در اردیبهشت ۱۴۰۱ شهرداری تهران تابلوهای تبلیغاتی شهر را برای ارائه دستاوردهای ۲۰۰ روزه خود در اختیار گرفت. در این کمپین تبلیغاتی بزرگ، برج میلاد در نقش راوی حضور داشت و دستاوردهای شهرداری را در پس‌زمینه‌ای آبی – کاملا متفاوت با آسمان این روزهای تهران – برای شهروندان روایت می‌کرد؛ اما آنچه بیش از تاکید خستگی‌ناپذیر بر برندینگ جلب نظر می‌کرد، استفاده از عدد و آمار برای ارائه دستاوردها بود.
ادعاهایی که در بیلبوردها مطرح شده همگی نیازمند راستایی‌آزمایی است که کم‌وبیش نیز به آن پرداخته شده[۱] و در این نوشته قرار نیست به صورت موردی به بررسی گزاره‌های مندرج در این تابلوها بپردازیم. با این حال، این محتوای تابلوهای تبلیغاتی نکات آموزنده‌ای را درباره شیوه‌های گزارش‌دهی با استفاده از اعداد در بر می‌گیرد که حیف است اگر فرصت را مغتنم نشمرده و از آن‌ها بهره‌مند نشویم.
این یادداشت ضمن تشکر از شهرداری محترم تهران برای برگزاری کلاس درسی به وسعت یک شهر، شما را به مرور یکی از پایه‌ای‌ترین درس‌های آمار دعوت می‌کند.
چگونه با آمار دروغ بگوییم
«چگونه با آمار دروغ بگوییم[۲]» نام کتابی است که دارل هاف، نویسنده آمریکایی در سال ۱۹۵۴ برای خوانندگان عمومی نوشت، اما به دلیل کاربرد فراوانش، در سال‌های بعد به عنوان یکی از کتاب‌های مرجع مورد استفادۀ گستردۀ دانش‌آموزان و دانشجویان قرار گرفت و به یکی از پرفروش‌ترین کتاب‌های آمار در تاریخ بدل شد. در این کتاب انواع روش‌های سوء استفاده از آمار و خطاهای رایج در تفسیر اعداد، دسته‌بندی شده و مورد بررسی قرار گرفته است. از آن زمان تاکنون، روش‌های نادرست به کارگیری آمار بسیار مورد توجه قرار گرفته است[۳].
در ادامه با کمک مرکز ارتباطات شهرداری تهران، به چند نمونه اشتباهات رایج در ارائه و تفسیر اعداد اشاره می‌شود:
ارائه ناکافی اطلاعات برای فهم اعداد
یکی از این خطاهای رایج، ارائه ناکافی اطلاعاتِ مورد نیاز برای فهم و تفسیر اعداد است. مثلا وقتی گفته می‌شود «۲۰۰ روز خدمت برای مردم؛ ۳ ایستگاه متروی جدید: ایستگاه توحید، ایستگاه بوستان گفت‌وگو و ایستگاه شهید رضایی» اولین سوالی که با توجه به ابعاد یک پروژه عمرانی بزرگ مثل ساخت ایستگاه مترو به ذهن می‌رسد، این است که به وجود آوردن یک ایستگاه مترو به طور متوسط چند روز طول می‌کشد؟ این مقدار بیشتر از ۲۰۰ روز است یا کمتر و به طور کلی چه نسبتی با آن دارد؟ تا پاسخ این سوال را نداشته باشیم نمی‌توانیم به درستی از عدد ارائه شده سر در بیاوریم.
شهردار کنونی تهران، کار خود را در تاریخ ۱۱ شهریور ۱۴۰۰ آغاز کرده است[۴]. تاریخی که برای شروع بهره‌برداری ایستگاه شهید رضایی در وبسایت متروی تهران درج شده ۱۹ مهر ۱۴۰۰ [۵] یعنی تنها ۳۹ روز پس از شروع به کار شهردار جدید است. طبیعتا شهرداری تهران، به خاطر احساس امنیت مسافرین هم که شده ادعا نخواهد کرد، ایستگاه متروی شهید رضایی در خط ۶ ظرف ۳۹ روز ساخته شده است. ساخت یک ایستگاه مترو حتما بیشتر از ۳۹ روز طول خواهد کشید.
