵ شهید (آخرین روز عملیات فتحالمبین و نخستین روز عملیات بیتالمقدس عملیات منتهی به آزادسازی خرمشهر) و ۲۳ تیر ۱۳۶۱ (همزمان با عملیات رمضان) با ۱۸۰۰ شهید. برای اینکه ببینیم این مقدارها تا چه اندازه با دیگر روزهای دیگر جنگ تفاوت دارد، توزیع فراوانی تعداد شهید در روزهای جنگ را مورد بررسی قرار میدهیم.
جنگ عراق و ایران در مجموع بیش از ۲۹۰۰ روز (نزدیک ۸ سال) به طول انجامید. در ۲۸۹۰ روز از این مدت ایران دست کم یک شهید داشته است. میانه تعداد روزانه شهدای ایران در این بازه زمانی برابر با ۳۱ است. به بیان دیگر در یک روز معمولی از جنگ عراق و ایران، به طور متوسط ۳۱ نفر در ایران به شهادت رسیدهاند[۸].
تعداد شهدای ایران در ۴ دی ۱۳۶۵ تقریبا ۹۰ برابر تعداد شهدا در روزهای معمولی جنگ بوده است. این نسبت در پرتلفاتترین روزهای بعدی در حدود ۶۰ و کمتر از آن است. به همین خاطر میتوان گفت عملیات کربلای ۴ از نظر آمار روزانه تعداد شهید با تمامی عملیاتهای دیگر متمایز است و حساسیت متمایز افکار عمومی نسبت به آن نیز ریشه در واقعیت دارد.
اسامی شهدای کربلای ۴
مشخصات شهدای ۲ تا ۶ دی ۱۳۶۵ شامل نام، نام خانوادگی، تاریخ تولد، محل تولد، وضعیت تاهل، تحصیلات، محل شهادت، نیرو، سمت و … در جدولی مشابه جدول زیر در ادامه آمده است.
نام و نام خانوادگی | تاریخ شهادت | محل شهادت | … |
غلام ذاکرنیا | ۱۳۶۵-۱۰-۲ | کرمانشاه | … |
عنایت الله عطازادگان جهرمی | ۱۳۶۵-۱۰-۳ | ام الرصاص عراق | … |
عوض نجفی | ۱۳۶۵-۱۰-۳ | ام الرصاص عراق | … |
نواب مومنی | ۱۳۶۵-۱۰-۳ | ام الرصاص عراق | … |
هوشنگ آزرد | ۱۳۶۵-۱۰-۵ | شلمچه | … |
محمدحسن علی محمدی | ۱۳۶۵-۱۰-۵ | شلمچه | … |
علی اکبر سویشه | ۱۳۶۵-۱۰-۶ | مهران | … |
… | … | … | … |
این داده از وبسایتهای بنیاد شهید مانند نوید شاهد و گلزار شهدا جمعآوری شده است. در فایل بالا دادههای یک روز قبل و بعد از عملیات تعمداً در جدول فوق آورده شده تا تمرکز جغرافیای محل شهادت در مناطق عملیات کربلای ۴ در مقایسه با روزهایقبل و بعد از آن مشخص باشد.
برای این که تقریب دقیقتر از آمار شهدای عملیات کربلای چهار به دست بیاوریم، علاوه بر تاریخ شهادت، محل شهادت را نیز بررسی کردیم. در میان محلهای شهادتی که برای شهدای این سه روز در دادهها ثبت شده این موارد به صورت مستقیم یا غیرمستقیم با جغرافیای عملیات کربلای ۴ مرتبط به نظر میرسد (منظور از ارتباط غیرمستقیم شهادت بر اثر بمباران محورهای پشت جبهه و شهادت در بیمارستانهای پشت جبهه است):
شلمچه، ام الرصاص عراق، خرمشهر، جزیره سهیل عراق، جزیره بوارین عراق، اروندرود، پاسگاه زید عراق، جزیره مینو، آبادان، جزیره مجنون عراق، اروندکنار، جزیره قطعه عراق، منطقه عملیاتی کربلای ۴، اردوگاه اسرای عراق، جزیره بلجانیه عراق، بصره عراق، محور آبادان ماهشهر، محور پاسگاه زید عراق – شلمچه، ابوالخصیب عراق، اروندرود شلمچه، اسکله خرمشهر، ام القصر عراق، جبهه جنوب، جزیره ماهی شلمچه، کانال پرورش ماهی خرمشهر، محور ام الرصاص – خرمشهر، محور اهواز- خرمشهر، محور بوارین – شلمچه، محور خرمشهر – ام الرصاص عراق، محور سردشت پاسگاه زید عراق، محور شلمچه – اروندرود، محور شلمچه بوارین، محور شلمچه پاسگاه زید عراق، نهر عرایض خرمشهر
مواردی که تاریخ شهادت آنها بین ۳ تا ۵ دی ۱۳۶۵ بوده و محل شهادت، یکی از موارد فوق ثبت شده مرتبط با عملیات کربلای ۴ در نظر گرفته شدهاند (ستون آخر: ارتباط با منطقه عملیاتی کربلای ۴). تعداد این موارد نزدیک به ۳۲۵۰ است. بنابراین اگر این موارد را مرتبط با عملیات کربلای ۴ در نظر بگیریم، میتوان نتیجه گرفت که حداقل ۳۲۵۰ نفر در عملیات کربلای ۴ به شهادت رسیدهاند و آمار شهدای این عملیات به صورت تقریبی حداقل ۳۲۵۰ است.
