آلودگی هوا تاکنون دوبار به صورت خطرناکی در تهران افزایش یافته است. با این حال، پدیده آلودگی‌های بسیار شدید در ایران به تهران محدود نمی‌شود و در بسیاری از استان‌های ایران از جمله خوزستان، کرمانشاه، ایلام، کردستان، لرستان، همدان و مرکزی نیز شاهد آن هستیم. این پدیده به دلیل وزش باد شدید فصلی و انتقال گرد و خاک از نقاط غبارخیز است که منجر به خیزش ریزگردها، کاهش دید افقی و افزایش شدید آلودگی هوا می‌شود. برای مثال در ۹ اردیبهشت هوای خوزستان در وضعیت بسیار ناسالم قرار گرفت[۱] یا سه روز بعد از آن، در ۱۲ اردیبهشت، در پی تشدید پدیده گرد و غبار در ۱۵ شهرستان استان خوزستان آلودگی در وضعیت خطرناک قرار گرفت و در اهواز غلظت ذرات معلق هوا به ۳۳ برابر حد مجاز رسید[۲]. مشابه این وضعیت علاوه بر استان‌های غربی و جنوب غربی، در استان‌های جنوبی، مرکزی، جنوب شرقی و شمال شرقی نیز دیده شده است.
شاخص آلودگی هوا بطور کلی نشان‌دهندۀ انتشار آلاینده‌های هواست که برای سلامت انسان و محیط‌زیست ضرر دارند. برای آشنایی بیشتر با سنجش کیفیت هوا به شاخص‌های اندازه‌گیری کیفیت هوا [۳] در مجله دقیقه مراجعه کنید.
واکاوی یک اتفاق کم‌سابقه
در بهار ۱۴۰۱ اتفاقی کم‌سابقه در تهران افتاد. در فروردین ۱۴۰۱ شاخص کل آلودگی هوای شهر در ۱۹/۰۱/۱۴۰۱ به ۳۳۲ رسید. این در حالی بود که در ساعاتی از روز شاخص به ۴۹۰ هم رسید و در آمارهای جهانی تهران را در جایگاه آلوده‌ترین شهر جهان قرار داد. این پدیده در ۱۴۰۱/۰۲/۲۷ دوباره رخ داده و شاخص آلودگی تهران را به بیش از ۴۵۰ رسانده و در وضعیت خطرناک و در صدر جدول شهرهای آلوده جهان قرار داده است.
جهش‌های کم‌سابقه در آلودگی هوای تهران
در منحنی تغییرات شاخص آلودگی هوای تهران علاوه بر نوسان‌های فصلی، روزهایی دیده می‌شود که میزان آلودگی در آن‌ها از بازه همیشگی آلودگی بسیار بیشتر است. بیشترین مقدارهای آلودگی هوا در سال‌های ۱۳۸۸، ۱۳۹۰ و سال جاری (۱۴۰۱) قابل مشاهده هستند.
برای اینکه بیشتر از وضعیت آلودگی هوا سر در بیاوریم لازم است علاوه بر شاخص کل، شاخص آلودگی هوا را به تفکیک آلاینده‌ها نیز بررسی کنیم. این بررسی، علاوه بر آگاهی از روند تغییرات هر یک، اطلاعاتی درباره آلاینده غالب در روزهای مذکور نیز در اختیار ما خواهد گذاشت[۴].
بررسی روند تغییرات آلاینده‌ها در بیست سال اخیر نشان می‌دهد:
- مونوکسیدکربن (CO) الگوی تغییرات فصلی دارد و معمولا در فصل سرد به بیشترین مقدار خود می‌رسد. این شاخص در دو دهه اخیر کاهشی محسوسی داشته است که احتمالا بتوان آن را به بهبود کیفیت احتراق سوخت در وسایل نقلیه نسبت داد.
- دی اکسید نیتروژن (NO2) الگوی تغییرات فصلی مشخصلی ندارد. در سال ۱۳۸۹ به صورت غیرعادی افزایش داشته که ممکن است به دلیل تفاوت در نوع سنجش آن یا عوامل دیگر باشد اما در ده سال اخیر اندکی افزایش داشته است.