ارائه عدد بدون امکان مقایسه
یکی دیگر از خطاهای رایج، ارائه یک عدد بدون اشاره به سابقه تغییرات و مقدارهای مشابه یا به طور کلی زمینه مربوط به آن است، به گونه‌ای که مشخص نشود عدد ارائه شده بزرگ است یا کوچک. مثلا اگر امروز به شما بگویند درآمد ماهانه فردی ۳.۰۰۰.۰۰۰ تومان است هیچ کس نمی‌گوید این عدد چون ۶ صفر دارد بزرگ است؛ بلکه همه می‌گویند این عدد کوچک است. اینکه چرا این عدد به نظر همه کوچک خواهد بود، خارج از این سه علت نیست:
- مقایسه با مقدارِ نیاز: از پس نیازهای فرد یعنی هزینه‌هایش بر نمی‌آید.
- مقایسه با مقدارهای گذشته: در مقایسه با درآمد دیروزِ فرد بزرگ نیست.
- مقایسه با مقدارهای مشابه: در مقایسه با درآمد سایر افراد کوچک است.
مقایسه با مقدارِ نیاز
زمانی که گفته می‌شود n عدد از وسیلۀ x، به شهر اضافه شد، سوالی که مطرح می‌شود این است که این تعداد چه تناسبی با نیازِ شهر دارد. این تعداد در مقایسه با نیاز شهر قابل ملاحظه است یا ناچیز؟ اگر ناچیز باشد دیگر n عددی بزرگ قلمداد نمی‌شود. ارائه n روی یک تابلوی تبلیغاتی مجالی برای ارائه اطلاعات مورد نیاز برای درک اعداد در اختیار بینندگان قرار نمی‌دهد.
مقایسه با روند تغییرات گذشته
سوال دیگری که هنگام ارائه یک عدد برای ارزیابی عملکرد یک سیستم مطرح می‌شود این است که این وضعیت در گذشته چگونه بوده است. مثلا وقتی گفته می‌شود شهرداری در ۲۰۰ روز خدمت برای مردم ۳ ایستگاه مترو را مورد بهره‌برداری قرار داده، سوالی که به ذهن می‌رسد این است که نرخ بهره‌برداری از ایستگاه‌های متروی تهران در گذشته چگونه بوده است؟
برای پاسخ به این سوال باید جدول گاهشمار توسعه متروی تهران را مورد بررسی قرار دهیم[۶]. نخستین ایستگاه متروی تهران یعنی ایستگاه صادقیه در تاریخ ۱۶ اسفند ۱۳۷۷ مورد بهره‌برداری قرار گرفت. اگر تعداد بهره‌برداری از ایستگاه‌های مترو از آن زمان تاکنون را در بازه‌های زمانی ۲۰۰ روزه جمع بزنیم، به عدد ۳.۲۴ ایستگاه جدید به طور متوسط در هر ۲۰۰ روز می‌رسیم. یعنی از بدو شروع به کار مترو در تهران تاکنون به طور متوسط در هر ۲۰۰ روز ۳.۲۴ ایستگاه مترو مورد بهره‌برداری قرار گرفته است. به بیان دیگر، تعداد ایستگاه‌هایی که در ۲۰۰ روز اول شهرداری فعلی مورد بهره‌برداری قرار گرفته، تفاوت چندانی با متوسط تعداد ایستگاه‌هایی که در ۲۳ سال گذشته به بهره‌برداری رسیده ندارد، بلکه از آن کمتر هم هست.
در منحنی زیر می‌توانید تعداد موارد بهره‌برداری از ایستگاه‌های متروی تهران در بازه‌های زمانی ۲۰۰ روزه از شروع به کار مترو تا امروز را مشاهده کنید.
در بیش از ۵۲% این زمان تعداد ایستگاه‌هایی که ظرف ۲۰۰ روز بهره‌برداری شده بیشتر از ۳ بوده است (نگاه کنید به بخشی از منحنی که بالای خط‌چین قرمز قرار گرفته است).
