«در زمانی که برای خواندن این کتاب صرف میکنید، حدود سیصد نفر از مالاریا خواهند مرد. بیش از پانصد نفر بر اثر ایدز میمیرند و حدود هشتاد نفر از سرخک، که بیشترشان کودکان هستند. ملوئیدوزیس [۱] (شبه مشمشه یا راعوم) یک بیماری باکتریایی که ممکن است حتی اسمش را نشنیده باشید [i]، بیش از ۳۰ نفر را در این مدت کشته است.»
این جملاتِ آدام کوچارسکی [۲] در بخشِ پایانیِ کتاب «قواعد واگیری» [۳] است. این کتاب در ابتدای شروع کرونا به چاپ رسیده است [ii]. یعنی زمانی که کرونا در چین ظهور یافته، اما هنوز عالمگیر نشده است. برای همین تخمین تعداد کشتههای کرونا در زمان مطالعۀ این کتاب در کنار سایر بیماریهای واگیردار قرار ندارد. نکتۀ در خور تأمل و تحسین در مورد «قواعد واگیری» شاید همین است که نویسنده زمانی روی مسئلۀ واگیری به عنوان یک پدیدۀ فراگیر در جهان دست گذاشته که هنوز آسیبپذیری جوامع بشری در برابر آن تا این اندازه آشکار نشده است.
نویسندۀ کتاب یک اپیدمیولوژیست در مدرسه سلامت لندن [۴] است. تجربیات او در زمینۀ انتشار بیماریهای واگیرداری مانند ابولا [۵] و زیکا [۶] و همچنین گیلان-باره [۷][iii] (بیماریِ خودش در زمان کودکی) و البته تحقیقات متعددش در دیگر زمینهها موجب شده کتاب سرشار از نمونههای خواندنی باشد. قواعد واگیری در خلال داستانِ همین نمونههای واقعی طرح مسئله میکند و با بیانی ساده و گیرا آنها را مورد کاوش قرار میدهد.
جذابیت کتاب البته وقتی بیشتر میشود که نویسنده الگوهای انتشار را برای توضیحِ شیوعِ سایر پدیدهها نیز به کار میبرد. اینجاست که یکی از پیامهای اصلی کتاب داده میشود. فقط بیماریهای مُسری نیستند که مطابق با قوانین واگیری در جوامع انتشار مییابند بلکه بسیاری رخدادها و وقایع دیگر مانند بحرانها، اطلاعات، ایدهها و رفتارهایی مانند چاقی، خشونت و تبعیض نیز در بستر اجتماع منتشر میشوند.
کتاب «قواعد واگیری» با ترجمۀ علی معظمی وارد بازار نشر شده است (نشر چرخ/چشمه، پاییز ۱۳۹۹). اگر میخواهید از مهمترین پدیدۀ این روزهای جهان در ابعاد کلان سر در بیاورید خواندن آن را توصیه میکنیم. در ادامه ایدۀ اصلی کتاب همراه با اشاره به برخی نمونههای آن آمده است.
الگوی انتشار
انتشار پدیدهها را میتوان در چهار مرحله دنبال کرد.
- جرقه
- رشد
- قله
- افول
جرقه، شروع یک واگیری جدید است، رشد روند صعودی انتشار است، قله حد نهایی انتشار است و افول به طی شدن روند نزولی اشاره دارد. سپس منحنی تقریباً مسطح و شیوع تمام میشود. البته الزاما همهگیریها فقط یک قله ندارند. مثلا در شیوع کرونا ایران در زمان نگارش این متن چهار موج را پشت سر گذاشته است.
