فراواخوان جایزه دیتاژورنالیسم دقیقه 1403 بزودی

روایت مقاومت و آزادسازی خرمشهر با نگاهی به آمار شهدا

13600303 - khoramshahr-cover

سوم خرداد ۱۳۶۱ یکی از مهم‌ترین روزهای تاریخ معاصر ایران است. در ساعات میانی این روز خرمشهر  پس از ۱۹ ماه اشغال از ارتش عراق بازپس گرفته شد تا به نمادی ماندگار در تاریخ معاصر ایران بدل شود.

خرمشهر تنها منطقه‌‌ای نبود که با شروع جنگ به تصرف ارتش صدام درآمد. در نخستین سال‌های تجاوز عراق به خاک ایران علاوه بر خرمشهر، نفت‌شهر، قصرشیرین، مهران، سومار، فکه، بستان، هویزه، موسیان، نوسود و بیش از ۳۰۰۰ روستا به تصرف ارتش بعث درآمدند و سپس آزاد شدند[۱]، با این حال آنچه به مهم‌ترین نماد پیروزی ایران در جنگ بدل شد، آزادسازی خرمشهر بود.

در این مقاله ماجرای دو برهه خونین خرمشهر یعنی دوره مقاومت و آزادسازی را با نگاهی به آمار شهدا روایت می‌کنیم و به این پرسش پاسخ می‌دهیم: 

  • چرا آزادسازی خرمشهر موقعیتی ویژه در تاریخ معاصر ایران پیدا کرده است؟

چرا خرمشهر نماد شد؟

خرمشهر مهم‌ترین شهری بود که عراق توانست در ماه‌های ابتدایی جنگ به تصرف خود درآورَد. در عین حال، خرمشهر آخرین شهری بود که رزمندگان ایرانی طی چند عملیات در سال ۶۱ آن را آزاد کرده و به خاک ایران بازگرداندند. با آزادسازی این شهر، ایران تقریبا تمامی مناطق اشغال‌شده را از تصرف ارتش عراق درآورد و بعد از آن بود که عملیات‌هایی را در داخل خاک عراق در دستور کار خود قرار داد.

خرمشهر در آن زمان اهمیتی اقتصادی و ژئوپولیتیک برای ایران داشت. بندر، گمرک و اتصال به راه‌آهن سراسری کشور، این شهر را از نظر اقتصادی حائز اهمیت فراوان کرده بود. از طرف دیگر، عراق که با سودای تاریخی تسلط بر اروندرود، پا به میدان جنگ با ایران گذاشته بود، در صورت تسلط بر خرمشهر، گام بزرگی در راستای دست‌یابی به این هدف برمی‌داشت و دسترسی خود به آب‌های آزاد را گسترش می‌داد.

در این نقشه مسیر راه آهن ایران از بندر شاه (بندر ترکمن) تا بندر شاهپور (بندر امام خمینی) و بندر خرمشهر که از پایتخت نیز عبور می‌کند قابل مشاهده است
خریطه ایران، مجله الثقافه ویژه نامه ایران، چاپ قاهره، به نقل از اطلس اسناد تاریخی و نقشه های جغرافیایی خلیج فارس، جلد اول، تالیف زنده یاد استاد عباس سحاب، چاپ اول ، انتشارات موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب، تهران ۱۳۴۹ خورشیدی: در این نقشه مسیر راه آهن ایران از بندر شاه (بندر ترکمن) تا بندر شاهپور (بندر امام خمینی) و بندر خرمشهر که از پایتخت نیز عبور می‌کند قابل مشاهده است.

تصرف خرمشهر، برای عراق مقدمه‌ای برای پیشروی به سوی آبادان و اهواز و تصرف شهرهای دیگر بود. مرز شلمچه در نزدیکی خرمشهر، دروازه ورود به بندر بصره در عراق به شمار می‌رود؛ بندری که برای عراق اهمیتی حیاتی دارد و تصرف خرمشهر در جنگ می‌توانست لایه‌ای دفاعی در برابر بصره ایجاد کند. به همین خاطر عراق بیشترین پدافند خود را در میان مناطق اشغال شده حول خرمشهر ایجاد کرده بود.

خرمشهر به صورت تاریخی جایگاه ویژه‌ای در اقتصاد دهه پنجاه ایران داشت. با این حال یک اتفاق دیگر نیز در نخستین هفته‌های جنگ رخ داد که همه نگاه‌ها را در ایران به این شهر معطوف کرد. خرمشهر با تمام وجود در برابر اشغال عراق ایستاد و نقشه صدام برای فتح خوزستان را ناکام گذاشت.

عکس هوایی خرمشهر برگرفته از مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس

۳۵ روز مقاومت

خرمشهر بعد از پیروزی انقلاب، روزهای آرامی را پشت سر نمی‌گذاشت. گروه‌های جدایی‌طلب در این شهر و در مناطق مرزی اطراف آن، اقدام به بمب‌گذاری و خراب‌کاری می‌کردند (+،+). همین مسئله یک گروهان از تکاوران نیروی دریایی ارتش را از بوشهر راهی خرمشهر کرد تا به تأمین امنیت شهر و مرز ایران و عراق کمک کنند[۲]. خرداد ۱۳۵۸ نقطه اوج درگیری‌ها در خرمشهر بود و حتی کار به مبارزه مسلحانه در شهر نیز کشیده شد. عراق پیش از حمله برای ناامن کردن شهر اقداماتی مثل تحریک گروه‌های جدایی‌طلب و بمب‌گذاری انجام داده بود.

پیش از اعلام جنگ عراق علیه ایران در آخرین روز تابستان ۱۳۵۹، درگیری‌ها و تبادل آتش‌هایی میان نیروهای ایرانی و عراقی در حد فاصل بین خرمشهر و مرز شلمچه رخ داده بود، اما تنها در نخستین روز جنگ بود که شهر زیر حملات توپخانه ارتش عراق قرار گرفت.

ارتش عراق ابتدا سعی داشت با حمله از سمت غرب خرمشهر و از طریق محور شلمچه، این شهر را تصرف کند، اما مقاومت نیروهای مدافع خرمشهر، باعث شد نیروهای ارتش بعث سراغ جاده اهواز-خرمشهر بروند تا از شمال به شهر حمله کنند، هرچند در آنجا هم با مقاومت نیروهای ایرانی مواجه شدند. عراق محورهای دیگری را هم در حد فاصل بین شلمچه و جاده اهواز-خرمشهر برای ورود به شهر تصرف کرد، اما مدافعانی که درون شهر سنگر گرفته بودند، مانعی در برابر سقوط شهر بودند.

خرمشهر با ترکیب متنوعی از نیروهای نظامی و مردمی قریب به ۳۵ روز در برابر لشکرکشی ارتش عراق مقاومت کرد: گردان دژ نیروی زمینی ارتش که پیش از شروع جنگ در شلمچه مستقر شده بود به فرماندهی سرهنگ علی قمری، سپاه خرمشهر به فرماندهی محمد جهان‌آرا، گردان تکاوران نیروی دریایی ارتش به فرماندهی ناخدا هوشنگ صمدی که اول مهر از بوشهر به خرمشهر اعزام شده بودند و دریادار داریوش ضرغامی که هفت روز بعد به آن‌ها پیوست[۳]، تعدادی از دانشجوهای سال دوم و سوم دانشکده افسری ارتش که از هفتم مهر به مقاومت خرمشهر پیوستند، تعدادی از همافران و درجه‌داران و افسران هوانیروز که با گردان دژ همکاری می‌کردند و البته نیروهای مردمی که یا برای دفاع از زادگاهشان سلاح به دست گرفته بودند و یا از شهرهای دیگر راهی خرمشهر شده بودند.

اما عراق با قوای رزمی چشمگیری به میدان آمده بود و در روز ۱۹ مهر، در منطقه مارد در شمال خرمشهر از کارون عبور کرد و جاده‌های اهواز-خرمشهر و اهواز-آبادان را بست. به این ترتیب محاصره خرمشهر کامل شد و امکان پشتیبانی از نیروهای مقاومتِ داخل شهر از بین رفت. ۲۱ مهر، ارتش عراق خود را به ورودی شهر رساند و از این روز به بعد، مقاومت خرمشهر کاملا شکل یک جنگ شهری را به خود گرفت. سه روز بعد، در ۲۴ مهر، ارتش عراق هجوم همه‌جانبه‌ای را از شمال خرمشهر در دستور کار قرار داد و خونین‌ترین روز مقاومت شهر را رقم زد. نام «خونین‌شهر» از این روز به بعد بر سر زبان‌ها افتاد.