مقایسه با دیگر موارد مشابه
اگر بخواهیم ۲۰۰ روز نخست شهرداری جدید را با ۲۰۰ روز نخست شهرداری قبلی مقایسه کنیم، باید بدانیم ساخت هر ایستگاه چقدر طول کشیده یا چنانچه پیشتر گفته شد، بدانیم ساخت هر ایستگاه به طور متوسط چقدر به طول می‌انجامد تا ایستگاه‌هایی را که در ابتدای دوره هر یک از شهرداری‌ها مورد بهره‌برداری قرار گرفته، به حساب آن‌ها نگذاریم[۷].
* * *
ارائه آمار به عنوان تصویری تک‌بعدی در یک بیلبورد تبلیغاتی، اطلاعات مورد نیاز برای درک، تفسیر، مقایسه و سر در آوردن از اعداد را در اختیار بیننده قرار نمی‌دهد و به همین دلیل به راحتی می‌تواند مورد بهره‌برداری‌های فریبکارانه قرار گیرد. اما این تمام چیزی نیست که می‌توان از تابلوهای تبلیغات شهرداری آموخت.
فراتر از آمار
اکثر تابلوهای تبلیغاتی شهرداری اعداد را به صورت سرجمع و در قالب تصاویر تک بعدی ارائه می‌دادند. اما تمامی آن‌ها این گونه نبودند. یکی از این تبلیغات بود که در آن روند تغییرات یک شاخص در پی اقدامات شهرداری مورد تاکید قرار گرفته و به عنوان دستاورد گزارش شده بود:
این ادعا گزاف و غیرقابل دفاع است و به دلیل اشکالات زیادی که دارد، از اساس نمی‌تواند درست باشد. در طول ۲۰۰ روز باید مسئولین جدید مستقر شوند، معاونین خود را انتخاب و منصوب کنند، سپس برای اقدامات جدید برنامه‌ریزی کنند، تیم مناسب برای انجام چنین پروژه‌ای را پیدا کنند و پس از توافق و تامین منابع تحقیقات را شروع کنند، آمار تلفات جانی و وضعیت معابر گرآوردی شود و مورد بررسی قرار گیرد، معابر مشکل‌دار را پیدا کنند، نقشه‌ای برای اصلاح آن‌ها بکشند، نقشه را پیاده کرده و هندسه معابر را تغییر دهند، سپس آمار جدید را جمع‌آوری و رصد کنند و تغییرات به وجود آمده در معابر اصلاح‌شده و اصلاح‌نشده را مورد تحلیل و مقایسه قرار داده و با آزمون‌های آماری که اغلب به داده‌های زیاد در بازه زمانی طولانی نیاز دارد، به گزاره‌ای قابل دفاع درباره تاثیر اقدامات انجام‌شده برای اصلاح هندسی معابر برسند.
ادعای انجام این امور تنها در ۲۰۰ روز نه تنها مصداق سوءاستفاده از اموال عمومی برای انتشار محتوای خلاف واقع، بلکه توهین به شعور تمامی کارشناسان حاضر در شهر است.
این ادعا چنان بزرگ است که در صورت صحت، مقالات مربوط به آن باید در بهترین نشریات مدیریت و سیاست‌گذاری حمل و نقل و ترافیک ایران و جهان به چاپ برسد. اما با جستجو به زبان فارسی و انگلیسی کلمه‌ای دربارۀ آن پیدا نمی‌شود؛ معلوم نیست اصلاحات هندسی در کدام معابر صورت گرفته تا علاقه‌مندان بتوانند با برگزاری گردش‌های علمی از آن‌ها دیدن کنند و روش کار را بیاموزند. اگر مقاله یا مستندی در این رابطه وجود دارد لطفا مسئولان محترم منتشر بفرمایند و جهانی را بی‌خبر نگذارند[۸].
