این مقاله برای جایزه دیتاژورنالیسم دقیقه ۱۴۰۲ ارسال شده و بدون کم و کاست در اینجا منتشر میگردد.
این گزارش در تاریخ ۱۷ تیر ۱۴۰۲ با عنوان «یک راه رفته و هزار راه نرفته» در کانال «شریف تودی» منتشر شده است. اصل این مقاله را اینجا مطالعه کنید.
دانشآموزهای دبیرستانی، قبل از کنکور سراسری، معمولا همه فکر و ذکرشان کنکور است و تست و درصد. کنکور که به سر رسید، اول چند هفتهای را به استراحت و بازگشت به زندگی عادی میگذرانند و بعدش، کمکم، با اعلام رتبهها، یادشان میافتد که تازه اول راه است و باید حالا مسیر تحصیلی چند سال آینده زندگیشان را انتخاب کنند که به احتمال زیاد ارتباط زیادی با مسیر کاری و حرفهایشان هم خواهد داشت. چند هفتهای فرصت هست برای جستوجو و کنکاش درباره رشتههای مختلف و فهم چیستی و تاریخچه و آیندهشان. اما اگر بخواهیم صادق باشیم، بیشتر دانشآموزها، درک درستی از رشتههای مختلف ندارند و تفاوتشان را نمیدانند؛ از چند نفری که آن رشتهها را خواندهاند، چند سوال میپرسند و جوابهایی معمولا کلی و کلیشهای میشنوند. سوالشوندگان هم معمولا آدمهایی هستند که در آن رشته ماندهاند و رضایت نسبی از آن رشته داشتهاند. همین میشود که دانشآموزها با دانشی حداقلی درباره رشتهها و بیشتر براساس نظرات خانواده و دوستان و آشنایان و البته رتبه کنکورشان، سراغ رشته دانشگاهیشان میروند. اما چندسالی که از دانشگاه گذشت، هم چموخم رشته خودشان بیشتر دستشان میآید و هم سرکی به دیگر رشتهها میکشند و میفهمند دنیا بیشتر دست کدام رشتههاست. تغییر رشته در سالهای دانشگاه یا در مقطع ارشد یا تغییر مسیر کاری و حرفهای به سمتوسویی که با رشته تحصیلی قرابت چندانی ندارد، بیشتر از همین نشناختن رشتهها هنگام انتخاب رشته میآید و در کنارش، تغییر شرایط جامعه و شناخت بیشتر دانشآموزهای دیروز و دانشجوهای امروز از خودشان و علایق و سلایق و انگیزهها و آرمانهایشان.
تابستان ۱۴۰۱ و در روزهای برگزاری کنکور سراسری، روزنامه شریف یک نظرسنجی اینترنتی برگزار کرد تا ببیند شرکتکنندگان در نظرسنجی نظرشان درباره رشتههای تحصیلیشان چیست و اگر به زمان انتخاب رشته برگردند، باز هم راهشان به سمت همین رشته کج میشود یا سودای رشتههای دیگری را دارند. نظرسنجیهای اینترنتی، از نظر نمونهگیری آماری چندان قابل استناد نیستند و نمیشود نتایجشان را خیلی معتبر دانست، اما روزنامه شریف، با توجه به شناخته شدنش بین دانشجوهای این دانشگاه، معمولا پای طیف متنوعی از افراد را به نظرسنجیهایش باز میکند و نتایج نظرسنجیهایش هم معمولا با شهود کلی که از حضور در دانشگاه و صحبت با دانشجوها میآید، تطابق دارد. در این گزارش قصد داریم نگاهی بیندازیم به نتایج حاصل از این نظرسنجی که میتواند دیدی درباره تمایل دانشجوها به رشتههای مختلف دانشگاهی و بازار عرضه و تقاضای آنها به دست بدهد.