مقاومت در خرمشهر تا ده روز دیگر هم ادامه داشت، اما سرانجام مسجد جامع خرمشهر که به عنوان ستاد اصلی مقاومت شناخته می‌شد، در ۳ آبان و فرمانداری در ۴ آبان به دست نیروهای عراقی افتاد. اندک مدافعان و مردم باقی‌مانده خودشان را از طریق پل خرمشهر، به کوت شیخ در ساحل جنوبی کارون رساندند و شهر برای ۱۹ ماه به دست نیروهای عراقی افتاد.

تصاویری از دوره مقاومت خرمشهر از ۳۱ شهریور تا ۴ آبان ۱۳۵۹ 
منبع:  جماران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ویکیپدیای فارسی، عصر ایران، خبرگزاری مهر 

آمار شهدای مقاومت ۳۵ روزه خرمشهر

مطابق با آنچه در منابع بنیاد شهید جمع آوری شده، از شروع جنگ در سی و یکم شهریور ۱۳۵۹ تا سقوط فرمانداری و تصرف شهر در چهارم آبان‌ماه، ۷۳۵ نفر در محدود خرمشهر و اطراف آن مثل مرز شلمچه، حد فاصل مرز خرمشهر تا مرز شلمچه، جاده اهواز-خرمشهر، جاده آبادان-خرمشهر و جاده مارد-خرمشهر به شهادت رسیدند. این تعداد ۱۷% از کل آمار شهدای ایران در این بازه زمانی است. تعداد کل شهدا در این زمان ۴۳۹۹ نفر بوده است. بقیه شهدای مربوط به سایر سایر شهرها در جبهه جنوب و غرب و همینطور بمباران هوایی در سایر شهرهای کشور است.

در مقاومت ۳۵ روزه خرمشهر دست کم ۷۳۵ نفر در محدوده شهر یا اطراف آن به شهادت رسیدند. چنانچه از مکان‌های شهادت در اطلاعات ثبت شده از شهدا بر می‌‌آید عمده مقاومت در برابر نیروهای متجاوز ارتش بعث نه در مسیرهای منتهی به خرمشهر بلکه در خود شهر صورت گرفته و اغلب مدافعان خرمشهر در داخل شهر سنگر گرفته و در مقابل تهاجم ارتش عراق مقاومت می‌کردند. به عبارت دیگر به نظر می‌رسد نبرد در چند هفته آخر تقریبا به طور کامل وارد شهر شده و نیروهای نظامی و مردم شهر درگیر یک جنگ خیابانی با ارتش عراق شده‌اند. این را می‌توان از روی محل تولد کسانی که در این محدوده به شهادت رسیده‌اند نیز مشاهده کرد. ۲۳۵ نفر از این افراد (۳۲%)، متولد خرمشهر بودند و در ۵ هفته مقاومت در برابر ارتش عراق از زادگاهشان دفاع می‌کردند. 

۱۹ ماه اشغال

خرمشهر از ۴ آبان ۱۳۵۹ به تصرف عراق درآمد و بیش از یک سال تحت اشغال ارتش بعث باقی ماند.

در دوره اشغال خرمشهر تنش‌های سیاسی بالا گرفت و فرماندهی جنگ در ایران تغییر کرد. این تغییر با شکل‌گیری ائتلافی جدید میان نیروهای نظامی کشور همراه شد و حضور نیروهای داوطلب مردمی در قالب بسیج در جبهه‌ها افزایش یافت[۴].

مهم‌ترین دستاورد نیروهای ایران در سال ۱۳۶۰ شکست حصر آبادان در عملیات ثامن‌الائمه بود. به دنبال پیروزی در این عملیات، دنباله‌ای از عملیات‌های مقیاس‌وسیعِ مشترک میان ارتش و سپاه تحت عنوان کربلا آغاز شد. عملیات کربلای ۱ که بعدا طریق‌القدس نام گرفت، در محور شمالی جبهه جنوب در آذر ۱۳۶۰ به آزادی بستان انجامید. عملیات کربلای ۲ که بعدا به فتح‌المبین معروف شد، در فروردین ۱۳۶۱ بخش‌های مهمی از خاک خوزستان را از تصرف و تهاجم نیروهای عراقی آزاد کرد. بعد از این دو عملیات، نوبت به کربلای ۳ رسید که با نام بیت‌المقدس یا عملیات آزادسازی خرمشهر شناخته شد.

عملیات بیت‌‌المقدس

بعد از موفقیت عملیات فتح‌المبین، همه نگاه‌ها به سوی خرمشهر معطوف شده‌ بود. با توجه به وسعت زیاد مناطق تحت اشغال در خوزستان، تصور عراق این بود که ایران احتمالا در دو عملیات برای آزادسازی این مناطق اقدام خواهد کرد.

نیروهای ایران بلافاصله بعد از پایان عملیات فتح‌المبین در فروردین ۱۳۶۱، طراحی عملیات بیت‌المقدس را شروع کردند و در فرصتی یک‌ماهه، قوای رزمی خود را برای اجرای عملیات آماده کردند. از دست دادن زمان سبب می‌شد عراق استحکامات پدافندی خود در اطراف شهر را افزایش دهد و آزادسازی خرمشهر از آنچه بود هم سخت‌تر شود.

مسیرهای ورود به خرمشهر

دو راه برای رسیدن به خرمشهر پیش روی ایران وجود داشت. راه اول از سمت شمال و با عبور از رودخانه کرخه‌کور و جاده اهواز-خرمشهر و راه دوم از طریق عبور از کارون و حرکت به سوی شرق بود[۵] [۶]. عراق این‌طور تصور می‌کرد که ایران از راه اول سراغ خرمشهر خواهد آمد و به همین خاطر توان رزمی و استحکامات پدافندی‌ خود را در این مسیر متمرکز کرده بود. عبور از کارون، در این حجم، عملیات نظامی پیچیده و سختی به شمار می‌رفت و به همین خاطر عراق در آنجا استحکامات کم‌تری داشت[۷]. همین شد که ایران تصمیم گرفت عملیاتش را با عبور از کارون آغاز کند. عکس‌برداری‌های هوایی جنگنده‌های نیروی هوایی ارتش، غفلت عراق از ساحل شرقی کارون و ضعف نیروها و پدافندش در آن منطقه را به فرماندهان ایرانی نشان داده بود.[۸] ده روز پیش از شروع عملیات هم جنگنده‌های نیروی هوایی ارتش حملاتی را در محور شمالی خرمشهر ترتیب دادند تا ذهنیت فرماندهان عراقی درباره جهت تهاجم ایران در عملیات را بیش از پیش تحت تاثیر قرار دهند.[۹]

قرارگاه‌های عملیات

تصاویری از فرماندهان ارتش و سپاه در عملیات بیت‌المقدس
منبع عکس‌ها:  ایرنا، خبرگزاری دفاع مقدس، تابناک، فرادید

طراحی و اجرای عملیات بیت‌المقدس را فرماندهان ارتش و سپاه به‌طور مشترک از طریق قرارگاه کربلا پیگیری می‌کردند. محسن رضایی، فرمانده کل سپاه و علی صیاد شیرازی، فرمانده نیروی زمینی ارتش، فرماندهی مشترک قرارگاه کربلا را بر عهده داشتند. در این عملیات، علاوه بر قرارگاه کربلا، تعدادی از لشکرها و تیپ‌های ارتش و مجموعه‌ای از تیپ‌های سپاه در سه قرارگاه با فرماندهان ارتشی و سپاهی به عنوان سازمان رزم عملیات مشخص شدند.