اندازه‌گیری در مدیریت را باید به فال نیک گرفت
ارائه عدد و آمار برای گزارش عملکرد شهرداری فی نفسه اتفاق مبارکی است و باید آن را به فال نیک گرفت. اما این کار دو پیش‌نیاز مهم دارد:
- وقتی عددی به عنوان شاخص عملکرد به شهروندان ارائه می‌شود باید امکان راستی‌آزمایی و تحلیل آن به راحتی برای شهروندان فراهم باشد؛ به گونه‌ای که بتوانند با دسترسی به داده‌های خام، ادعاهای شهرداری را مستقلا مورد نقد و بررسی قرار دهند.
- هر ادعایی که به عنوان دستاورد مطرح می‌شود پیش از آنکه بخواهد روی بیلبوردهای تبلیغاتی برود، باید ابتدا با توضیحات کامل و ارائه مستندات به صورت عمومی منتشر شود و مورد نقد و بررسی قرار بگیرد.
اگر ندانیم آمار تلفات جانی قبل از شروع دوره شهرداری جدید یا مثلا قبل از کرونا چقدر بوده، از کجا می‌خواهیم بفهمیم امروز تلفات جانی ۳۰% کاهش یافته است؟ وقتی به سایت داده‌نمای تهران[۹] رجوع می‌کنیم اثری از آمار تلفات جانی شهر نیست. داده‌هایی نیز که در این سامانه وجود دارد، اغلب از سال ۱۳۹۹ تاکنون به روز نشده‌اند. وقتی زیرساخت لازم به وجود نیامده و جریان داده برقرار نشده باشد، هر عددی را می‌توان به عنوان دستاورد مطرح کرد، بدون این که کسی توان راستی‌آزمایی آن را داشته باشد.
البته در برخی حوزه‌ها مثل آلودگی هوا زیرساختِ دادۀ نسبتاً مناسبی وجود دارد و اتفاقاً بسیار هم مورد مراجعه قرار می‌گیرد. به همین دلیل، شما نمی‌توانید ادعا کنید ۳۰% کاهش آلودگی هوا تنها طی ۲۰۰ روز خدمت، چرا که شهروندان می‌توانند به راحتی با مراجعه به شرکت کنترل کیفیت هوای تهران [۱۰] یا سامانه پایش کیفی هوای کشور[۱۱] یا منابع جهانی دیگر ببینند شاخص آلودگی هوای شهر ۴۸۸ است[۱۲] و در بدترین وضعیت خود در ۲۰ سال گذشته قرار دارد[۱۳].
پیشنهاد به سازمان فناوری اطلاعات شهرداری تهران:
انتشار عمومی شاخص ارزیابی عملکرد ترافیک
یکی از حوزه‌هایی که سال‌هاست از فقدان زیرساخت اطلاعاتی مناسب رنج می‌برد، حوزه ترافیک شهری است. هنوز هیچ شاخص مناسبی در این حوزه وجود ندارد تا وضعیت ترافیکی شهر را به صورت ساعتی، روزانه، هفتگی، ماهانه و سالانه به تفکیک شهر، منطقه و محله گزارش کند.
با استناد به یکی از نظرسنجی‌‌های انجام شده در شهر تهران[۱۴]، یکی از سه دغدغه اصلی شهروندان تهران در تمامی مناطق، مسئله ترافیک است. با این حال کسی در شهر نمی‌داند وضعیت ترافیک امروز نسبت به دیروز، این ماه نسبت به ماه گذشته و امسال نسبت به سال گذشته چند درصد بهتر یا بدتر شده است. فقدان چنین شاخصی در شهر یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های شهروندان را تا آنجا از اولویت خارج می‌کند که اگر استانداری بخاطر ترک پست در زمان بحران از سِمتش اخراج شد به عنوان استراحتگاه بعدی سر از مدیریت سازمان حمل و نقل و کنترل ترافیک تهران در می‌آورد[۱۵]. شهرداری تهران اگر به ارائه آمار علاقه‌مند است این شاخص را منتشر کند و در پایان دوره تغییرات آن را به عنوان دستاوردش به شهروندان گزارش دهد. انتشار درست و پیوستۀ این شاخص یکی از مهم‌ترین اقداماتی است که سازمان فناوری اطلاعات شهرداری تهران می‌تواند در دوره مسئولیتش انجام دهد. در صورت برآورده نشدن این نیاز یا نیازهای اطلاعاتی مشابه آن، ممکن است کاهش تلفات جانی در پی اصلاحات هندسی بیشترِ معابر، پس از گذشت ۴۰۰ روز، به ۶۰%، پس از گذشت ۶۰۰ روز به ۹۰% و پس از گذشت ۸۰۰ روز تا ۱۲۰% هم افزایش پیدا کند!