چرا اوج و فرود؟
مدلی به نام SIR [۸] این پدیده را توضیح میدهد. در این مدل سه گروه از افراد وجود دارند:
- مستعد
- مبتلا
- بهبودیافته
در ابتدای شیوع تعداد مستعدان زیاد است. در نتیجه هر روز به تعداد کسانی که مبتلا میشوند افزوده میشود و همهگیری رشد میکند. اگرچه تعداد مبتلایان در ادامه به صورت فزایندهای افزایش مییابد اما زمانی فرا میرسد که مخزن افراد مستعد ته میکشد. در نتیجه تعداد افراد مستعد، کم و تعداد بهبودیافتگان افزایش مییابد. به همین سبب روند نزولی شروع میشود. در این حالت یعنی زمانی که تعداد افراد بهبودیافته که در برابر بیماری ایمنی یافتهاند بیشتر از افراد مستعد میشود اصطلاحاً میگوییم ایمنی جمعی اتفاق افتاده است. ایمنی جمعی یا ایمنی گلهای [۹] به معنای این است که جمعیت در مقام یک کلیت، مانع سرایت میشود، حتی اگر بعضی از افراد همچنان مستعد باشند. واکسیناسیون یکی از راهکارهای رسیدن به ایمنی جمعی مصنوعی است.
همهگیری با چه شدتی منتشر میشود؟
برای بیان شدّت انتشار از شاخصی به نام عدد تکثیر (R) [۱۰] استفاده میشود. این عدد نشاندهندۀ این است که انتظار میرود یک فرد مبتلا به طور متوسط باعث ابتلای چند نفر دیگر شود.
اگرR کوچکتر از ۱ باشد احتمال میرود که شیوعی اتفاق نیافتد و تعداد مبتلایان کاهش یابد. اگر بزرگتر از یک باشد همهگیر میشود. بهعنوان مثال در ابتدای همهگیری ویروس کرونا (کووید۱۹) عدد تکثیر نزدیک به ۳ برآورد شده بود. یعنی به ازای یک فرد مبتلا به کرونا انتظار میرفت به طور متوسط سه نفر دیگر نیز مبتلا شوند.
عدد تکثیر یک بیماری ممکن است در یک فرهنگ و کشور با دیگری متفاوت باشد. چهار عامل بر تعیین عدد تکثیر تاثیر میگذارد:
- مدت ابتلای فرد
- متوسط فرصتهای انتقال بیماری در هر روز
- احتمال اینکه فرصت پیشآمده تبدیل به سرایت شود
- میانگین استعداد جمعیت
آگاهی نسبت به این قواعد به ما کمک میکند ضرورت فاصلهگذاری اجتماعی و واکسیناسیون به موقع در دوران کرونا را نیز بهتر درک کنیم. در فاصلهگذاری اجتماعی با کاهش افرادِ در معرض، استعداد جمعیت برای انتقال بیماری (عدد تکثیر) را کاهش میدهیم و اجازه نمیدهیم بحران از ظرفیت کادر سلامت تجاوز کند و فاجعهبار شود، و با واکسیناسیون جمعیت را با تلفات کمتر و پایداری بیشتر به مصونیت جمعی میرسانیم [iv] .
نمونههای دیگری از واگیری
این صورتبندی برای فهم مسئله را برای اولین بار رونالد راس پیشنهاد داد، کسی که علت شیوع مالاریا را توضیح داد. این داستان به تفصیل در کتاب آمده است. اما این قواعد علاوه بر توضیحِ چگونگی شیوعِ بیماریهای مُسری برای بحرانهای مالی، ویروسهای کامپیوتری، خشونت و جنایتهای تروریستی و غیره نیز کاربرد دارد. در ادامه به سه نمونه از آنها به نقل از کتاب اشاره شده است.
ظهور و سقوط بیتکوین
بعنوان مثال از سال ۲۰۰۹ که بیتکوین ظهور کرده است بارها قیمتش صعود و سقوط داشته است. در سال ۲۰۱۷ قیمت هر بیتکوین به ۲۰ هزار دلار رسید و یک سال بعد قیمتش به نصف آن سقوط کرد. آنچنان که میتوان گفت بیتکوین یکی از بزرگترین حبابهای سالهای اخیر تجربه کرد. هر موج بیتکوین با گروه مستعد بزرگتری سروکار دارد. این مثل شیوع بیماری از دهکده به شهر یا از شهر کوچکتر به شهر بزرگتر است. در ابتدا گروهی از سرمایهگذاران که از چند و چون رمزارزها مطلع بودند و به ارزشهای آن باور داشتند، درگیر شدند. سپس گروه بزرگتری از سرمایهگذاران پول بیشتری آوردند. قیمتها بالا رفت. بیتکوین به صفحۀ اول روزنامهها رفت و در معرض دیدِ توده قرار گرفت و جمعیت مستعدان افزایش یافت. تاخیر میان هر یک از قلههای تاریخیِ قیمتِ بیتکوین گویای این است که ایدۀ بیتکوین به نحو موثری میان گروهها سرایت نکرده است.