بیش از ۲۰۰۰ نفر از آنان در شلمچه و جزیره امالرصاص عراق و مابقی به ترتیب در خرمشهر و محورهای ارتباطی آن با مناطق عملیات، جزیره سهیل عراق، جزیره بوارین عراق، اروند رود، جزیره زید عراق، جزیره مینو و … به شهادت رسیدهاند.
باید توجه داشت ممکن است کسانی بر اثر جراحات وارده چند روز بعد یا در اسارت به شهادت رسیده باشند و به همین خاطر در جدول نیامده باشند، یا به دلایل دیگری در داده اولیه لحاظ نشده باشند.
برای ارزیابی پوشش دادههای گردآوری شده، اسامی ۲۵ نفر از شهدای عملیات کربلای ۴ را از منابع دیگر در اینترنت جمعآوری کردیم که همگی در این جدول وجود داشتند. اگر موردی مشاهده کردید که در این جدول از قلم افتاده یا هر اشکال دیگری به نظرتان رسید، لطفا در قالب کامنت در انتهای همین مطلب به آن اشاره کنید.
جمعبندی و بحث پایانی
پرونده عملیات کربلای ۴ هنوز برای افکار عمومی در ایران بسته نشده است. تشییع غیرمنتظرۀ شهدای غواص و واکنش گسترده به «عملیاتِ فریب» خواندنِ آن در دهه نود شمسی، ۳۲ سال پس از آن، دو واقعهای بود که یک بار دیگر این مسئله را نشان داد.
عملیات کربلای ۴ نه تنها عملیات قریب نبوده بلکه تعداد نیروی پیادهای که برای آن بسیج میشود (۲۵۰ گردان) در تاریخ جنگ هشت ساله بیسابقه است.
بررسی آمار روزانه تعداد شهدای ایران نشان میدهد حساسیت افکار عمومی به این عملیات به هیچ رو بیدلیل نبوده، چرا که تعداد شهدای ایران در روز دوم عملیات کربلای چهار یعنی ۴ دی ۱۳۶۵ به کلی با تمامی روزهای دیگر جنگ متمایز است.
عملیات کربلای ۴ علیرغم برخی اشکالات که بعضا در همان زمان نیز به آنها اشاره شده، با اصرار تصمیمگیرندگان وقت اجرا شد. اما افکار عمومی هنوز به درستی آن را هضم نکرده است. چرا این تصمیمات گرفته شد؟ چرا اشکالات طرح پیش از تصویب و اجرا رفع نشد؟ آیا این تصمیمات نتایج اجتنابناپذیر راهبرد ایران پس از فتح خرمشهر بود؟ چه تضمینی وجود دارد ما در آینده اشتباهات مشابهی را تکرار نکنیم؟
افکار عمومی هنوز دنبال روایتی جامع و درسآموز از عملیات کربلای ۴ است تا آن را چراغ راه آینده قرار دهد.
- نخستین انتشار: ۸ دی ۱۴۰۲
- بهروزرسانی اول: ۲۹ دی ۱۴۰۲
اضافه شدن جدول اسامی شهدا و نمودار استعداد نیروهای درگیر (تعداد گردانهای پیاده ایران در عملیاتهای مختلف) و توضیحات مربوط به آن
ارجاع و پانویس
[۱] زمان تشییع پیکر مطهر غواصان شهید در تهران اعلام شد، خبرگزاری دانشجو ۱۸ خرداد ۱۳۹۴ (+)
محمد باقرزاده، فرمانده کمیته جستجوی مفقودین ستاد کل نیروهای مسلح در این مورد گفت: «پیکر این شهدا متعلق به غواصان جمهوری اسلامی ایران در دفاع مقدس است که در عملیات کربلای۴ با دستان بسته توسط نیروهای بعثی به شهادت رسیدند. برخی از پیکرهای مطهر این شهدا کشف شد که هیچ جراحتی نداشت و متوجه شدیم که آنها زنده به گور شدند.»