- اوزون (O3) الگوی تغییرات فصلی مشهودی دارد. مقدار آن در فصل سرد (کف دامنه نوسان)، در این مدت تغییرات چندانی نداشته اما مقدار آن در فصل گرم (سقف دامنه نوسان) افزایش چشمگیری یافته است. با توجه به این که احتراق سوخت نیروگاه‌ها معمولا در روزهای گرم سال به اوج خود می‌رسد احتمالا افزایش اوزون در فصل گرم نیز بیشتر با انتشار گاز در نیروگاه‌ها یا افزایش دما در این روزها و عوامل دیگر مرتبط باشد.
- دی اکسید گوگرد (SO2) الگوی تغییرات فصلی دارد و معمولا در زمستان به اوج خود می‌رسد. این آلاینده تا دو سال پیش به صورت پیوسته کاهش یافته اما از دو سال پیش در فصل‌های سرد به شدت افزایش یافته است. گوگرد موجود در هوا معمولا به احتراق سوخت‌های فسیلی در نیروگاه‌ها نسبت داده می‌شود. مخصوصا اگر از سوخت‌های کمتر فراوری شده با درصد گوگرد بالاتر و در نتیجه ارزان‌تر مثل مازوت و گازوییل به جای گاز استفاده شود.
- ذرات معلق تا قطر ۲.۵ میکرون (PM۵) معمولا در فصل سرد افزایش می‌یابد، با این حال گاهی هم می‌توان دید در فصل گرم افزایش یافته است. این آلاینده در ده سال اخیر اندکی کاهش داشته اما به نظر می‌رسد دوباره روند افزایشی در پیش گرفته یا دست کم کاهش نیافته است.
- ذرات معلق تا قطر ۱۰ میکرون (PM۱۰) معمولا در ابتدای فصل گرم و شروع بادهای فصلی و جابجایی گرد و غبار افزایش می‌یابد، اگرچه، چنانچه مشاهده می‌شود، گاهی در مواقع دیگر سال نیز افزایش یافته است. این آلاینده در بلندمدت روند کاهش یا افزایشی قابل ملاحظه‌ای نداشته است. نکتۀ دیگری که در مورد این آلاینده جلب توجه می‌کند روزهایی است که مقدار آن یک مرتبه به شدت افزایش یافته و چندین برابر شده است که به نظر می‌رسد افزایش شدید شاخص کل آلودگی طی چند روز در سال‌های ۱۳۸۸ و ۱۴۰۱ بیش، از هر چیز تحت تاثیر همین آلاینده بوده است. بنابراین می‌توان چنین نتیجه‌گیری کرد که یکی از مهمترین عوامل افزایش شدید آلودگی هوا در روزهای اشاره شده افزایش قابل‌توجه ذرات معلق PM۱۰ است.
این سطح از افزایش آلودگی تحت تاثیر ذرات معلق درشت، در ده سال اخیر کاملا بی‌سابقه بوده و در بیست سال اخیر تنها یک بار در تهران اتفاق افتاده است. با توجه به تکرار آن از ابتدای سال تاکنون این نگرانی وجود دارد که این بار آلودگی ناشی از گرد و غبار تحت تاثیر منابع پایدارتری مانند نقاط غبارخیز غرب کشور به وجود آمده باشد و احتمال تکرار آن کاملاً وجود داشته باشد.
مقایسه با زمان مشابه در سال‌های قبل
اگر وضعیت آلودگی هوای تهران از ابتدای سال تا آخرین روزی که داده‌های سایت شرکت کنترل کیفیت هوای تهران در روز انتشار این مطلب منتشر شده است، و یا به عبارتی ۵۷ روز نخست سال، را با همین بازه زمانی در سال‌های گذشته مقایسه کنیم، به نتایج زیر خواهیم رسید:
- تعداد روزهای پاک در ۴ سال اخیر به شدت کاهش یافته است.
- تعداد روزهای ناسالم برای گروه‌های حساس، ناسالم، بسیار ناسالم و خطرناک در ۴ سال اخیر افزایش یافته است.
- تنها در سال ۱۴۰۱ در این بازه زمانی یک روزخطرناک در داده‌ها قابل مشاهده است. توضیح آنکه در روز ۲۷ اردیبهشت ماه نیز شاخص در ساعت‌هایی از روز به بالای ۴۰۰ (حد خطرناک) نیز رسیده است.
