آلودگی هوا مدت زیادی است که در تهران و شهرهای دیگری مانند اصفهان، مشهد، اراک، زاهدان، اهواز و … زندگی شهروندان را تحت تاثیر قرار می‌دهد و قربانی می‌گیرد. بررسی اجمالی قوانین و برنامه‌های مربوط به کیفیت هوا از یک طرف و گزارش‌هایی که درباره چند و چون آلودگی هوا در رسانه‌ها مطرح می‌شود از طرف دیگر نشان از واقعیتی مهم دارد:
آلودگی هوای تهران به نقطه‌ای پیش از تدوین طرح و برنامه و قانون بازگشته است.
برای نشان دادن این مدعا فهرستی از قوانین و برنامه‌های مربوط به کیفیت هوا را در کنار برخی اخبار مرتبط با مسئله آلودگی هوا قرار دادیم تا نشان دهیم چرا اقدامات انجام شده در راستای حل مسئله نیست و در رفت و برگشت بین نهادها در نهایت در حاشیۀ بحران‌های دیگر رها می‌شود. اما بی‌سرانجام ماندن، سرنوشت محتومِ تمامی پروژه‌های زیست‌محیطی نیست و مشکل آلودگی هوای تهران نیز قابل حل است. نمونه‌های موفقی از اقدامات زیست محیطی در دنیا وجود دارد. نمونه‌هایی از موفق‌ترین اقدامات زیست‌محیطی در مطالب بعدی ارائه خواهد شد.
* * *
آیا خلأ قانون و برنامه در مورد آلودگی هوا وجود دارد؟
نگاهی گذرا به مصوبات سی سال اخیر نشان می‌دهد قوانین و برنامه‌های زیادی در سطح خرد و کلان برای مقابله با آلودگی هوا در دستور کار قرار گرفته است. از شاخص‌ترینِ این موارد می‌توان از «قانون نحوه جلوگیری از آلودگی هوا» مصوبه ۱۳۷۴ و «قانون هوای پاک» مصوبه ۱۳۹۶ در مجلس شورای اسلامی و «برنامه جامع مبارزه با آلودگی هوا» محصول وزارت صنایع، وزارت نفت، سازمان حفاظت از محیط زیست، شهرداری تهران، پلیس راهنمایی و رانندگی در سال ۱۳۷۹ نام برد. در جدول زیر می‌توانید نمونه‌های بیشتری را پیدا کنید (الحاقیه‌ها، اصلاحیه‌ها و آیین‌نامه‌ها در جدول نیامد‌ه‌اند):
| سال | عنوان | مرجع | منبع |
| ۱۳۹۹ | تعیین عوارض تردد جهت مدیریت ترافیک، کاهش تقاضای سفر و کنترل آلودگی هوا در سال ۱۴۰۰ | شورای اسلامی شهر تهران | + |
| ۱۳۹۸ | برنامه جامع پیشنهادی کاهش آلودگی هوای تهران | معاونت حملونقل و ترافیک شهرداری تهران، دفتر محیط زیست | + |
| ۱۳۹۷ | کاهش ترافیک و آلودگی هوا در محدوده‌های مرکزی شهر تهران در سال ۱۳۹۸ | شورای اسلامی شهر تهران | + |
| ۱۳۹۷ | جوابیه به فرمانداری تهران موضوع اعتراض هیأت تطبیق به متن مصوبه کاهش ترافیک و آلودگی هوا در محدوده‌های مرکزی شهر تهران در سال ۱۳۹۸ | شورای اسلامی شهر تهران | + |
| ۱۳۹۷ | تعیین حد مجاز انتشار آلاینده‌های هوا وزارت صنعت، معدن و تجارت ـ سازمان حفاظت محیط زیست | هیأت وزیران | + |
| ۱۳۹۶ | صدور مجوز مبادله نامه (Exchange Note) با آژانس همکاری‌های بین‌المللی ژاپن (جایکا) در زمینه اخذ کمک‌های فنی و مالی بلاعوض برای کنترل کیفیت هوای تهران | شورای اسلامی شهر تهران | + |
| ۱۳۹۶ | قانون هوای پاک | مجلس شورای اسلامی | + |
| ۱۳۹۵ | تشکیل کارگروهی بر اجرای برنامه جامع کاهش آلودگی هوای کلانشهرها | هیأت وزیران | + |
| ۱۳۹۳ | الزام دستگاههای اجرایی برای مقابله مؤثر با آلودگی هوا | هیأت وزیران | + |