شیوع در شبکههای اجتماعی
چالشهای مبتنی بر نامزد کردن دیگران که گهگاه در شبکههای اجتماعی راه میافتد مانند چالش سطل آب یخ و یا عکس بدون آرایش نیز از همین روند شیوع پیروی میکنند. در این بازیها هرکس باید یک یا چند نفر را به چالش و به بازی دعوت یا اصطلاحاً نامزد کند. این عدد نامزدی، همان عدد تکثیر است که در الگوهای واگیری وارد میشود. براساس نتایج بدست آمده به نظر میرسد این بازیها بیشتر از چند هفته به طول نمیانجامد. زیرا وقتی در یک گروه آشنایان همدیگر را نامزد میکنند عدد تکثیر و همچنین تعداد افراد مستعد کم میشود و به شیوع کوچکتری میانجامد. بطور کلی شیوعِ یک ایده یا خبر در اینترنت علاوه بر پلتفرمی که ایده در آن برای بار اول منتشر شده است، به شبکۀ روابط دوستان و پیوندهایی که بین افراد وجود دارد بستگی دارد.
شورشهای اجتماعی
واگیری اجتماعی بسیار پیچیده است. دو محقق در کالج لندن به بررسی شورشهای سال ۲۰۱۱ لندن پرداختند. این شورشها اگرچه بر اثر کشته شدن یکی از اعضای دستۀ تبهکاری به دست پلیس در لندن بر پا شد به بیرمنگام و منچستر نیز کشید. این دو محقق به جای آنکه بکوشند شورش از کجا و چگونه ایجاد شده است سعی کردند توضیح دهند وقتی شورش آغاز میشود چه رخ میدهد. آنها تحلیل کردند سه تصمیم برای شورش ضروری است: اول اینکه فرد تصمیم بگیرد آیا در شورش شرکت کند یا خیر؟ این تصمیم به اتفاقات پیرامون فرد و همچنین اوضاع اقتصادی و اجتماعی بستگی دارد. تصمیم دوم اینکه کجا شورش کند؟ بیشتر شورشها و غارتها در مناطق فروشگاهی متمرکز است. در نهایت تصمیم سوم مربوط به دستگیر شدن یا نشدن است. احتمال دستگیر شدن فرد به نسبت تعداد شورشیان به پلیس وابسته است.
رخدادهایی که در کتاب آورده شده مسئلۀ واگیری را با رویکردی بینِرشتهای روایت میکند. ترجمه فارسی نیز سادهفهم و روان است. به همین جهت برای خوانندگانی با علایق و زمینههای کاری و تحصیلی گوناگون خواندنی خواهد بود.
همهگیری چگونه از نفس میافتد؟
سه عامل برای کنترل یک همهگیری مطرح است:
- مجموعهای از مدارک و شواهد
- روشی برای مهار همهگیری
- ارادهی سیاسی و تخصیص بودجه
منظور از مدارک و شواهد دادههایی است که میتواند در شناختِ چند و چونِ شیوع یک رخداد کمک کند تا بر مبنای آن سیاستگذاری مناسب و ضروری انجام گیرد و اجرا شود. کتاب، اهمیتِ داده و نقش محوری آن را نیز در مواجهه با همهگیری هم مورد بررسی قرار داده است. اهمیت دسترسی مستمر به دادهها برای بدست آوردنِ مدارک و شواهدِ قابلِ اتّکا ضروری است. چرا که شناساییِ شیوع، فرآیندی زمانبر است. بسیاری اوقات محققان و سیاستمداران به خاطر عهدم دسترسی به دادههای قابل اتکا از واگیری جا ماندهاند و برخی برنامههای مداخلاتی به همین دلیل اصلاً در دستور کار قرار نمیگیرند [v].