با توجه به اینکه هنوز بخش زیادی از روزهای گرم که زمان وزیدن بادهای فصلی است باقی مانده، احتمال اینکه در سال جاری روزهای ناسالم، بسیار ناسالم و خطرناک بیشتری ببینیم وجود دارد.
چرا آلودگی هوا یک مسئلۀ بسیار جدی است و باید با اولویت بالا مورد توجه جوامع قرار گیرد؟
اگر می‌خواهید روش‌ها و ابزارهای تحلیل داده را یاد بگیرید،
به لینک زیر مراجعه کنید.
تبعات آلودگی هوا بر سلامت انسان
آلودگی هوا سالانه جان ۷ میلیون نفر را در سراسر جهان می‌گیرد. این عدد بیشتر از آمار رسمی فوت ویروس کرونا در دنیا در طول بیشتر از ۲.۵ سال است. مطابق آخرین آماری که هنگام نگارش این مقاله منتشر شده کرونا تاکنون جان ۶.۲۶ میلیون نفر را گرفته است[۵].
داده‌های سازمان بهداشت جهانی (WHO) نشان می‌دهد که تقریباً تمام جمعیت جهان (۹۹٪) هوایی تنفس می‌کنند که بیش از حد مجاز دستورالعمل WHO حاوی سطوح بالایی از آلاینده‌ها است و کشورهای با درآمد پایین و متوسط از بالاترین میزان آلودگی رنج می‌برند.
از دود معلق در شهرها گرفته تا ذرات معلق آلاینده هوا در داخل خانه، آلودگی هوا یک تهدید بزرگ برای سلامتی انسان و محیط زیست است. اثرات ترکیبی آلودگی هوای محیط هر ساله باعث میلیون‌ها مرگ زودرس می‌شود که عمدتاً ناشی از سکته مغزی، بیماری قلبی، بیماری مزمن انسدادی ریه، سرطان ریه و عفونت‌های حاد تنفسی است. تقریباً یک سوم مرگ‌و‌میرهای ناشی از سکته مغزی، سرطان ریه و بیماری قلبی به دلیل آلودگی هوا است. این اتفاق، تأثیری معادل اثر کشیدن تنباکو و یا خوردن نمک زیاد در بلندمدت دارد [۶].
در ادامه برخی پیامدهای زندگی در هوای آلوده آمده است[۷]:
اختلال‌های تنفسی
از آنجایی که بیشتر آلاینده‌ها از طریق مجاری تنفسی وارد بدن انسان می‌شوند، سیستم تنفسی در خط اول مبارزه با بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا قرار دارد. این مواجهه می‌تواند سبب گرفتگی صدا، آسم و سرطان ریه شود. برخی از مطالعات ارتباط بین آلودگی هوای ناشی از احتراق سوخت در وسایل نقلیه و صنایع را با افزایش خطر بیماری انسداد مزمن ریه (COPD) تایید کرده‌اند. این مسئله از آن جهت حائز اهمیت است که با تغییر الگوی آلاینده‌ها در ایران و افزایش غلظت PM۲.۵ و PM۱۰ این ذرات می‌توانند به کوچکترین مجاری هوای ریه نفوذ کنند و با باقی ماندن در آن احتمال ابتلا به این بیماری‌ها را در اشخاص افزایش دهند.
اختلالات قلبی عروقی
بسیاری از مطالعات تجربی ارتباط مستقیم قرار گرفتن در معرض آلاینده‌های هوا و بیماری‌های قلبی را تایید می‌کنند. آلودگی هوای ناشی از ترافیک می‌تواند با تغییر میزان گلبول سفید در افراد آسیب‌پذیر منجر به سکته قلبی شود؛ از طرف دیگر می‌تواند منجر به برهم خوردن ریتم قلب، تنگی نفس و حتی مرگ ناگهانی شود.
عوارض عصبی - روانی
مطالعات حاکی از آن است که قرار گرفتن در معرض مواد سمی و آلاینده‌های هوا اثرات مخربی بر سیستم عصبی دارند و می‌تواند به اختلال‌های عصبی و روانی، مخصوصا در نوزادان شود. این پدیده در بزرگسالان خطر التهاب عصبی، آلزایمز و پارکینسون را افزایش می‌دهد.