شرکتکنندگان در نظرسنجی
حدود ۱۰۶۰ نفر در این نظرسنجی شرکت کردند. بیشتر شرکتکنندهها مقطع کارشناسی را در شریف گذرانده بودند، اما حدود ۲۰۰ نفر از آنها کارشناسیشان در دانشگاهی دیگر بوده است. ابتدای نظرسنجی از شرکتکنندهها سوالاتی درباره رشته کارشناسی، سال وورد به دانشگاه و وضعیت فعلی (دانشجوی کارشناسی، فارغالتحصیل یا انصراف از کارشناسی، دانشجوی کارشناسی ارشد، فارغالتحصیل یا انصراف از کارشناسی ارشد، دانشجوی دکترا و فارغالتحصیل یا انصراف از دکترا) پرسیده شده است. در نمودارهای زیر رشته کارشناسی، سال ورود و وضعیت فعلی شرکتکنندگان در نظرسنجی را میتوان دید. البته شرکتکنندههایی که رشته کارشناسیشان مهندسی و علوم پایه نبوده و حدود بیست و چند نفری میشدند، در این نمودارها نیامدهاند.
مطابق انتظار بیشتر شرکتکنندهها (۶۷ درصد) دانشجوهای کارشناسی هستند و دانشجوها و فارغالتحصیلان دکترا (۳ و ۲ درصد) کمترین سهم را به خودشان اختصاص دادهاند. همچنین ورودیهای ۱۴۰۰ مشارکت قابل توجهی در نظرسنجی داشتهاند. در بین رشتههای مختلف هم برق، کامپیوتر و مکانیک در صدر جدول مشارکت قرار گرفتهاند.
کامپیوتر و صنایع، محبوبتر از باقی رشتهها
در نظرسنجی از شرکتکنندهها پرسیده شده که اولویت اول و دومشان در انتخاب رشته کنکور کارشناسی در حال حاضر چیست؟ این سوال با این پیشفرض بوده که شرکتکنندهها هر رشتهای را میتوانند انتخاب کنند. البته امکان انتخاب رشتههایی غیر از مهندسی و علوم پایه هم وجود داشته است. نتایج حاصل از این پرسش که نشاندهنده محبوبترین و پرتقاضاترین رشتههای دانشگاهی (در گروه علوم ریاضی و فنی) است، در نمودار زیر آمده است:
مهندسی کامپیوتر (چه در انتخاب اول و چه در مجموع انتخاب اول و دوم) با اختلاف پیشتاز است. در انتخاب اول، بعد از مهندسی کامپیوتر، صنایع، برق، فیزیک، مکانیک و علوم کامپیوتر محبوبتر از بقیهاند و در مجموع انتخابهای اول و دوم بعد از مهندسی کامپیوتر، صنایع، علوم کامپیوتر، برق، مکانیک و فیزیک از محبوبیت بیشتری برخوردارند. در قعر جدول محبوبیت در بین رشتههای مهندسی و علوم پایه، شیمی، مواد، دریا و نفت عزلت گزیدهاند.
اگر ملاک را مجموع انتخاب اول و دوم در نظر بگیریم، در بین رشتههای خارج از فضای مهندسی و علوم پایه، اقتصاد محبوبترین رشته بوده (با محبوبیتی حتی بیشتر از دریا و نفت) و بعد از آن مدیریت، هنر، پزشکی، معماری، روانشناسی، ادبیات و جامعهشناسی. البته رشتههایی مثل فلسفه و علوم سیاسی و داروسازی و دندانپزشکی و … هم تکوتوک بین پاسخها دیده میشود.
رضایت کلی از انتخاب ریاضی در دبیرستان
در نظرسنجی پرسیده شده اگر به زمان انتخاب رشته در دبیرستان برگردید، انتخابتان اینبار چه خواهد بود؟ نتایج کلی در نمودار زیر دیده میشود:
۸۷ درصد از انتخاب ریاضی راضیاند و باز هم به سایر رشتهها ترجیحش میدهند، اما تجربی (۶ درصد) و انسانی (۵ درصد) هم هواخواهان خودشان را دارند. حتی عدهای هوای هنر (۲ درصد) و فنی (۱ درصد) در سرشان است.