  • قرارگاه فتح به فرماندهی مشترک مسعود منفرد نیاکی از ارتش و غلامعلی رشید از سپاه که در آن لشکر ۹۲ زرهی اهواز به فرماندهی منفرد نیاکی، تیپ ۳۷ زرهی شیراز به فرماندهی مجید صارمی و تیپ ۵۵ هوابرد به فرماندهی کریم عبادت از نیروی زمینی ارتش و تیپ ۱۴ امام حسین به فرماندهی حسین خرازی، تیپ ۸ نجف اشرف به فرماندهی احمد کاظمی و تیپ ۲۵ کربلا به فرماندهی مرتضی قربانی از سپاه حضور داشتند.
  • قرارگاه نصر به فرماندهی مشترک حسین حسنی سعدی از ارتش و حسن باقری از سپاه که در آن لشکر ۲۱ حمزه به فرماندهی حسنی سعدی و تیپ ۲۳ نوهد به فرماندهی محمد محمدی از نیروی زمینی ارتش و تیپ ۲۷ محمد رسول الله به فرماندهی احمد متوسلیان، تیپ ۷ ولی عصر به فرماندهی عبدالمحمد رئوفی، تیپ ۴۶ فجر و تیپ ۲۲ بدر از سپاه حضور داشتند.
  • قرارگاه قدس به فرماندهی سیروس لطفی از ارتش و احمد غلام‌پور از سپاه که در آن لشکر ۱۶ زرهی قزوین به فرماندهی لطفی و تیپ ۵۸ ذوالفقار به فرماندهی یعقوب علیاری از ارتش و تیپ ۳۱ عاشورا به فرماندهی آقای خادم‌الشریعه، تیپ ۴۱ ثارالله به فرماندهی قاسم سلیمانی، تیپ ۳۷ نور به فرماندهی علی هاشمی، تیپ ۲۱ امام رضا به فرماندهی امین شریعتی و تیپ بیت‌المقدس از سپاه حضور داشتند.[۱۰]

برای مشاهده فهرست کامل فرماندهان عملیات بیت‌المقدس به اسامی فرماندهان ارتشی و سپاهی در عملیات بیت‌المقدس مراجعه کنید. علاوه بر سازمان رزمی قرارگاه‌های یادشده می‌توان به نیروی هوایی، هوانیروز و پشتیبانی نیروی دریایی و واحدهای پشتیبانی نیز اشاره کرد.

قرارگاه فجر با یک فرمانده از ارتش و مجید بقایی از سپاه (+) نیز طبق برنامه قرار بود به قصد مشغول کردن نیروهای بعث و تاثیر روی ذهنیت فرماندهان عراقی هم‌زمان با عملیات بیت‌المقدس در منطقه فکه دست به عملیات زند.

طراحی عملیات بیت‌المقدس

قرارگاه‌های نصر و فتح قرار بود در مرحله اول از کارون بگذرند و بعد از حدود بیست کیلومتر پیاده‌روی به جاده اهواز-خرمشهر و خاکریزهای عراق در کنار آن برسند. قرارگاه قدس از کرخه‌کور می‌گذشت و از شمال به سمت خرمشهر می‌آمد تا با درگیر کردن بخشی از قوای عراق در مرحله اول عملیات، امکان موفقیت قرارگاه‌های نصر و فتح را افزایش دهد.[۱۱] قرارگاه دیگری به نام فجر هم در این عملیات حضور داشت و در مرحله اول به قصد فریب دشمن عملیاتی را در فکه که منطقه‌ای مربوط به عملیات فتح‌المبین بود، ترتیب می‌داد.[۱۲] هم‌چنین قرارگاه دیگری با نام ستاد ویژه عملیات هوایی در پایگاه دزفول تحت فرماندهی نیروی هوایی ارتش شکل گرفت تا پشتیبانی هوایی از عملیات را در طرحی به نام شبح-۳ فراهم نماید.[۱۳] 

نقشه عملیات بیت‌المقدس (بهار 1361)
نقشه عملیات بیت‌المقدس (بهار ۱۳۶۱)

عکس‌برداری هوایی از مناطق عملیاتی، آتش پشتیبانی هوایی، دفاع از آسمان مناطق عملیاتی از طریق پدافند هوایی و پرواز جنگنده‌های نیروی هوایی، در کنار انتقال نیروها به مناطق عملیاتی و انتقال مجروحین به پشت جبهه به کمک هواپیماهای ترابری نیروی هوایی و بالگردهای هوانیروز، از جمله اقداماتی بود که در طول عملیات بر عهده نیروی هوایی و هوانیروز قرار گرفته بود.

ماجرای عملیات

عملیات در بامداد روز دهم اردیبهشت سال ۱۳۶۱ آغاز شد. در مرحله اول عملیات رزمندگان دو قرارگاه فتح و نصر پیشروی را با عبور از رودخانه کارون به سمت جاده اهواز-خرمشهر و رزمندگان قرارگاه قدس حرکت خود را به سمت جنوب کرخه‌کور برای درگیری با دو لشکر عراق در آن محدوده آغاز کردند. عبور چند لشکر و تجهیزات از رودخانه کارون با پشتیبانی نیروی دریایی ارتش و پنج پلی که واحد مهندسی ارتش روی این رودخانه ایجاد کرد، ممکن شد. تجهیزات و خودروها در شب عملیات از روی پل‌ها و نیروهای پیاده به کمک ۳۰۰ قایق نیروی دریایی ارتش به ساحل غربی کارون رسیدند.[۱۴] پدافند آبادان هم در طول عملیات بر عهده نیروی دریایی ارتش گذاشته شده بود.[۱۵]

قرارگاه فتح در شب اول توانست خود را به جاده اهواز-خرمشهر برساند و در آنجا مستقر شود، اما قرارگاه نصر مسیر سخت‌تری پیش رو داشت و چند شب بعد توانست به قرارگاه فتح ملحق شود. قرارگاه قدس هم با توجه به هوشیاری و استحکام عراق در شمال خرمشهر، توفیق چندانی در پیش‌روی به دست نیاورد، هرچند بخشی از قوای دشمن را درگیر خود کرد تا دو قرارگاه دیگر بتوانند به اهداف‌شان برسند.

یک هفته پس از شروع عملیات، بخش مهمی از جاده اهواز-خرمشهر تحت تسلط قرارگاه‌های فتح و نصر درآمد و مرحله اول عملیات به پایان رسید. قرارگاه فجر هم در این هفته، عملیات فریب را در فکه ترتیب داده بود.

تلاش برای ورود به شهر

شامگاه ۱۶ اردیبهشت، مرحله دوم عملیات آغاز شد. ابتدا قرار بود قرارگاه نصر از جاده اهواز-خرمشهر به سمت شهر برود، اما با توجه به شرایط منطقه از نظر آب‌گرفتگی و باتلاقی بودن زمین و استحکامات قدرتمند عراق در این منطقه، فرماندهان به این نتیجه رسیدند که امکان تصرف خرمشهر از این محور وجود ندارد[۱۶] و به همین خاطر، قرارگاه‌های نصر و فتح، از جاده اهواز-خرمشهر راهی شلمچه و منطقه مرزی بین ایران و عراق شدند. در این مرحله از عملیات نیز قرارگاه فتح زودتر به هدفش رسید، اما قرارگاه نصر درگیری شدیدی با دشمن را پشت سر گذاشت.

انهدام پل شناور عراق روی اروند و قطع پشتیبانی یکی از لشکرهای عراق

در ۱۷ اردیبهشت ۱۳۶۱ اتفاق مهمی در عملیات بیت‌المقدس رقم خورد که تأثیر خود را در مرحله آخر عملیات بیشتر نشان داد. جنگنده‌های نیروی هوایی چند روز قبل، در عکس‌برداری‌های هوایی‌شان از خرمشهر متوجه پل شناوری شده بودند که عراق روی اروندرود، بین خرمشهر و جزیره ام‌الرصاص به آب انداخته بود تا به کمک آن نیروهایش در خرمشهر را تأمین کند[۱۷]. محمود اسکندری و علی‌اکبر زمانی، خلبان‌های نیروی هوایی ارتش، در این روز توانستند این پل را منهدم کنند. این اقدام در قطع عقبه نیروهای عراقی مستقر در خرمشهر و تسلیم شدن آن‌ها بعد از ورود نیروهای ایرانی به شهر و جلوگیری از وقوع جنگ شهری تأثیر بسیار مهمی داشت. [۱۸]

 برای اطلاعات بیشتر مراجعه کنید به «نقش نیروی هوایی در عملیات مشترک بیت‌المقدس» در ویژه‌نامه آزادسازی خرمشهر سازمان حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس ارتش در سال ۱۴۰۱ (+)

با حرکت قرارگاه‌های فتح و نصر به سمت مرز، بخش مهمی از ارتش عراق از ترس قطع ارتباط با عقبه‌اش، در روز ۱۸ اردیبهشت، از جنوب اهواز به سمت مرز عقب‌نشینی کرد و در نتیجه این عقب‌نشینی، هویزه و پادگان حمید آزاد شده و جاده اهواز-خرمشهر هم به‌طور کامل در اختیار نیروهای ایرانی قرار گرفت. قرارگاه قدس بعد از این عقب‌نشینی، حرکتش را به سمت جنوب ادامه داد و به قرارگاه فتح ملحق شد. ارتش عراق نیز قوای خود را در مرز متمرکز کرد تا جلوی پیش‌روی بیشتر قوای ایرانی به خاک عراق را بگیرد.[۱۹]