سایر عوارض طولانی مدت
تحقیقات نشان می‌دهد که تنفس آلاینده‌های هوا می‌تواند منجر به ایجاد ناراحتی‌های پوستی، پیری زودرس، سرطان کبد، اوتیسم، عفونت چشم، خشکی چشم و حتی کوری شود و در زنان باردار با اختلال‌هایی در رشد جنین همراه شود.
* * *
تاثیر آلودگی هوا بر مرگ و میر جهانی
آلودگی هوا سومین عامل اصلی مرگ و میر در دنیا
موسسه اندازه‌گیری و ارزیابی سلامت (IHME) در یکی از مطالعات خود به بررسی عوامل مختلف فوت پرداخته و تخمینی از میزان مرگومیر تحت تاثیر هر یک از این عوامل پرداخته است. بر اساس این مطالعه آلودگی هوا (در فضای بسته و باز) سومین عامل مرگ پس از فشار خون بالا و سیگار کشیدن است. مطابق تخمینی که در این مطالعه به دست آمده، آلودگی هوا در سال ۲۰۱۹ عامل مرگ نزدیک به ۶.۶۷ میلیون نفر در سراسر جهان بوده است. این رقم چیزی معادل ۱۱.۶٪ کل مرگ و میر در سراسر جهان است. این نتایج آلودگی هوا را به خطری جهانی بدل می‌کند و ضرورت توجه به آن را به عنوان یک نگرانی جدی پیش روی بشر در دهه اخیر افزایش داده است[۸].
جمع‌بندی
در حال حاضر نقاط زیادی در ایران با آلودگی هوا و اثرات کشنده آن دست به گریبانند. شاید بتوان گفت در هیچ زمانی در گذشته، جمعیت تحت تاثیر آلودگی و گردوغبار در کشور به اندازه امروز نبوده است. در نتیجه باید عوامل اصلی را، در نقاط مختلف کشور، با بررسی‌های علمی و روشمند شناسایی کرد و با بالاترین اولویت در رفع آن‌ها کوشید. مسئله کیفیت هوا بیش از آنکه مسئله نسل‌های آینده باشد مسئله سلامت جسمی و روانی امروز خود ماست.
پاورقی و ارجاع
[۱] خاک خوزستان را خفه کرد؛ خبرآنلاین، ۹ اردیبهشت ۱۴۰۱ (+)
[۲] میزان گرد و غبار در اهواز به ۳۳ برابر حد مجاز رسید؛ ایرنای خوزستان، ۱۲ اردیبهشت ۱۴۰۱ (+)
[۳] شاخص‌های اندازه‌گیری کیفیت هوا؛ سیدسعید موسوی، دقیقه‌ای برای تأمل ۱۳۹۹ (+)
[۴] برای اطلاع بیشتر نگاه کنید به شماره ۳
[۵] https://news.google.com/covid19/map?hl=en-US&mid=%2Fm%2F02j71&gl=US&ceid=US%3Aen
[۶] https://www.who.int/news-room/spotlight/how-air-pollution-is-destroying-our-health
نویسندگان
یک پاسخ
ذرات معلق کوچکتر از ۱۰ میکرون از عوامل مهم آلودگی هستند اما خطرناک ترین عامل آلودگی هوا ذرات معلق کوچکتر از ۲.۵ میکرون هست که در ایران زمانی که کمتر از ۵۰ باشه، هوا پاک در نظر گرفته میشه. این عدد به طور میانگین در هیچ روزی از سال ۱۴۰۱ کمتر از ۵۰ نبوده است! نکته مهمی که باید بهش اشاره میشد اینه که عدد توصیه شده به وسیله سازمان بهداشتی جهانی برای این ذرات، کمتر از ۱۰ میکرو گرم بر متر مکعب هست! یعنی عدد آستانه ای که برای هوا پاک در نظر میگیریم، ۵ برابر عدد توصیه شده بهداشت جهانی است! و جالبه که سال ۲۰۲۱ سازمان بهداشت جهانی اعلام کرد در استاندارد های جدید خود، این عدد رو ۵ میکرو گرم بر مترمکعب ذکر کرده و اعلام کرد کاهش ۵ واحدی ذرات کوچیکتر از ۲.۵ میکرون از مرگ زودرس هزاران نفر جلوگیری خواهد کرد. جالبه که بدونیم این عدد در دور افتاده ترین روستاهای ایران هم به طور میانگین کمتر از ۲۰ گزارش نشده!