| ۱۳۹۲ | جوابیه به اعتراض فرمانداری تهران به متن مصوبه «تجهیز سیستم‌های دیزلی در ناوگان حملونقل شهری تهران به فیلتر به منظور کاهش آلودگی هوا» | شورای اسلامی شهر تهران | + |
| ۱۳۹۲ | تجهیز سیستم‌های دیزلی در ناوگان حملونقل شهری تهران به فیلتر به منظور کاهش آلودگی هوا | شورای اسلامی شهر تهران | + |
| ۱۳۹۱ | پیشنهاد به مجلس شورای اسلامی و دولت و شورای عالی استان‌ها جهت توسعه، بهبود و ساماندهی وضعیت ناوگان حملونقل همگانی و کاهش آلودگی هوا | شورای اسلامی شهر تهران | + |
| ۱۳۸۹ | پیشنهاد به دولت و مجلس شورای اسلامی در خصوص بازنگری و رویکرد نوین در برنامه کاهش آلودگی هوای تهران | شورای اسلامی شهر تهران | + |
| ۱۳۸۸ | تعیین استانداردهای هوای پاک برای سال‌های ۱۳۸۸، ۱۳۸۹ و ۱۳۹۰ | هیأت وزیران | + |
| ۱۳۸۶ | طرح جامع کاهش آلودگی هوای شهر اراک | هیأت وزیران | + |
| ۱۳۸۵ | اجرای برنامه جامع کاهش آلودگی هوای شهر مشهد و تهیه طرح مطالعاتی پارک پردیسان در شهر مشهد | هیأت وزیران | + |
| ۱۳۸۲ | متعهد نمودن استانداری‌های تهران، خراسان، آذربایجان شرقی، خوزستان، مرکزی، فارس و اصفهان به تهیه طرح جامع کاهش آلودگی هوا | هیأت وزیران | + |
| ۱۳۷۹ | ارجاع دومین گزارش روند اجرائی طرح جامع کنترل آلودگی هوای تهران به کمیسیون توسعه و عمران شهری جهت بررسی و اتخاذ تصمیم لازم | شورای اسلامی شهر تهران | + |
| ۱۳۷۹ | برنامه جامع مبارزه با آلودگی هوای تهران | وزارت صنایع، وزارت نفت، سازمان حفاظت از محیط زیست، شهرداری تهران، پلیس راهنمایی و رانندگی | + |
| ۱۳۷۹ | تعیین تعرفه انجام آزمایش و معاینه وسایل نقلیه موتوری از نظر میزان آلاینده‌های هوا و صدا | هیأت وزیران | + |
| ۱۳۷۸ | چگونگی دفاع از شهروندان تهرانی در برابر آلودگی هوا | شورای اسلامی شهر تهران | + |
| ۱۳۷۸ | الزام شهرداری تهران جهت تهیه و ارائه لایحه دفاع از شهر و شهروندان تهرانی در برابر آلودگی هوا | شورای اسلامی شهر تهران | + |
| ۱۳۷۴ | قانون نحوه جلوگیری از آلودگی هوا | مجلس شورای اسلامی | + |
| ۱۳۶۹ | مطرح شدن مسائل مربوط به مبارزه با آلودگی هوای تهران در شورای عالی حفاظت محیط زیست | هیأت وزیران | + |
در متن قوانین و برنامه‌های بالا اسامی نهادهای متعددی به چشم می‌خورد:
- مجلس شورای اسلامی
- هیأت وزیران (هیأت دولت)
- سازمان محیط زیست
- وزارت نفت و گاز
- وزارت نیرو
- وزارت صنعت و معدن و تجارت
- وزارت مسکن و شهرسازی
- استانداری
- شورای اسلامی شهر
- شهرداری
- پلیس راهنمایی و رانندگی
- سازمان ملی استاندارد
- …
مرور مصوبات خرد و کلان آلودگی هوا نشان می‌دهد نه تنها خلأ برنامه و قانون در این زمینه وجود ندارد، بلکه با توجه به تنوع تخصص‌های فعال ذیل موضوع، تصور می‌شود اشراف اطلاعاتی و همگرایی زیادی برای چگونگیِ مواجهه با مسئله وجود داشته باشد. اما وقتی به آنچه در رسانه‌ها بازتاب دارد مراجعه می‌کنیم به نظر می‌رسد مسئله هنوز جایی قبل از وضع قانون و برنامه، باقی مانده است.