۱۹ اردیبهشت، ایران مرحله سوم عملیات را به قصد آزادسازی خرمشهر از محور شلمچه آغاز کرد، اما با مقاومت شدید ارتش عراق مواجه شد. کار گره خورده بود و نیروهای ایرانی هم خسته بودند و هم تعدادشان محدود بود. هواپیماهای ترابری ارتش در همین روزها مشغول آوردن نیروهای مردمی از نقاط مختلف کشور به جبهه جنوب بودند. ۱۹ اردیبهشت این هواپیماها در یک شب، شش هزار نیروی بسیجی را از مشهد راهی خوزستان کردند.[۲۰]

دو روز تلاش برای به سرانجام رساندن عملیات بی‌نتیجه ماند و در نتیجه قرار شد چند روزی عملیات متوقف شود. توقف چندروزه عملیات ده روزی طول کشید. در این مدت عراق پاتک‌هایی را علیه نیروهای ایران در طلائیه، کوشک و مناطق مرزی ترتیب داد تا نیروهای ایران را از تصرف خرمشهر منصرف نماید اما به نتیجه نرسید.[۲۱]

رابطه آمار شهدا و زمان‌بندی عملیات

آمار روزانه شهدای محدوده آزادسازی خرمشهر در عملیات بیت‌المقدس از ۱۰ اردیبهشت تا ۳ خرداد ۱۳۶۱
افت و خیز آمار شهدای عملیات بیت‌المقدس در روزهای مختلف عملیات با زمان‌بندی مراحل عملیات هم‌خوانی قابل توجهی دارد. قله‌های نمودار در ۱۰ و ۱۶ اردیبهشت مقارن است با زمان شروع مراحل اول یعنی عبور قرارگاه‌های نصر و فتح از کارون و پیش‌روی‌شان تا جاده اهواز-خرمشهر و عبور قرارگاه قدس از کرخه‌کور و درگیری‌ با دو لشکر عراق در آن منطقه (قله اول) و پیش‌روی قرارگاه‌های نصر و فتح از جاده اهواز-خرمشهر به سمت مرز شلمچه (قله دوم). شدت درگیری نیروهای ایرانی و عراقی در این دو روز بیشتر بوده و متناسب با آن تعداد شهدای ایران هم بیشتر است. قله نمودار در ۲۰ اردیبهشت نیز نشانگر گره خوردن کار عملیات در مرحله سوم است، جایی که ایران قصد دارد از محور شلمچه، به خرمشهر وارد شود و عراق مقاومت می‌کند. اینجاست که فرماندهان ایرانی با توجه به خستگی و کمبود نیروهایشان تصمیم می‌گیرند عملیات را چند روزی متوقف کنند و در عمل، عملیات به مدت ده روز متوقف می‌شود. این توقف در کاهش قابل توجه تعداد شهدا در بازه ۲۰ تا ۳۱ اردیبهشت خودش را نشان می‌دهد. آخرین قله نمودار مصادف است با شروع مرحله چهارم و آخر عملیات بیت‌المقدس؛ جایی که نیروهای ایرانی بالاخره توانستند مقاومت نیروهای عراقی را بشکنند و با تصرف جاده شلمچه-خرمشهر و قطع عقبه نیروهای عراقی حاضر در شهر، وارد خرمشهر شده و این شهر را بعد از ۱۹ ماه اشغال آزاد کنند.

شامگاه اولین روز خرداد، مرحله چهارم عملیات بیت‌المقدس آغاز شد. در این مرحله قرارگاه فجر هم به قرارگاه‌های نصر و فتح پیوست[۲۲] تا تصرف خرمشهر و آزادسازی آن کامل شود. با وجود مقاومت نیروهای عراقی، رزمندگان ایران توانستند جاده شلمچه-خرمشهر را تصرف کرده و ارتباط نیروهای عراقی بین خرمشهر و شلمچه را قطع کنند. در ادامه نیروهای ایران از چند محور وارد خرمشهر شدند و شهر را با بیش از ۱۵ هزار عراقی داخل آن تصرف کردند. نیروهای عراقی داخل خرمشهر که ارتباط‌شان را با نیروهای خودی از دست داده بودند و از نظر پشتیبانی غذا و تجهیزات در تنگنا قرار گرفته بودند، چاره‌ای جز تسلیم پیش روی خود ندیدند و به اسارت ایران درآمدند. به این ترتیب ایران به بزرگ‌ترین پیروزی خود در جنگ رسید و با بیرون راندن ارتش متجاوز عراق از خرمشهر سرتاسر کشور پر از شادی و سرور شد. 

تصاویری از عملیات بیت‌المقدس و جشن آزادسازی خرمشهر
منبع عکس‌ها:  ایرنا، فرادید، فرارو

آمار شهدای عملیات بیت‌‌المقدس

مطابق با داده‌هایی که از وبسایت‌های زیرمجموعه بنیاد شهید جمع‌آوری شده، ۶۰۳۰ نفر از زمان شروع عملیات تا روز آزادسازی خرمشهر در محدوده عملیات بیت‌المقدس در حرکت به سمت خرمشهر و تلاش برای بازپس‌گیری آن به شهادت رسیده‌اند. این عدد با آنچه در خاطرات فرمانده وقت جنگ آمده نیز به صورت کلی تطابق دارد [۲۳]:

«ساعت ده صبح، شورای عالی دفاع در دفتر امام تشکیل شد. آقایان علی صیاد شیرازی و محسن رضایی گزارش جبهه‌ها را دادند و گفتند: در عملیات بیت المقدس، مجموعا ما شش هزار شهید داشته‌ایم»

خاطرات روزنوشت اکبر هاشمی رفسنجانی ۶ خرداد ۱۳۶۱

۷۴۷ نفر نیز در مناطق دیگری مثل فکه (هم‌زمان با عملیات قرارگاه فجر در این محدوده)، اهواز، دزفول و برخی نقاط دیگر به شهادت رسیده‌اند.

تعداد کل شهدای کشور در بازه زمانی عملیات (از ۱۰ اردیبهشت تا ۳ خرداد ۱۳۶۱) مطابق با همین داده‌ها ۷۰۹۹ نفر است. به عبارت دیگر ۸۵% از شهدای این دوره زمانی ۲۵ روزه در عملیات بیت‌المقدس به شهادت رسیده‌اند که نشان از تمرکز بالای قوای درگیر ایران روی آزادسازی خرمشهر در آن زمان دارد.

نقشه تقریبی شهدای آزادسازی خرمشهر

بیشترین تعداد شهدای عملیات بیت‌المقدس در محدوده خرمشهر، سپس در شلمچه، ام‌الرصاص عراق و بعد در دارخوین، جاده اهواز-خرمشهر و کرخه به شهادت رسیده‌اند.

آمار شهدای آزادسازی خرمشهر در یگان‌های مختلف

از بین ۶۰۳۰ نفری که در محدوده آزادسازی خرمشهر به شهادت رسیده‌اند، ۳۶۹۴ نفر نیروهای داوطلب بسیج (۶۱%)، ۸۴۷ نفر عضو سپاه پاسداران (۱۴%)، ۱۳۱۹ نفر عضو ارتش (۲۲%) و ۱۷۰ عضو سازمان‌های دیگری مثل جهاد سازندگی، کمیته انقلاب اسلامی، ژاندارمری (نیروی انتظامی)، هلال احمر بوده‌اند (۳%). سپاه و بسیج ۷۵% شهدای عملیات بیت‌المقدس را تشکیل می‌دهند. 

برای مشاهده پاسخ این سوال به جدول شهدای یگان‌های مختلف عملیات در ادامه مراجعه کنید. 

نام نیرو

 تعداد شهید

بسیج

۳۶۹۴

ارتش

۱۳۱۹

سپاه

۸۴۷

جهاد سازندگی و ستاد پشتیبانی جنگ

۷۴

کمیته انقلاب اسلامی

۳۴

ژاندارمری (نیروی انتظامی)

۲۱

هلال احمر

۱۳

مرکز اعزام روحانیون

۳

گروه جنگ های نامنظم شهید چمران

۲

ستاد مشترک امداد و درمان

۱

سازمان صدا و سیما

۱

نامشخص

۲۱

در دوره مقاومت و اشغال خرمشهر، تعداد شهدای بسیجی و داوطلب بیشتر از ۲۵% نیست. از نیمه دوم سال ۶۰ و هم‌زمان با عملیات‌های طریق‌القدس و فتح‌المبین تعداد نیروهای داوطلب به بیش از ۵۰% افزایش یافت. افزایش شهدای بسیجی و داوطلب در هفته‌های منتهی به آزادسازی خرمشهر یکی از تفاوت‌های قابل توجه دوره آزادسازی و مقاومت خرمشهر در زمان اشغال است. این تغییر اگرچه از آذر ۱۳۶۰ هم‌زمان با عملیات طریق‌القدس آغاز شده بود، اما در عملیات بیت‌المقدس چند برابر شد و به اوجی بی‌سابقه از زمان شروع جنگ رسید و به آزادسازی خرمشهر منجر شد. ایران از شروع جنگ تا آن زمان این شدت از درگیری و شهادت را تجربه نکرده بود.