یکبار هم پاسخها را برحسب سال ورود بررسی کردیم که نتیجهاش نمودار زیر شد. احتمالا مهمترین نکته این نمودار، محبوبیت زیادتر تجربی در ورودیهای ۹۳ به قبل است و البته افزایش میل به هنر در ورودیهای سه سال اخیر.
رضایت از رشته فعلی
برای رضایت از رشته، متر و معیار مشخصی وجود ندارد. در این گزارش اینطور تعریف کردهایم که اگر کسی الآن به زمان انتخاب رشته برگردد و باز رشته فعلیاش را انتخاب کند، بهطور نسبی از رشتهاش راضی است و اگر دنبال رشته دیگری برود، رضایتی در کار نیست. با این معیار رضایت از رشته را بین رشتههای مختلف مقایسه کردهایم. با توجه به اینکه برای انتخاب مجدد رشته، دو اولویت به شرکتکنندگان در نظرسنجی دادهایم، یکبار رضایت از رشته را با انتخاب اول سنجیدهایم و یکبار هم با مجموع دو انتخاب (یعنی اگر بین دو انتخاب فرد، یکی از آنها همان رشته فعلی باشد، فرد از رشته فعلیاش رضایت دارد).
یکبار بین همه شرکتکنندههای مهندسی و علوم پایه رضایت از رشته را حساب کردهایم و یکبار هم بین پاسخدهندههای شریفی. اگر پاسخهای کلی را در نظر بگیریم، صنایع (۹۳ درصد رضایت در مجموع دو انتخاب و ۷۱ درصد رضایت در انتخاب اول)، مهندسی کامپیوتر (۹۱ و ۸۶)، فیزیک (۸۲ و ۷۳)، علوم کامپیوتر (۸۲ و ۵۹) و برق (۷۷ و ۵۵) اوضاعشان بهتر است. ناراضیترین آدمها دوران کارشناسیشان را در هوافضا (۵۸ و ۴۴)، دریا (۵۷ و ۴۰)، مواد (۵۴ و ۳۱)، عمران (۵۳ و ۳۳) و نفت (۲۲ و ۱۹) میگذرانند. وضعیت رتبه رشتهها در جدول رضایت از رشته بین شریفیها هم همان است که بین کل شرکتکنندهها بود.
یکبار دیگر رضایت از رشته را بین ورودی سالهای مختلف دانشگاه بررسی کردهایم. بهطور کلی رضایت از رشته بین ورودیهای جدید نسبت به ورودیهای قدیمی بیشتر است، انگار هرچه بیشتر میگذرد و واقعیتها بیشتر جلوی چشم دانشجوها میآید، از انتخابهایشان بیشتر پشیمان میشوند و دلشان میخواهد برگردند به زمان انتخاب رشته و رشته دیگری را انتخاب کنند. واقعیت بازار کار هم قطعا در این تفاوت تأثیر قابل توجهی دارد. هرچه سن دانشجوها بیشتر میشود، بیشتر کارشان به بازار کار گره میخورد و واقعیتهایش را بیشتر لمس میکنند و این لمس واقعیت، در رضایتشان از رشته تحصیلیشان تأثیر میگذارد.
همچنین بهطور کلی میتوان دید رضایت از رشته بین دانشجوها نسبت به فارغالتحصیلان و انصرافیها بیشتر است. باز هم آینده کاری رشته تحصیلی میتواند این تفاوت را تا حدی توجیه کند.