مسئله آلودگی هوا در رسانه‌ها چگونه بازتاب می‌یابد؟
وقتی محتوای رسانه‌ها دربارۀ آلودگی هوا را مرور می‌کنیم یک سوالِ اولیه مدام تکرار می‌شود:
«علت اصلی آلودگی هوای تهران چیست؟»
به نمونه‌های زیر که از عناوین مندرج در رسانه‌های مختلف در ده سال اخیر انتخاب شده نگاه کنید:
| سال | عنوان | منبع |
| ۱۴۰۰ | دلایل آلودگی هوا در ۷ کلانشهر | الف |
| ۱۴۰۰ | علت آلودگی هوای تهران در نخستین روزهای پاییز | فارس |
| ۱۴۰۰ | چرا هوای تهران طی سه سال اخیر آلوده‌تر شده است؟ | ایسنا |
| ۱۴۰۰ | علت آلودگی هوای تهران در فروردین ماه اعلام شد | همشهری آنلاین |
| ۱۴۰۰ | علت آلودگی هوای تهران در روزهای ابتدایی فروردین چیست؟ | ایرنا |
| ۱۴۰۰ | عامل بیشترین میزان آلودگی هوا در تهران چیست؟ | تابناک |
| ۱۳۹۹ | تشریح علت آلوده شدن هوای تهران در روز گذشته | دنیای اقتصاد |
| ۱۳۹۹ | علت آلودگی هوای تهران چیست؟ | تجارت نیوز |
| ۱۳۹۹ | ۳ علت اصلی افزایش آلودگی هوا در تهران اعلام شد | تابناک |
| ۱۳۹۹ | علت شروع زودهنگام آلودگی هوا در تهران | عصر ایران |
| ۱۳۹۹ | ترافیک کمتر شد، آلودگی‌هوا بیشتر؛ علت چه بود؟ | خبرآنلاین |
| ۱۳۹۸ | علت آلودگی هوای تهران | ایسنا |
| ۱۳۹۸ | عامل اصلی آلودگی هوای تهران چیست؟ | ایرنا |
| ۱۳۹۸ | علت آلودگی هوای چند روز اخیر تهران چه بود؟! | تسنیم |
| ۱۳۹۸ | علت آلودگی هوا بنزین بی‌کیفیت است؟ | تابناک |
| ۱۳۹۸ | علت آلودگی هوای تهران شناسایی شد | صراط |
| ۱۳۹۸ | شش گمانه درباره علت بازگشت آلودگی هوا به تهران | اقتصادنیوز |
| ۱۳۹۸ | علت آلودگی هوای تهران با وجود کاهش تردد درون شهری در روزهای اخیر | میزان |
| ۱۳۹۷ | علت آلودگی هوا در تابستان چیست؟ | برنا |
| ۱۳۹۶ | عوامل اصلی آلودگی هوای تهران چیست؟ | مشرق |
| ۱۳۹۶ | عوامل اصلی آلودگی هوای تهران چیست؟ | باشگاه خبرنگاران جوان |
| ۱۳۹۴ | آلودگی اخیر هوای تهران، چرا آنقدر مشکوک است؟ | جام جم آنلاین |
| ۱۳۹۲ | آلودگی هوای تهران، علت‌ها، پیامدها و راهکارها | ایسنا |
| ۱۳۹۱ | مهمترین دلایل «آلودگی هوا» و سازمان‌های مقصر از نگاه مسئولان | ایسنا |
| ۱۳۹۱ | آیا آلودگی هوا ریشه در بنزین تولید شده داخل دارد؟ | تابناک |
علی رغم قوانین و برنامه‌های جامع و همه‌جانبه به نظر می‌رسد، پرسش اولیه «علت اصلی آلودگی هوا» هم‌چنان بی‌پاسخ مانده و به همین دلیل رسانه‌ها هر سال بیش از پیش به آن می‌پردازند.
در کنار وضع قوانین و تدوین برنامه، اقدامات ملموسی نیز در سال‌های گذشته انجام شده، مانند گسترش خطوط مترو و اتوبوس، ارتقای کیفیت سوخت، گسترش محدوده طرح ترافیک به محدوده زوج و فرد، جریمه به‌خاطر نداشتن معاینه فنی، تعطیلی به‌خاطر آلودگی هوا، طرح زوج و فرد از در منزل و … در مجموع حریف آلودگی هوا نشده و افکار عمومی را دوباره به پرسش‌های اولیه سوق داده است.