* * *
خوانندۀ امروز با مجموعهای از پدیدههای پیچیده – مشابه آنچه گفته شد – به صورت گسترده در ارتباط است. به همین دلیل نیازمند آن است که هر از گاهی دانش خود درباره آنها را بهروز و تعمیق کند. تجربۀ کرونا، بحرانهای اقتصادی و اعتراضات اجتماعی در کنار تعامل همهروزه با شبکههای اجتماعی «قواعد واگیری» در این روزگار را خواندنیتر میکند.
پاورقی و ارجاع
[۱] Melioidosis
[۲] Adam Kucharski
[۳] The Rules of Contagion: Why Things Spread – and Why They Stop
[۴] London School of Hygiene & Tropical Medicine
[۵] Ebola
[۶] Zika
[۸] Susceptible, Infectious, or Recovered
[۹] Herd Immunity
[۱۰] Reproduction Number
[i] بیماری باکتریایی مشترک بین دام و انسان که موجب تب بالا، سرفه، آبریزش بینی و همچنین زخمهایی بر روی مخاط بینی و گرهکهایی بر روی پوست میشود.
[iii] سندروم گیلن-باره یک اختلال نادر است که سیستم ایمنی به اعصاب محیطی حمله میکند که باعث مشکلات حسی و ضعف بدنی در دست و پای کودک میشود. این بیماری معمولا بعد از یک عفونت ویروسی مانند سرماخوردگی یا آنفولانزا رخ میدهد.
[iv] در یادداشت دیگری با عنوان «چند درصد مردم باید واکسینه شوند تا ایمنی جمعی اتفاق بیافتد؟» دربارۀ رابطه عدد تکثیر و ایمنی جمعی توضیحات بیشتری داده شده است.
[v] انتشار و دسترسی به دادهها (data) اهمیت دارد از طرفی امکان سوء استفاده از دادهها نیز هست. در حقیقت انتشار دادههای متنوع و متعدد مانند حرکت بر لبهی تیغ است. به همین دلیل لازم است که میان امنیت و دسترسی در یک مسیر متعادل و منطقی حرکت شود. امنیت دادهها باید به گونهای باشد که امکان سوءاستفاده برای دلالان را داده فراهم نکند و دسترسی به اطلاعات باید به گونهای باشد دستِ کم دسترسی به دادههای تجمیعشده فراهم باشد. منظور از دادههای تجمیع شده اطلاعات آماری است که هیچ گونه مشخصات فردی حتی به صورت رمزگذاریشده نیز در آنها وجود ندارد. به بیان خلاصه میتوان گفت دسترسی به دادهها باید شفاف در سطوح کلان، و نفوذناپذیر در سطح خُرد باشد.
نویسندگان
دانشآموختۀ علوم شناختی و تحلیلگر داده
-
زهرا دوخائیhttps://d-mag.ir/pauthor/zahrad/
-
زهرا دوخائیhttps://d-mag.ir/pauthor/zahrad/
۲ پاسخ
جالب میشه اگر عدد تکثیر باز نشر خبر یا بطور کلی پست در شبکههای اجتماعی کشورهای مختلف یا بخشهای مختلف یک شبکه اجتماعی محاسبه شه چون این شاخص میزان ضعفشون در برابر فیک نیوز را نشون میده. آیا کتاب چیزی در این مورد گفته؟
سلام
کتاب یک فصل کامل به نام «ویروسی شدن» درباره ی شیوع اطلاعات در فضای مجازی داره. بطور خاص نحوه ی محاسبه ی عدد تکثیر در شبکه های اجتماعی را مطرح نکرده، صرفا اشاره کرده برای بدست آوردن عدد تکثیر می توان از محاسبات معکوس استفاده کرد. یعنی از اندازه ی شیوع، عدد تکثیر را تخمین زد. به این هم اشاره کرده بدست آوردن عدد تکثیر در شبکه های اجتماعی باید بعد از انتشار پست انجام بشه.
بیشتر روی عوامل موثری که بر وایرال شدن اخبار و پست ها تاثیرگذارند تمرکز کرده که به اندازه ی خوبی دید آدم رو درباره ی این شیوع ها باز می کنه.