ناراضیها کجا میروند؟
برای آنکه ببینیم دانشجوهایی که از رشته کارشناسیشان رضایت چندانی ندارند، در صورت بازگشت کدام رشتهها را به عنوان مقصد برمیگزینند، سراغ نمودارهای زیر رفتیم که احتمالا مهمترین و پرحرفترین نمودارهای این گزارش به شمار میروند:
در نمودار اول، سطح هر رشته در سمت چپ، متناسب با تعداد شرکتکنندههای آن رشته است و در نمودار دوم، دادههای هر رشته با توجه به تعداد شرکتکنندههایش نرمال شده و به همین دلیل، سطح همه رشته در سمت چپ با هم برابر است.
آنطور که از این نمودارها پیداست، خیلی از دانشجوها در صورت بازگشت به زمان انتخاب رشته، سودای مهندسی کامپیوتر و صنایع را در سر دارند. از سوی دیگر رشتههایی که فقط از خودشان ورودی میگیرند، رشتههایی هستند که تنها برای دانشجوهایی جذاب به شمار میروند که در حال حاضر هم دانشجوی همان رشتهاند و برای دانشجوهای سایر رشتهها، جذابیتی ندارند. مهندسی دریا، مهندسی نفت و مهندسی عمران و شیمی چنین رشتههایی هستند و مهندسی هوافضا و مهندسی و علم مواد هم نزدیک به آنها به حساب میآیند.
انتخاب دوباره شریف
در نظرسنجی پرسیده شده که در صورت بازگشت به زمان کنکور، باز هم شریف انتخاب شما خواهد بود؟ بهطور کلی ۸۴ درصد شریفیها گفتهاند باز هم شریف را انتخاب میکنند و ۱۶ درصد نظرشان به دانشگاههای دیگر بوده است. درصد رضایت از شریف بین رشتههای مختلف به شرح نمودار زیر است. انگار موادیها، میمشیمیها و نفتیها دل خوش کمتری از شریف دارند. این را اگر پای حرف دانشجوهای این دانشکدهها هم بنشینید، احتمالا میشنوید. از آن طرف ریاضی و مهندسی کامپیوتر و مکانیک دانشکدههاییاند که رضایت دانشجوهایشان را بیشتر جلب کردهاند. در واقع میتوان گفت، حالوهوای دانشکده و رفتار استادانش، در رضایت از دانشگاه هم میتواند تأثیرگذار باشد، چرا که هرقدر هم یک دانشجو روابطش را به دانشکدههای دیگر گسترش بدهد، باز هم دانشکده محل تحصیلش، محل اصلی زندگی او در دانشگاه خواهد بود.
بازار کار
از شرکتکنندههای در نظرسنجی وضعیت اشتغالشان هم پرسیده شده است. البته در پرسش تأکید شده که در صورتی خودشان را شاغل بدانند که حداقل به اندازه ۷۰ درصد تماموقت در ماه مشغول به کار بوده و از قِبَل آن درآمدی داشته باشند. طبیعی است که از دانشجوهای کارشناسی انتظار اشتغال کمتری میرود. اگر فقط دانشجوهای کارشناسی شریف را در نظر بگیریم، وضعیت کلی آنها به تفکیک رشته به شکل زیر است:
همانطور که انتظار میرود بیشترین درصد کار مرتبط با رشته برای دانشجوهای کارشناسی مهندسی کامپیوتر است، ولی عجیب آنجاست که بعد از آنها موادیها اوضاع خوبی دارند. علوم کامپیوتر و صنایع و هوافضا هم از نظر کار مرتبط با رشته در ردههای بالای جدول دیده میشوند. از نظر درصد بیکاری کمترین سهم مربوط به دانشجوهای کارشناس ریاضی است (سهم تدریس در بین مشاغل آنها بالاتر از بقیه است) و صنایع و مهندسی کامپیوتر و برق هم زیر ۴۰ درصد دانشجوهای کارشناسیشان گزینه بیکار را انتخاب کردهاند. در بین دانشجوهای کارشناسی برق سهم تدریس و برنامهنویسی در بین مشاغل بالاست.