مسئولین و کارشناسان درباره علت اصلی آلودگی هوای تهران چه می‌گویند؟
ابهام درباره علت اصلی آلودگی هوای تهران فقط در سطح افکار عمومی مطرح نیست. اگر اظهار نظر مسئولین و کارشناسان را هم مرور کنیم به پاسخ مشخصی درباره علت آصلی الودگی هوای تهران نمی‌رسیم. نمونه‌های زیر را نگاه کنید:
| سال | علت اصلی | گوینده | سمت | منبع |
| ۱۴۰۰ | آلودگی هوا میراث گذشتگان است! | علیرضا زاکانی | شهردار تهران | الف |
| ۱۴۰۰ | رفع آلودگی هوا در گرو افزایش ناوگان حملونقل عمومی است. | مهدی چمران | رئیس شورای شهر تهران | ایرنا |
| ۱۴۰۰ | رفع آلودگی هوای تهران برنامه بلندمدت و عزم ملی می‌خواهد. | محسن منصوری | استاندار تهران | ایرنا |
| ۱۴۰۰ | مقابله با آلودگی هوا نیازمند متولی مشخص است. | محمد مخبر | معاون اول رئیس جمهور | تابناک |
| ۱۳۹۹ | علت اصلی، آلایندگی خودروهای گازوئیل‌سوز و کارخانجاتی است که مازوت مصرف می‌کنند. | عیسی کلانتری | رئیس سازمان محیط زیست | روزنامه همدلی |
| ۱۳۹۹ | سوخت مازوت علت آلودگی تهران نیست. | مسعود تجریشی | معاون محیط زیست انسانی سازمان محیط زیست | میزان |
| ۱۳۹۹ | آلودگی هوای تهران «مازوت» نیست/ کامیون‌ها؛ متهم ردیف اول. | محمد رستگاری | معاون نظارت و پایش اداره کل محیط زیست استان تهران | فارس |
| ۱۳۹۹ | علت اصلی آلودگی هوای کلانشهرها، ترک فعل مسئولان است. | کیومرث داودی | معاون فنی و حسابرسی دیوان محاسبات | تابناک |
| ۱۳۹۸ | شرایط پایدار جوی علت اصلی آلودگی هوای تهران. | مسعود تجریشی | معاون محیط زیست انسانی سازمان محیط زیست | آنا |
| ۱۳۹۸ | علت آلودگی هوای تهران بافت نارَسای شهری است. | محمدحسین بازگیر | رییس اداره محیط زیست شهر تهران | همشهری آنلاین |
| ۱۳۹۸ | علت آلودگی هوای تهران پدیده بین‌قاره‌ای است. | رامین عزتی | عضو هیات علمی دانشکده محیط زیست دانشگاه خوارزمی | اقتصاد آنلاین |
| ۱۳۹۸ | ناوگان حملونقل شهر تهران علت عمده آلودگی هوا. | حسین شهیدزاده | مدیر عامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران | باشگاه خبرنگاران جوان |
| ۱۳۹۸ | سهم آلودگی صنایع و نیروگاه‌ها در تولید ذارات معلق بیشتر است. | محسن هاشمی رفسنجانی | رئیس شورای شهر تهران | ایرنا |
| ۱۳۹۷ | علت اصلی آلودگی هوای تهران وسایل نقلیه موتوری است. | پیروز حناچی | شهردار تهران | برنا |
| ۱۳۹۷ | علت آلودگی هوای تهران را باید در تمرکز جستجو کنیم. | پیروز حناچی | شهردار تهران | خبرگزاری دانشجو |
| ۱۳۹۶ | زباله سوزی علت اصلی آلودگی هوای تهران است. | علیزاده | مدیر گروه آب و خاک سازمان محیط زیست | رادیو گفتگو |
| ۱۳۹۶ | آلودگی هوا که عمدتاً ناشی از گازهای آلاینده خارج شده از وسایل نقلیه می‌باشد. | جایکا | – | جایکا |
| ۱۳۹۵ | سوخت و جمعیت علت اصلی آلودگی هوا است. | سعید متصدی | معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست | تسنیم |
| ۱۳۹۵ | علت آلودگی هوای تهران خودروهای غیراستاندارد و قدیمی و جولان شبانۀ کامیون‌های خارج از رده است. | محمدباقر قالیباف | شهردار تهران | شانزدهمین کنفرانس حمل و نقل و ترافیک تهران |
| ۱۳۹۴ | موتورسیکلت‌ها علت اصلی آلودگی هوای تهران است. | اکبر هاشمی رفسنجانی | رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام | پارس به نقل از روابط عمومی مجمع |
| ۱۳۹۱ | آلودگی هوا در حد کمی متاثر از نوع و کیفیت سوخت مصرفی است و گرد و غبار و ذرات معلق در هوا تاثیر زیادی در آلودگی دارند که بخش اعظم آن مربوط به کشورهای همسایه غربی است. | محمد جواد محمدی‌زاده | معاون رییس‌جمهور و رییس سازمان حفاظت محیط زیست | ایسنا |
در جدول بالا به‌جای علت اصلی، مجموعه متنوعی از عوامل موثر بر آلودگی هوا در تهران فهرست شده است. شاید همه این عوامل واقعا هم موثر باشد، اما آنچه در این جامع‌نگری گم شده همان علت اصلی است.