شهدای عملیات بیت‌المقدس در بهار ۱۳۶۱ کسانی هستند که از نقاط مختلف کشور برای بازپس‌گیری خرمشهر به خوزستان آمده‌اند. بر خلاف دوره مقاومت که اغلب شهدا متولد خرمشهر هستند، در عملیات آزادسازی تنها ۳۸ نفر از کسانی که در شهر یا اطراف آن به شهادت رسیده‌اند، زادۀ خرمشهر هستند (۰٫۶%). بقیه آنان کسانی هستند که برای بیرون راندن دشمن از خانه هم‌وطنانشان از راه‌ دور آمده و خونشان را فدا کرده‌اند.

تعداد شهرستان‌های محل تولد شهدای خرمشهر و مسیرهای منتهی به آن در ۲۵ روز منتهی به آزادسازی در مقایسه با مقاومت ۳۵ روزه بیش از ۲ برابر شده است. در زمان آزادسازی تعداد شهدای متولد ۲۳ شهرستان از تعداد شهدای متولد خرمشهر بیشتر بوده است. برای مشاهده جدول دوره مورد نظر خود را انتخاب کنید. 

شمارهشهرستان محل تولدتعداد شهیددرصد از کل
۱خرمشهر۲۳۵۳۱٫۹۷%
۲آبادان۸۷۱۱٫۸۴%
۳تهران۳۷۵٫۰۳%
۴اهواز۳۰۴٫۰۸%
۵اصفهان۱۸۲٫۴۵%
۶مسجدسلیمان۱۳۱٫۷۷%
۷امیدیه۱۲۱٫۶۳%
۸شیراز۱۲۱٫۶۳%
۹بهبهان۱۱۱٫۵۰%
۱۰دزفول۱۱۱٫۵۰%
۱۱دشتستان۹۱٫۲۲%
۱۲بروجرد۸۱٫۰۹%
۱۳دورود۷۰٫۹۵%
۱۴الیگودرز۷۰٫۹۵%
۱۵ساوه۷۰٫۹۵%
۱۶شوشتر۶۰٫۸۲%
۱۷اندیمشک۶۰٫۸۲%
۱۸شادگان۶۰٫۸۲%
۱۹همدان۶۰٫۸۲%
۲۰بندرانزلی۶۰٫۸۲%
۲۱ملایر۶۰٫۸۲%
۲۲اراک۵۰٫۶۸%
۲۳نی‌ریز۵۰٫۶۸%
۲۴دشت‌آزادگان۵۰٫۶۸%
۲۵تبریز۵۰٫۶۸%
۲۶بوشهر۵۰٫۶۸%
۲۷قم۴۰٫۵۴%
۲۸ایلام۴۰٫۵۴%
۲۹رامهرمز۴۰٫۵۴%
۳۰ازنا۴۰٫۵۴%
۳۱کازرون۴۰٫۵۴%
۳۲شهرضا۳۰٫۴۱%
۳۳مراغه۳۰٫۴۱%
۳۴زنجان۳۰٫۴۱%
۳۵جهرم۳۰٫۴۱%
۳۶ورامین۳۰٫۴۱%
۳۷بصره۳۰٫۴۱%
۳۸کرمانشاه۳۰٫۴۱%
۳۹دهلران۳۰٫۴۱%
۴۰ساوجبلاغ۳۰٫۴۱%
۴۱خرم‌آباد۳۰٫۴۱%
۴۲قزوین۳۰٫۴۱%
۴۳رشت۳۰٫۴۱%
۴۴بندرماهشهر۳۰٫۴۱%
۴۵دره‌شهر۲۰٫۲۷%
۴۶لنجان۲۰٫۲۷%
۴۷شهرکرد۲۰٫۲۷%
۴۸کنگان۲۰٫۲۷%
۴۹رامشیر۲۰٫۲۷%
۵۰سراب۲۰٫۲۷%
۵۱زهک۲۰٫۲۷%
۵۲زابل۲۰٫۲۷%
۵۳مرودشت۲۰٫۲۷%
۵۴شازند۲۰٫۲۷%
۵۵اسلام‌آبادغرب۲۰٫۲۷%
۵۶مشهد۲۰٫۲۷%
۵۷بافت۲۰٫۲۷%
۵۸میبد۲۰٫۲۷%
۵۹درگز۲۰٫۲۷%
۶۰ایوان۲۰٫۲۷%
۶۱کوهدشت۲۰٫۲۷%
۶۲خمینی‌شهر۲۰٫۲۷%
۶۳خمین۲۰٫۲۷%
۶۴خرم‌بید۲۰٫۲۷%
۶۵ایذه۲۰٫۲۷%
۶۶کنگاور۲۰٫۲۷%
۶۷رفسنجان۲۰٫۲۷%
۶۸بندرلنگه۱۰٫۱۴%
۶۹لردگان۱۰٫۱۴%
۷۰یاسوج۱۰٫۱۴%
۷۱تفت۱۰٫۱۴%
۷۲میناب۱۰٫۱۴%
۷۳پارسیان۱۰٫۱۴%
۷۴عراق۱۰٫۱۴%
۷۵فیروزآباد۱۰٫۱۴%
۷۶داراب۱۰٫۱۴%
۷۷دشتی۱۰٫۱۴%
۷۸برخوار۱۰٫۱۴%
۷۹فلاورجان۱۰٫۱۴%
۸۰مهران۱۰٫۱۴%
۸۱سپیدان۱۰٫۱۴%
۸۲تاکستان۱۰٫۱۴%
۸۳رودسر۱۰٫۱۴%
۸۴دهاقان۱۰٫۱۴%
۸۵کرمان۱۰٫۱۴%
۸۶زاهدان۱۰٫۱۴%
۸۷نهاوند۱۰٫۱۴%
۸۸پلدختر۱۰٫۱۴%
۸۹گرگان۱۰٫۱۴%
۹۰دنا۱۰٫۱۴%
۹۱قایم‌شهر۱۰٫۱۴%
۹۲اهر۱۰٫۱۴%
۹۳بردسیر۱۰٫۱۴%
۹۴طالقان۱۰٫۱۴%
۹۵خوی۱۰٫۱۴%
۹۶آغاجاری۱۰٫۱۴%
۹۷کردکوی۱۰٫۱۴%
۹۸آبدانان۱۰٫۱۴%
۹۹کاشمر۱۰٫۱۴%
۱۰۰سرپل‌ذهاب۱۰٫۱۴%
۱۰۱کامیاران۱۰٫۱۴%
۱۰۲منوجان۱۰٫۱۴%
۱۰۳کهنوج۱۰٫۱۴%
۱۰۴گناباد۱۰٫۱۴%
۱۰۵کاشان۱۰٫۱۴%
۱۰۶هندیجان۱۰٫۱۴%
۱۰۷ری۱۰٫۱۴%
۱۰۸فیروزکوه۱۰٫۱۴%
۱۰۹مبارکه۱۰٫۱۴%
۱۱۰تنکابن۱۰٫۱۴%
۱۱۱نیکشهر۱۰٫۱۴%
۱۱۲دماوند۱۰٫۱۴%
۱۱۳بجنورد۱۰٫۱۴%
۱۱۴قصرشیرین۱۰٫۱۴%
۱۱۵اقلید۱۰٫۱۴%
۱۱۶صومعه‌سرا۱۰٫۱۴%
۱۱۷پاسارگاد۱۰٫۱۴%
۱۱۸قوچان۱۰٫۱۴%
۱۱۹املش۱۰٫۱۴%
۱۲۰بهار۱۰٫۱۴%
۱۲۱جیرفت۱۰٫۱۴%
۱۲۲هفتکل۱۰٫۱۴%
۱۲۳کمیجان۱۰٫۱۴%
۱۲۴خاتم۱۰٫۱۴%
۱۲۵تربت‌حیدریه۱۰٫۱۴%