برای ادامه بررسی وضعیت کار، دادههای مربوط به ورودیهای سه سال اخیر کارشناسی (۹۸ و ۹۹ و ۱۴۰۰) را حذف کردیم، چرا که از آنها انتظار اشتغال نداریم.
نتایج به نظر منطقی میرسد. سهم کار مرتبط با رشته تحصیلی در فارغالتحصیلان و دانشجوهای دکترا بیشتر است و فارغالتحصیلان کارشناسی ارشد هم وضع بهتری نسبت به دانشجوهای کارشناسی و کارشناسی ارشد و فارغالتحصیلان کارشناسی دارند.
یکبار هم به تفکیک رشته وضعیت کار را نگاه کردهایم (باز هم با حذف دادههای مربوط به ورودیهای سه سال اخیر کارشناسی):
بیشترین سهم کار مرتبط با رشته برای مهندسی کامپیوتر است و بعد از آن به شکل عجیبی نفت قرار دارد (البته تعداد کم شرکتکنندههای مهندسی نفت میتواند از اعتبار این نتیجه کم کند). علوم کامپیوتر، برق و مکانیک هم اوضاعشان از نظر کار مرتبط با رشته تحصیلی خوب است. از نظر درصد بیکاری، شیمی، عمران، دریا و فیزیک اوضاعشان خراب است و ریاضی و مهندسی کامپیوتر و صنایع کمترین بیکارها را در خود جای دادهاند. سهم تدریس در ریاضی، فیزیک، مواد (!) و علوم کامپیوتر بیشتر است. برنامهنویسی هم برای ریاضی، برق، صنایع و فیزیک نان و آب شده.
بازار کار، در کنار علاقه
نتایج این نظرسنجی بهطور کلی نشان میدهد فاکتورهای بازار کار و علاقه در رضایت دانشجوها از رشته فعلیشان یا تمایلشان به رشتههای دیگر تأثیر قابل توجهی دارد، چرا که مشاهده میشود رشتههایی که در حال حاضر در بازار کار ایران، اوضاع بهتری دارند (مهندسی کامپیوتر، علوم کامپیوتر، مهندسی صنایع)، هم توانستهاند رضایت دانشجوهای فعلیشان را کسب کنند و هم در متمایل کردن سایر دانشجوها به رشتهشان موفق باشند. همچنین رشتههای علوم پایه (به ویژه ریاضی و فیزیک) رشتههایی هستند که در دانشگاهی مثل شریف، دانشجوها از روی علاقه زیاد سراغ آنها رفتهاند و معمولا در دانشگاه هم درسهایشان را با علاقه بیشتری دنبال میکنند. دانشجوهای این رشتهها نیز نسبت به سایر رشتهها، از رشته فعلیشان رضایت بیشتری دارند.
همچنین با توجه به مشاهدات میدانی در دانشگاه شریف، میتوان گفت رشتههایی که در آنها براساس نتایج این نظرسنجی، رضایت از رشته بالاتر است، معمولا در دانشکدههایی ارائه میشوند که حالوهوای بهتری دارند و ارتباط میان دانشجوها و استادان و همچنین میان خود دانشجوها، از شور و حرارت و صمیمیت و عمق بیشتری برخوردار است و این نکته هم میتوان در رضایت این دانشجوها از رشتهشان موثر باشد.
نویسندگان
دانشآموخته فیزیک و روزنامهنگار
-
محمدجواد شاکر آرانیhttps://d-mag.ir/pauthor/mjshaker02/
-
محمدجواد شاکر آرانیhttps://d-mag.ir/pauthor/mjshaker02/
-
محمدجواد شاکر آرانیhttps://d-mag.ir/pauthor/mjshaker02/۳ خرداد ۱۴۰۳
-
محمدجواد شاکر آرانیhttps://d-mag.ir/pauthor/mjshaker02/۲۳ فروردین ۱۴۰۳