به نظر می‌رسد انبوه قوانین و مصوباتِ مربوط به آلودگی هوا در حالی تدوین و ابلاغ شده که هنوز اجماع جدی در مورد علت اصلی آلودگی هوا بین متصدیان امر وجود ندارد. در حالی که قدم نخست در حل مسئله آلودگی هوا، اتفاق نظر روی علت اصلی است. به دلیل عدم توافق روی علت اصلی و نرسیدن به درک مشترک از موضوع، برنامه‌ها و قوانین مقابله با آلودگی هوا در عمل شکست خورده‌اند و مسئله دوباره به مراحل قبل از تدوین طرح و برنامه بازگشته است. برای رسیدن به درک مشترک از موضوع، هیچ راهی جز مرجع قرار دادن روش‌های علمی روشن و شفاف وجود ندارد. بدون همگرایی روی علت اصلی، حل مسئله زیر بارِ برنامه‌های جامع و تلاش‌های شبانه‌روزیِ بی‌حاصل حتی از قبل هم دست‌نیافتنی‌تر خواهد شد.
در حقیقت قانون و برنامه زیاد است اما هنوز معلوم نیست کار، کارِ مازوت است یا موتورسیکلت یا کامیون یا مصرف گاز خانگی و سوخت نیروگاه یا زباله‌سوزی اطراف تهران یا تغییرات اقلیمی و فقر باد و ترک فعل مسئولان؟!
آیا شکست، سرنوشت محتوم همه برنامه‌های زیست‌محیطی است؟
کشورهای زیادی در دنیا با مصائب کلان زیست‌محیطی مانند آلودگی هوا دست به گریبانند. در این میان نمونه‌های موفقی نیز وجود دارد. در میان این دستاوردها، یک نمونۀ شاخص هست که از آن به عنوان موفق‌ترین اقدام زیست‌محیطی بشر در طول تاریخ از آن یاد می‌کنند. این نمونۀ شاخص و امیدبخش در مطلب بعدی معرفی خواهد شد.
نویسندگان
۲ پاسخ
سلام و عرض ارادت،جمع بندی مطالب عالی بود،وقتی دقیق می شویم به مطالب مسئولین راجع به هوا،بجای اینکه چاره ای بی اندیشند،
فقط حرف مفت می زنند،مثل اینکه عادت شده براشون،در صورتیکه با نوسازی کلیه وسایل نقیله عمومی و شخصی مردم و بنزین یورو ۵ ،خیلی از آلودگی هوا کاهش پیدا می کنه،خودشون هم می دونند،ولی چون قرار نیست پاسخگو باشند،بیشتر به امورات شخصی و حزبی خود می پردازند.
سلام .بهترین راه حل الودگی هوا ی تهران و شهرهای بزرگ اینه که هرکی هرجا کار می کنه از لحاظ مالی تامین باشه تا به فکر شغل دوم و مسافرکشی نیافته سرویس کارکنان شرکت ها دوباره راه اندازی بشه با اتوبوسهای نسل جدید حتی برقی از رده خارج کردن نیسان ابی گازوئیل سوز و الاینده تعطیلی نیروگاههای فسیلی وافتتاح نیروگاههای خورشیدی هسته ای نصب دستگاههای تصفیه هوای شهری …..