۱۲۶آذرشهر۱۰٫۱۴%
۱۲۷رودان۱۰٫۱۴%
۱۲۸قروه۱۰٫۱۴%
۱۲۹استهبان۱۰٫۱۴%
۱۳۰سبزوار۱۰٫۱۴%
۱۳۱گناوه۱۰٫۱۴%
۱۳۲تربت‌جام۱۰٫۱۴%
شمارهشهرستان محل تولدتعداد شهیددرصد از کل
۱تهران۷۷۱۱۲٫۷۹%
۲اصفهان۵۴۰۸٫۹۶%
۳دزفول۱۴۶۲٫۴۲%
۴آبادان۱۴۵۲٫۴۰%
۵قزوین۱۰۳۱٫۷۱%
۶اراک۱۰۰۱٫۶۶%
۷مشهد۹۷۱٫۶۱%
۸کاشان۹۶۱٫۵۹%
۹زنجان۹۱۱٫۵۱%
۱۰اهواز۹۱۱٫۵۱%
۱۱نجف‌آباد۸۸۱٫۴۶%
۱۲شیراز۸۵۱٫۴۱%
۱۳خمینی‌شهر۸۳۱٫۳۸%
۱۴قم۸۳۱٫۳۸%
۱۵فلاورجان۸۲۱٫۳۶%
۱۶اردستان۶۱۱٫۰۱%
۱۷ری۶۰۱٫۰۰%
۱۸یزد۵۹۰٫۹۸%
۱۹تبریز۵۶۰٫۹۳%
۲۰کرمان۵۲۰٫۸۶%
۲۱بهبهان۴۹۰٫۸۱%
۲۲بابل۴۸۰٫۸۰%
۲۳اردبیل۴۷۰٫۷۸%
۲۴سبزوار۴۶۰٫۷۶%
۲۵رفسنجان۴۶۰٫۷۶%
۲۶خرم‌آباد۴۵۰٫۷۵%
۲۷ساوه۴۵۰٫۷۵%
۲۸همدان۴۱۰٫۶۸%
۲۹مراغه۴۰۰٫۶۶%
۳۰خمین۴۰۰٫۶۶%
۳۱نیشابور۳۹۰٫۶۵%
۳۲خرمشهر۳۸۰٫۶۳%
۳۳مبارکه۳۶۰٫۶۰%
۳۴شهرضا۳۶۰٫۶۰%
۳۵ساوجبلاغ۳۵۰٫۵۸%
۳۶الیگودرز۳۵۰٫۵۸%
۳۷رشت۳۳۰٫۵۵%
۳۸خدابنده۳۳۰٫۵۵%
۳۹کرج۳۲۰٫۵۳%
۴۰گرگان۳۱۰٫۵۱%
۴۱شاهرود۳۱۰٫۵۱%
۴۲شوشتر۳۱۰٫۵۱%
۴۳تربت‌حیدریه۳۱۰٫۵۱%
۴۴شهرکرد۳۰۰٫۵۰%
۴۵لاهیجان۳۰۰٫۵۰%
۴۶آران‌وبیدگل۳۰۰٫۵۰%
۴۷نایین۲۷۰٫۴۵%
۴۸شهربابک۲۷۰٫۴۵%
۴۹بیرجند۲۶۰٫۴۳%
۵۰ورامین۲۶۰٫۴۳%
۵۱ارومیه۲۵۰٫۴۱%
۵۲کازرون۲۵۰٫۴۱%
۵۳شمیرانات۲۵۰٫۴۱%
۵۴لنجان۲۴۰٫۴۰%
۵۵رامهرمز۲۴۰٫۴۰%
۵۶تنکابن۲۴۰٫۴۰%
۵۷مرند۲۳۰٫۳۸%
۵۸ساری۲۳۰٫۳۸%
۵۹رودسر۲۲۰٫۳۶%
۶۰قایم‌شهر۲۲۰٫۳۶%
۶۱خلخال۲۱۰٫۳۵%
۶۲بندرعباس۲۱۰٫۳۵%
۶۳خوانسار۲۱۰٫۳۵%
۶۴جهرم۲۱۰٫۳۵%
۶۵ملایر۲۱۰٫۳۵%
۶۶بویین‌زهرا۲۱۰٫۳۵%
۶۷برخوار۲۰۰٫۳۳%
۶۸زرندیه۲۰۰٫۳۳%
۶۹دماوند۲۰۰٫۳۳%
۷۰میانه۱۹۰٫۳۲%
۷۱فریدن۱۹۰٫۳۲%
۷۲تیران‌وکرون۱۹۰٫۳۲%
۷۳بروجرد۱۹۰٫۳۲%
۷۴آمل۱۹۰٫۳۲%
۷۵کرمانشاه۱۸۰٫۳۰%
۷۶مشگین‌شهر۱۷۰٫۲۸%
۷۷خوی۱۷۰٫۲۸%
۷۸گتوند۱۷۰٫۲۸%
۷۹مسجدسلیمان۱۷۰٫۲۸%
۸۰ازنا۱۷۰٫۲۸%
۸۱میاندوآب۱۶۰٫۲۷%
۸۲سمیرم۱۶۰٫۲۷%
۸۳لنگرود۱۶۰٫۲۷%
۸۴بهشهر۱۶۰٫۲۷%
۸۵زرند۱۶۰٫۲۷%
۸۶شازند۱۶۰٫۲۷%
۸۷کاشمر۱۶۰٫۲۷%
۸۸هشترود۱۶۰٫۲۷%
۸۹سراب۱۵۰٫۲۵%
۹۰سیرجان۱۵۰٫۲۵%
۹۱کوهدشت۱۵۰٫۲۵%
۹۲کمیجان۱۵۰٫۲۵%
۹۳شهریار۱۴۰٫۲۳%
۹۴بوشهر۱۴۰٫۲۳%
۹۵شاهین‌شهرومیمه۱۴۰٫۲۳%
۹۶ممسنی۱۴۰٫۲۳%
۹۷آستانه‌اشرفیه۱۴۰٫۲۳%
۹۸فومن۱۴۰٫۲۳%
۹۹ایذه۱۴۰٫۲۳%
۱۰۰محلات۱۴۰٫۲۳%
۱۰۱تاکستان۱۴۰٫۲۳%
۱۰۲گرمسار۱۴۰٫۲۳%
۱۰۳دامغان۱۴۰٫۲۳%
۱۰۴ابهر۱۳۰٫۲۲%
۱۰۵دشتستان۱۳۰٫۲۲%
۱۰۶اردکان۱۳۰٫۲۲%
۱۰۷گلپایگان۱۳۰٫۲۲%
۱۰۸آباده۱۳۰٫۲۲%
۱۰۹بندرماهشهر۱۳۰٫۲۲%
۱۱۰سمنان۱۳۰٫۲۲%
۱۱۱مرودشت۱۲۰٫۲۰%
۱۱۲علی‌آبادکتول۱۲۰٫۲۰%
۱۱۳جیرفت۱۲۰٫۲۰%
۱۱۴بجنورد۱۲۰٫۲۰%
۱۱۵اسفراین۱۲۰٫۲۰%
۱۱۶سلسله۱۲۰٫۲۰%
۱۱۷دهاقان۱۲۰٫۲۰%
۱۱۸جلفا۱۱۰٫۱۸%
۱۱۹بروجن۱۱۰٫۱۸%
۱۲۰فارسان۱۱۰٫۱۸%
۱۲۱گنبدکاووس۱۱۰٫۱۸%
۱۲۲صومعه‌سرا۱۱۰٫۱۸%
۱۲۳رودبار۱۱۰٫۱۸%
۱۲۴شیروان۱۱۰٫۱۸%
۱۲۵کهگیلویه۱۱۰٫۱۸%
۱۲۶قوچان۱۱۰٫۱۸%
۱۲۷گناباد۱۱۰٫۱۸%
۱۲۸بناب۱۰۰٫۱۷%
۱۲۹اهر۱۰۰٫۱۷%
۱۳۰فیروزآباد۱۰۰٫۱۷%
۱۳۱رودان۱۰۰٫۱۷%
۱۳۲اندیمشک۱۰۰٫۱۷%
۱۳۳بابلسر۱۰۰٫۱۷%
۱۳۴بوانات۱۰۰٫۱۷%
۱۳۵استهبان۱۰۰٫۱۷%
۱۳۶فسا۹۰٫۱۵%
۱۳۷نی‌ریز۹۰٫۱۵%
۱۳۸کردکوی۹۰٫۱۵%
۱۳۹تویسرکان۹۰٫۱۵%
۱۴۰قاینات۹۰٫۱۵%
۱۴۱یاسوج۹۰٫۱۵%
۱۴۲دورود۹۰٫۱۵%
۱۴۳فریدونکنار۹۰٫۱۵%
۱۴۴زابل۹۰٫۱۵%
۱۴۵فیروزکوه۹۰٫۱۵%
۱۴۶میبد۹۰٫۱۵%
۱۴۷اشکذر۹۰٫۱۵%
۱۴۸مهریز۹۰٫۱۵%
۱۴۹لردگان۹۰٫۱۵%
۱۵۰حاجی‌آباد۸۰٫۱۳%
۱۵۱بم۸۰٫۱۳%