[۲] مستند شلمچه(واکاوی عملیات کربلای ۴ و ۵)، محمدعلی فارسی ۱۳۹۵ (+)
[۳] پسلرزههای توییت محسن رضایی درباره کربلای ۴، دنیای اقتصاد ۹ دی ۱۳۹۷ (+)
[۴] انتشار مکالمه محسن رضایی و شهید خرازی در اولین دقایق عملیات کربلای ۴ + فایل صوتی، دنیای اقتصاد ۷ دی ۱۴۰۰ (+)
[۵] تاریخ تحلیلی جنگ(جلد اول)، حسین علایی، نشر مرز و بوم ۱۳۹۵ (+)
[۶] اطلس جنگ ایران و عراق(فشرده نبردهای زمینی از ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ تا ۲۹ مرداد ۱۳۶۷)، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی(مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ)، چاپ سوم ۱۳۹۲
[۷] به عنوان نمونه مراجعه کنید به
- عملیات کربلای۴ پیچیدهترین عملیات دفاع مقدس و علل شکست آن، حسن بیات، فصلنامه مطالعات دفاع مقدس و نبردهای معاصر، شماره دوم ۱۳۹۶ (+)
- روایت جمعی از فرماندهان و رزمندگان لشگر ۱۴ امام حسین در مستند جزیره ماهی، رضا اعظمیان ۱۳۹۸ (+)
- روایت جعفر شیرعلینیا از عملیات کربلای ۴ و ۵ در دایرهالمعارف مصور جنگ ایران و عراق، انتشارات سایان، چاپ چهاردهم ۱۴۰۲ (+)
[۸] این تعداد در اغلب روزهای معمولی بین ۲۱ تا ۵۳ شهید نوسان داشته است(دامنه بین چارکی تعداد روزانه شهدا برابر با ۳۲ است).
نویسندگان
دانشآموختۀ آمار و تحلیلگر داده
-
علیرضا کدیورhttps://d-mag.ir/pauthor/alirezakd/
-
علیرضا کدیورhttps://d-mag.ir/pauthor/alirezakd/
-
علیرضا کدیورhttps://d-mag.ir/pauthor/alirezakd/
دانشجوی جامعهشناسی و تحلیلگر داده
-
صابر خانیhttps://d-mag.ir/pauthor/saberkh/
-
صابر خانیhttps://d-mag.ir/pauthor/saberkh/
-
صابر خانیhttps://d-mag.ir/pauthor/saberkh/۳ خرداد ۱۴۰۳
-
صابر خانیhttps://d-mag.ir/pauthor/saberkh/
۸ پاسخ
چه چیزی شما را در جمع بندی به این نتیجه رساند که این عملیات اشتباهات زیادی داشته است که به این جمله برسید: “چه تضمینی وجود دارد ما در آینده اشتباهات مشابهی را تکرار نکنیم؟”
برای اشتباه نامیدن مجموعه ای از تصمیم گیریها در یک عملیات جنگی، نیاز به تخصص، بررسی کامل و جامع داده های موجود و نشان دادن، روشهای مشابهی که میتوانست منجر به تلفات کمتر، یا رسیدن به اهداف استراتژیک دیگر شود، هست.
کدامیک از فرماندهان ایرانی و عراقی، از لفظ اشتباهات برای ارزیابی این عملیات استفاده کرده اند؟
نظر شما در مورد عملیات های قادر، نصر، توکل، رمضان، خیبر و بدر که در دسترسی به اهداف بسیار بدتر از کربلای ۴ و ۵ بوده اند، و اشتباه های صورت گرفته در آنها چیست؟
به نظر من، برای تحلیل و ارزیابی یک عملیات نیاز به اطلاعات بسیار گسترده تری از آنچه در این مقاله در دسترس است داریم:
۱ بررسی دقیق اهداف عملیات و میزان تحقق آنها
۲نسبت تعداد شهید به گردانهای عمل کننده و مقایسه ی آن با عملیاتهایی مثل الی بیت المقدس، رمضان، خیبر و بدر.
۳ تعداد گردانهای عمل کننده ی عراق.
۴ میزان تلفات عراق.