پاورقی و ارجاع
[۱] کارنامه‌سازی میلیاردی؛ راستی‌آزمایی تبلیغاتی که شهر را پر کرده است؛ روزنامه شرق ۲ خرداد ۱۴۰۱ (+)
کارنامه شهرداری؛ روایت زاکانی و دیگران، اکوایران ۲۴ اردیبهشت ۱۴۰۱ (+)
بسیج رسانه‌ای برای سندزدن دستاوردهای یک دهه مدیریت شهری تهران به نام زاکانی! اقتصادنیوز، نورا حسینی ۲۴ اردیبهشت ۱۴۰۱ (+)
[۲] How to Lie with Statistics
این کتاب با ترجمه امین اصغری توسط انتشارات شادن پژواک به زبان فارسی نیز منتشر شده است. در آینده بیشتر درباره آن خواهیم نوشت.
انتشارات دنیای اقتصاد نیز کتابی با همین عنوان در قالب ترجمه و تالیف حسین راهداری منتشر کرده است (+).
حقایق و مغالطه‌ها در اقتصاد عنوان کتاب دیگری است که انتشارات دنیای اقتصاد در سال ۱۳۹۴ به چاپ رسانده است (+).
[۴] شهرداری تهران؛ معرفی شهرداران تهران و تاریخ فعالیت آن‌ها (+)
[۵] شرکت بهره‌برداری راه‌آهن شهری تهران و حومه؛ تاریخچه مترو، گاهشمار توسعه مترو (+)
ایستگاه تقاطعی توحید در خط ۷ در تاریخ ۱ دی ۱۴۰۰ افتتاح شد یعنی ۱۱۰ روز پس از شروع به کار شهردار جدید (+) و ایستگاه بوستان گفت‌وگو در تاریخ ۳۰ بهمن ۱۴۰۰ یعنی ۱۸۵ روز پس از شروع به کار شهردار جدید پذیرش مسافر داشته است (+).
[۶] جدول تاریخ‌های بهره‌برداری از ایستگاه‌ها و سایر مراحل توسعه متروی تهران
d-learn.ir/p/tehran-metro-stations-timeline-csv
[۷] برای مشاهده تاریخ شروع و پایان فعالیت شهرداران مختلف تهران به جدول زیر مراجعه کنید:
d-learn.ir/p/tehran-mayors-timeline-data-table
[۸] اگر عدالتی در کار باشد قوه قضاییه باید توضیح و مستندات بخواهد و آن را مورد پیگیری قضایی قرار دهد.
[۹] داده‌نمای تهران (data.tehran.ir)
[۱۰] کنترل کیفیت هوا (airnow.tehran.ir)
[۱۱] سامانه پایش کیفی هوای کشور (doe.ir)
[۱۲] شاخص آلودگی هوای تهران در ظهر چهارشنبه ۴ خرداد ۱۴۰۱ به مقدار بی‌سابقه ۴۸۸ رسید و در وضعیت خطرناک قرار گرفت.
[۱۳] چرا باید بیش از پیش نگران آلودگی هوا باشیم؟ – دقیقه‌ای برای تأمل (d-mag.ir)
[۱۴] شهرداری تهران از نگاه مردم؛ دفتر مطالعات اجتماعی شهرداری تهران ۱۳۹۸
دو مسئله دیگر آلودگی هوا و گرانی هستند. تمامی مسائل دیگر نسبت به این سه مسئله با اختلاف در اولویت‌های بعدی قرار می‌گیرند.
نویسندگان