۱۵۲زاهدان۸۰٫۱۳%
۱۵۳چالوس۸۰٫۱۳%
۱۵۴آبیک۸۰٫۱۳%
۱۵۵گرمی۷۰٫۱۲%
۱۵۶اقلید۷۰٫۱۲%
۱۵۷لارستان۷۰٫۱۲%
۱۵۸امیدیه۷۰٫۱۲%
۱۵۹قروه۷۰٫۱۲%
۱۶۰نوشهر۷۰٫۱۲%
۱۶۱نور۷۰٫۱۲%
۱۶۲نکا۷۰٫۱۲%
۱۶۳بافق۷۰٫۱۲%
۱۶۴شادگان۷۰٫۱۲%
۱۶۵تربت‌جام۷۰٫۱۲%
۱۶۶نقده۷۰٫۱۲%
۱۶۷دلیجان۷۰٫۱۲%
۱۶۸ابرکوه۷۰٫۱۲%
۱۶۹نهاوند۶۰٫۱۰%
۱۷۰عجب‌شیر۶۰٫۱۰%
۱۷۱اسکو۶۰٫۱۰%
۱۷۲کوار۶۰٫۱۰%
۱۷۳شفت۶۰٫۱۰%
۱۷۴قشم۶۰٫۱۰%
۱۷۵رابر۶۰٫۱۰%
۱۷۶منوجان۶۰٫۱۰%
۱۷۷فردوس۶۰٫۱۰%
۱۷۸گلوگاه۶۰٫۱۰%
۱۷۹آشتیان۶۰٫۱۰%
۱۸۰طارم۶۰٫۱۰%
۱۸۱چناران۶۰٫۱۰%
۱۸۲فریمان۶۰٫۱۰%
۱۸۳بندرانزلی۶۰٫۱۰%
۱۸۴آذرشهر۶۰٫۱۰%
۱۸۵کربلا۶۰٫۱۰%
۱۸۶پلدختر۶۰٫۱۰%
۱۸۷هندیجان۶۰٫۱۰%
۱۸۸بیجار۵۰٫۰۸%
۱۸۹شاهین‌دژ۵۰٫۰۸%
۱۹۰دیر۵۰٫۰۸%
۱۹۱دشتی۵۰٫۰۸%
۱۹۲طوالش۵۰٫۰۸%
۱۹۳بهار۵۰٫۰۸%
۱۹۴کهنوج۵۰٫۰۸%
۱۹۵بشرویه۵۰٫۰۸%
۱۹۶رامسر۵۰٫۰۸%
۱۹۷سوادکوه۵۰٫۰۸%
۱۹۸درگز۵۰٫۰۸%
۱۹۹بردسکن۵۰٫۰۸%
۲۰۰طالقان۵۰٫۰۸%
۲۰۱تفرش۵۰٫۰۸%
۲۰۲تنگستان۵۰٫۰۸%
۲۰۳داراب۵۰٫۰۸%
۲۰۴املش۵۰٫۰۸%
۲۰۵تفت۵۰٫۰۸%
۲۰۶خرم‌بید۵۰٫۰۸%
۲۰۷دلفان۵۰٫۰۸%
۲۰۸نطنز۴۰٫۰۷%
۲۰۹رباط‌کریم۴۰٫۰۷%
۲۱۰سلماس۴۰٫۰۷%
۲۱۱چالدران۴۰٫۰۷%
۲۱۲ملکان۴۰٫۰۷%
۲۱۳چادگان۴۰٫۰۷%
۲۱۴سپیدان۴۰٫۰۷%
۲۱۵میناب۴۰٫۰۷%
۲۱۶راور۴۰٫۰۷%
۲۱۷کوهبنان۴۰٫۰۷%
۲۱۸اسلام‌آبادغرب۴۰٫۰۷%
۲۱۹سنقر۴۰٫۰۷%
۲۲۰مانه‌وسملقان۴۰٫۰۷%
۲۲۱گناوه۴۰٫۰۷%
۲۲۲هفتکل۴۰٫۰۷%
۲۲۳ماهنشان۴۰٫۰۷%
۲۲۴سنندج۴۰٫۰۷%
۲۲۵بافت۴۰٫۰۷%
۲۲۶کوهرنگ۴۰٫۰۷%
۲۲۷ارسنجان۴۰٫۰۷%
۲۲۸سروستان۴۰٫۰۷%
۲۲۹ایجرود۴۰٫۰۷%
۲۳۰لامرد۴۰٫۰۷%
۲۳۱مهر۴۰٫۰۷%
۲۳۲ماکو۳۰٫۰۵%
۲۳۳رامیان۳۰٫۰۵%
۲۳۴آق‌قلا۳۰٫۰۵%
۲۳۵دالاهو۳۰٫۰۵%
۲۳۶نهبندان۳۰٫۰۵%
۲۳۷جاجرم۳۰٫۰۵%
۲۳۸دیلم۳۰٫۰۵%
۲۳۹شوش۳۰٫۰۵%
۲۴۰دشت‌آزادگان۳۰٫۰۵%
۲۴۱باغملک۳۰٫۰۵%
۲۴۲پاکدشت۳۰٫۰۵%
۲۴۳اسلامشهر۳۰٫۰۵%
۲۴۴مهدی‌شهر۳۰٫۰۵%
۲۴۵بندرترکمن۳۰٫۰۵%
۲۴۶پارس‌آباد۳۰٫۰۵%
۲۴۷شبستر۳۰٫۰۵%
۲۴۸اردل۳۰٫۰۵%
۲۴۹سرخه۳۰٫۰۵%
۲۵۰نجف۳۰٫۰۵%
۲۵۱کنگان۳۰٫۰۵%
۲۵۲سیاهکل۳۰٫۰۵%
۲۵۳تایباد۳۰٫۰۵%
۲۵۴نظرآباد۲۰٫۰۳%
۲۵۵مهاباد۲۰٫۰۳%
۲۵۶شوط۲۰٫۰۳%
۲۵۷بندرگز۲۰٫۰۳%
۲۵۸کلاله۲۰٫۰۳%
۲۵۹عنبرآباد۲۰٫۰۳%
۲۶۰گرمه۲۰٫۰۳%
۲۶۱رامشیر۲۰٫۰۳%
۲۶۲محمودآباد۲۰٫۰۳%
۲۶۳طبس۲۰٫۰۳%
۲۶۴رزن۲۰٫۰۳%
۲۶۵خاش۲۰٫۰۳%
۲۶۶کلیبر۲۰٫۰۳%
۲۶۷اسدآباد۲۰٫۰۳%
۲۶۸پیشوا۲۰٫۰۳%
۲۶۹فراشبند۲۰٫۰۳%
۲۷۰کیار۲۰٫۰۳%
۲۷۱فریدون‌شهر۲۰٫۰۳%
۲۷۲کنگاور۲۰٫۰۳%
۲۷۳قصرشیرین۲۰٫۰۳%
۲۷۴دنا۲۰٫۰۳%
۲۷۵مینودشت۲۰٫۰۳%
۲۷۶آزادشهر۲۰٫۰۳%
۲۷۷گیلانغرب۲۰٫۰۳%
۲۷۸خرمدره۲۰٫۰۳%
۲۷۹گچساران۲۰٫۰۳%
۲۸۰آوج۱۰٫۰۲%
۲۸۱زرین‌دشت۱۰٫۰۲%
۲۸۲صحنه۱۰٫۰۲%
۲۸۳رازوجرگلان۱۰٫۰۲%
۲۸۴هویزه۱۰٫۰۲%
۲۸۵ایرانشهر۱۰٫۰۲%
۲۸۶گالیکش۱۰٫۰۲%
۲۸۷بردسیر۱۰٫۰۲%
۲۸۸جویبار۱۰٫۰۲%
۲۸۹رستم۱۰٫۰۲%
۲۹۰زهک۱۰٫۰۲%
۲۹۱سراوان۱۰٫۰۲%
۲۹۲کاظمین۱۰٫۰۲%
۲۹۳عراق۱۰٫۰۲%
۲۹۴خاتم۱۰٫۰۲%
۲۹۵قیروکارزین۱۰٫۰۲%
۲۹۶رضوانشهر۱۰٫۰۲%
۲۹۷سرپل‌ذهاب۱۰٫۰۲%
۲۹۸کراچی۱۰٫۰۲%
۲۹۹بمبیی۱۰٫۰۲%
۳۰۰بهاباد۱۰٫۰۲%
۳۰۱نیر۱۰٫۰۲%
۳۰۲خرامه۱۰٫۰۲%
۳۰۳بیله‌سوار۱۰٫۰۲%
۳۰۴ورزقان۱۰٫۰۲%
۳۰۵هریس۱۰٫۰۲%
۳۰۶ایلام۱۰٫۰۲%
۳۰۷قلعه‌گنج۱۰٫۰۲%
۳۰۸آستارا۱۰٫۰۲%
۳۰۹سرخس۱۰٫۰۲%
۳۱۰بانه۱۰٫۰۲%
۳۱۱پاسارگاد۱۰٫۰۲%
۳۱۲کبودرآهنگ۱۰٫۰۲%
۳۱۳بشاگرد۱۰٫۰۲%
۳۱۴ماسال۱۰٫۰۲%
۳۱۵تکاب۱۰٫۰۲%
۳۱۶بندرجاسک۱۰٫۰۲%