۵ گزینه های موجود دیگر برای ایران در صورت پیگیری نکردن عملیات، برای خاتمه دادن به جنگ
نقش کربلای ۵ در صدور قطعنامه ۵۹۸.
هنوز عملیات شروع نشده تلفات جوری رکورد زده که مجبور شدن به طور کامل عقبنشینی کنند، شما میفرمایید چرا از لفظ «اشتباه» شده ؟!
فیلم «جزیره ماهی» را حتما ببینید.
اونجا فرماندهان نظامی به بعضی از این اشتباهات اشاره میکنند.
نه به جنگ.سپاه پاسداران در جنگ۸ساله درسته زحمت کشیدن و خودجوش وتازه تاسیس بود اما فجایعی که حضرات بوجود آوردن در تاریخ ثبت است و به درگاه خدا روز قیامت مسببان اون همه خون ریخته شده باید مجازات شوند.و ارتش هم بسیار آسیب دید بخاطر حماقت چند نفر و دسیسه جهانی دو ملت مسلمان باید اونجور بخاک وخون کشیده شوند که در اصل یکی اند، تاسف. خون حتی یک نفر ریخته بشه حسابرسی داره چه برسه به اون همه نوجوان و جوان پاک سیرت. به پیشگاه صاحب الزمان سر شمشون بزودی به زیر خواهد افتاد و مجازاتها برای عیان شدن حق و باطل رخ خواهد داد امثال این ها ننگ اسلام و نظامی گریند و جوابشون به امام مهدی چه باشد خود دانند. منتظر اون روزای حیرت انگیز خواهیم ماند
اتفاقا این جا دقیقا همونجاییه که نباید مقدارها نرمال بشه. جون آدمیزاد تک به تک ارزش داره. زیاد شدن تعداد نیروها در مخرج کسر اهمیتش را تغییر نمیده.
تعداد کشتههای یک عملیات لزوما ارتباط خطی با تعداد افرادی که در عملیات شرکت میکنند نداره. ممکنه برتری عددی (تعداد زیاد نیروهای عملیات) منجر به فتح سریع و کاهش تعداد کشتهها بشه یا تعداد نیروهای عملیات کم باشه و عدم برتری عددی باعث بشه تعداد کشتهها زیاد بشه.
زیاد بودن نیروهای عملیات تعداد زیاد کشتهها را توجیه نمیکنه. فرض کنید نیروهای داوطلب خیلی بیشتر میشد و مثلا به ۵ میلیون نفر می رسید. در این صورت به نظر شما ۱۰۰ هزار کشته در یک عملیات قابل قبول بود؟!
ای کاش ازین همه انرژی و اخلاص برای آبادانی کشور استفاده میشد
روح همهشون شاد
روحشان شاد و یادشان جاوید باد
سلام. بنده آنزمان رزمنده بودم اما توفیق حضور در آن جبهه و عملیات را نداشتم. اما بعدها که بعنوان راهیان نور به آن منطقه رفتم قضایائی را متوجه شدم ازجمله آنکه در آن عملیات، اولین جزیره ای که رزمندگان فتح کردند یعنی جزیره بوارین، در ادامه عملیات نباید ساده انگاری و فراموش میشد، چون این جزیره از طرف غرب مستقیم به روبروی بصره می رسید. ایرانیها از این جزیره و بعدش ام الرصاص و چند جای دیگر به قصد رسیدن به بصره به پیش تاختند اما غافل از آنکه بعثیها براحتی می توانند دوباره بر جزیره بوارین مسلط شوند و از پشت راه ارتباط نیروهای جلو رفته با عقبه یعنی خاک ایران را قطع کنند. لذا آن شد که نباید می شد. غرب بوارین بطرف بصره آزاد بود و عراق هم از آنور آمد دوباره این جزیره را گرفت و نیروهایی که به ام الرصاص و… رفته بودند را محاصره کرد. تو گویی با لشکر از تهران به قصد فتح قزوین به جلو بروی و از کرج عبور کنی، بعد دشمن از طریق کوههای شمال بیاید کرج را بازپس بگیرد و نیروهایی که از کرج عبور کرده و به سمت قزوین رفتند را به دام بیندازد. اینجاست که علم جغرافیا به درد میخورد و کاربرد دارد. التماس دعای خیر و سلامت.
ضمن تشکر از اطلاعاتی که در اختیارمان گذاشتید
بنده حین خواندن گریه میکردم.. چی کشیدن شهدا جانبازان و اسرا و مفقودین.. اصلا جنگ یعنی چی.. مگر عراقیها انسان نبودند
بهمین خاطر میگم لعنت به صدام که بدستور اربابان اغازگرجنگ شد