جمع‌بندی

خرمشهر که تا قبل از بازپس‌گیری از ارتش عراق به نماد مقاومت ایران در جنگ بدل شده بود، پس از آزادسازی به نماد پیروزی بدل شد. این پیروزی طی عملیاتی وسیع و پیچیده با حضور طیف گسترده‌ای از نیروها به نام عملیات بیت‌المقدس به دست آمد. 

تعداد نیروهای پیاده‌ در عملیات‌های ایران تا پایان سال ۱۳۶۰ از ۲۵ گردان فراتر نرفته بود. اما با افزایش نیروهای داوطلب از سراسر کشور در سال ۱۳۶۱، این تعداد بیش از چهار برابر شد و به بیش از ۱۱۰ گردان افزایش پیدا کرد و آمار شهدا نیز چند برابر شد[۲۴]. مطابق آمار شهدا نیروهای داوطلب بسیج بیشترین سهم تعداد شهدا را داشتند. به بیان دیگر خرمشهر بیش از هر چیز با خون مردم پس گرفته شد. شهری که با بیش از ۷۰۰ شهید، ۳۵ روز در برابر تجاوز عراق مقاومت کرد و با بر هم زدنِ نقشه پیش‌روی برق‌آسای ارتش بعث در سال ۱۳۵۹ به خونین‌شهر و نماد مقاومت ایرانیان بدل شده بود، ۱۹ ماه بعد در بهار ۱۳۶۱ با بیش از ۶۰۰۰ هزار شهید پس گرفته شد.

در دوره مقاومت ۳۵ روزه خرمشهر متولدین ۱۳۲ شهرستان در میان شهدا وجود دارند که با توجه به وضعیت و امکانات آن زمان، خود به تنهایی قابل توجه است، این تعداد به ۳۱۶ شهرستان در زمان افزایش آزادسازی پیدا می‌کند[۲۵]. تقریبا تمام ایران در آزادسازی خاک اشغال‌شده‌شان حضور دارند. 

خرمشهر نماد شد چرا که به جلوه‌ای از مقاومت و حضور گسترده مردم و ائتلاف موثر نیروها در کشور بدل شد. 

مطالب مرتبط

نگاهی به آمار شهدای ایران در جنگ با عراق

یکی از راه‌های سر در آوردن از اتفاقات جنگ، بررسی آمار در کنار مرور وقایع مهم آن است. در این مقاله سعی شده تا با مرور وقایع مهم جنگ در کنار آمار شهدا تصویری کلی از جنگ ایران و عراق ارائه شود.

تحلیل انتقادی عملیات کربلای۴ و نگاهی به آمار شهدا

بررسی آمار روزانه تعداد شهدای ایران نشان می‌دهد حساسیت افکار عمومی درباره عملیات کربلای ۴ به هیچ رو بی دلیل نبوده است. تعداد شهدای ایران در روز دوم عملیات کربلای چهار با تمامی روزهای دیگر جنگ متمایز بوده است.

ارجاع و پانویس

[۱] در طول جنگ چه شهرهایی به تصرف ارتش عراق در آمد و چگونه از ارتش عراق بازپس‌گرفته شدند؟ مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس (+)

[۲] دریادار حسینی‌بای آسمانی شد، بازخوانی دریادار حسینی‌بای از اوضاع خرمشهر قبل از شروع جنگ و در دوره مقاومت، انصاف‌نیوز ۲۰ بهمن ۱۴۰۱ (+)

[۳] دریادار تکاور «داریوش ضرغامی» از مدافعان شهر خرمشهر و از یادگاران دفاع مقدس درگذشت، فرارو ۱۰ دی ۱۳۹۷ (+)

[۴] مدیریت و فرماندهی اکبر هاشمی رفسنجانی در جنگ تحمیلی رژیم بعث عراق علیه ایران، فصلنامه مطالعات دفاع مقدس، دوره: ۴، شماره: ۳ سال ۱۳۹۷ (+)

[۵] حکایت آن شهر که خدا آزاد کرد/ جزئیات آزادسازی خرمشهر به روایت سرلشکر پاسدار غلامعلی رشید/ تابناک ۱ خرداد ۱۳۰۱ (+)

[۶] دائره المعارف مصور تاریخ جنگ ایران و عراق/ جعفر شیرعلی‌نیا/ انتشارات سایان چاپ ۱۳ سال ۱۴۰۱ ص ۲۰۰

[۷] تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق/ حسین علایی/نشر مرز و بوم ۱۳۹۵ ص ۴۵۵

[۸] ویژه‌نامه آزادسازی خرمشهر/ سازمان حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس ارتش جمهوری اسلامی ایران/ ص ۱۵۲

[۹] دائره المعارف مصور تاریخ جنگ ایران و عراق/ جعفر شیرعلی‌نیا/ انتشارات سایان چاپ ۱۳ سال ۱۴۰۱ ص ۲۰۲

[۱۰] تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق/ حسین علایی/نشر مرز و بوم ۱۳۹۵ ص ۴۶۰

[۱۱] تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق/ حسین علایی/نشر مرز و بوم ۱۳۹۵ ص ۴۵۶

[۱۲] تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق/ حسین علایی/نشر مرز و بوم ۱۳۹۵ ص ۴۶۴

[۱۳] ویژه‌نامه آزادسازی خرمشهر/ سازمان حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس ارتش جمهوری اسلامی ایران/ ص ۹

[۱۴]  تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق/ حسین علایی/نشر مرز و بوم ۱۳۹۵ ص ۴۶۶

[۱۵] ویژه‌نامه آزادسازی خرمشهر/ سازمان حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس ارتش جمهوری اسلامی ایران/ ص ۱۱

[۱۶] تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق/ حسین علایی/نشر مرز و بوم ۱۳۹۵ ص ۴۷۲

[۱۷] ویژه‌نامه آزادسازی خرمشهر سازمان حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس ارتش در سال ۱۴۰۱ (+)

منهدم نمودن پل و به اسارت درآمدن هزاران عراقی/ شاهکار محمود اسکندری و اکبر زمانی/ پایگاه اطلاع‌رسانی ارتش جمهوری اسلامی ایران (+)

[۱۸] آزادی خرمشهر را مدیون محمود اسکندری هستیم/ پهلوان محمود اسکندری؛ قهرمانی که باید از نو شناخت-۴/ خبرگزاری مهر ۵ مهر ۱۴۰۰ (+)

[۱۹] تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق/ حسین علایی/نشر مرز و بوم ۱۳۹۵ ص ۴۷۴

[۲۰] ویژه‌نامه آزادسازی خرمشهر/ سازمان حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس ارتش جمهوری اسلامی ایران/ ص ۷۸

[۲۱] تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق/ حسین علایی/نشر مرز و بوم ۱۳۹۵ ص ۴۷۶

[۲۲] تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق/ حسین علایی/نشر مرز و بوم ۱۳۹۵ ص ۴۷۸

[۲۳] خاطرات روزنوشت هاشمی رفسنجانی در روز ششم خرداد ۱۳۶۱ به نقل از «تعداد شهدای آزادسازی خرمشهر چند نفر بودند؟» مشرق ۱۲ خرداد ۱۳۹۰ (+)

[۲۴] برای اطلاع بیشتر از آمار گردان‌های پیاده‌ در عملیات‌ها نگاه کنید به تحلیل انتقادی عملیات کربلای ۴ با نگاهی به آمار شهدا، دقیقه دی ۱۴۰۲ (+)

[۲۵] شهرستان‌ها با تقسیمات کشوری جدیدتر در نظر گرفته شده‌اند.

نویسندگان

دانش‌آموخته فیزیک و روزنامه‌نگار

دانش‌آموختۀ آمار و تحلیلگر داده

دانشجوی جامعه‌شناسی و تحلیلگر داده

دیدگاه‌ها

یک پاسخ

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *