نقشآفرینی زنان در عرصههای اجتماعی از نیمۀ قرن ۱۹ و در دهههای اخیر به صورت ویژه در دنیا مورد توجه قرار گرفته است. زنان نیمی از جمعیت کشورها هستند و حضورشان در جایگاههای مختلف نشان از تعادل و برابری در جامعه دارد. بهکارگیری مؤثر نظرات زنان در سیاستگذاری، موجب اتخاذ تصمیمات فراگیرتر میشود[۱]. مطابق با تحقیقات گوناگون، عاملیت زنان در جایگاههای بالای مدیریتی و نهادهای سیاستگذار نهتنها باعث انگیزهبخشی به سایر زنان جامعه میشود، بلکه در بهبود عملکرد کل مجموعه[۲]، کاهش فساد، حفظ محیط زیست و حرکت به سوی توسعۀ پایدار تأثیر دارد[۳]. بسته بودنِ جایگاههای مدیریت به روی زنان، احتمال بستن فضا به روی افراد شایسته از گروههای اجتماعی مختلف را نیز افزایش میدهد.
در این نوشتار حضور زنان را در بالاترین مقامهای اجرایی کشورها مثل ریاستجمهوری و نخستوزیری در نیمقرن اخیر بررسی کردهایم و گریزی به اوضاع ایران زدهایم تا به یک پرسش مهم پاسخ دهیم:
- ایران چگونه میتواند گامهای امکانپذیر و موثری برای حضور زنان در مدیریت کشور بردارد؟
روند کلی در دنیا نشان میدهد زنان در نیمقرن اخیر به ویژه از آغاز سدۀ حاضر تاکنون حضوری روزافزون در مدیریت کشورها داشتهاند.
* * *
افزایش حضور زنان در مدیریت کشورها
از ابتدای دهه ۷۰ میلادی روندی صعودی از حضور زنان در بالاترین ردههای اجرایی مثل ریاستجمهوری و نخستوزیری در کشورهای جهان دیده میشود. در مجموع ۱۹۴ کشور جهان در نیم قرن اخیر، زنان ۱۰۶ بار رئیسجمهور و ۶۸ بار نخستوزیر یا صدراعظم شدهاند.
در این بازۀ زمانی زنان در بیش از ۵۲% از کشورهای جهان دستکم یک بار در انتخابات ریاستجمهوری کاندیدا داشتهاند و در ۴۲% از کشورهای جهان دست کم یک بار زنان در بالاترین مقامهای اجرایی کشور مثل رئیسجمهور، نخستوزیر، صدر اعظم و مانند آن قرار گرفتهاند.
کدام کشورها کاندیدای ریاستجمهوری زن داشتهاند؟
بیشترین کاندیداتوری زنان در انتخابات ریاستجمهوری در نیمقرن اخیر، در اروپا، امریکای جنوبی و آمریکای شمالی بوده است. بیشترین کاندیداهای ریاستجمهوری زنان در فرانسه در رقابتهای انتخاباتی شرکت کردهاند. پس از آن کشورهای کلمبیا، فنلاند، برزیل و ایسلند قرار دارند.
عدم مشاهده برخی از کشورها مثل چین یا عربستان سعودی در این لیست به علت عدم وجود جایگاه ریاستجمهوری در آنهاست. در برخی از کشورها مثل مالزی که رئیسجمهور ندارند و انتخاب رئیس دولت در پارلمان صورت میگیرد کاندیدای زن به چشم میخورد.
از جمله کشورهایی که از نظام ریاستی برخوردارند اما در نیمقرن گذشته هیچ کاندیدای زنی در انتخابات ریاست جمهوری نداشتهاند میتوان به ایران، مصر، سوریه، لبنان، تاجیکستان، ترکمنستان، عراق، ارمنستان، آلبانی، آنگولا، سودان جنوبی، جیبوتی و اروگوئه اشاره کرد.
فهرست کشورهایی که کاندیدای ریاست جمهوری زن داشتهاند در ادامه آمده است.
شماره | کشور | تعداد کاندیدای ریاست جمهوری زن |
۱ | فرانسه | ۲۴ |
۲ | کلمبیا | ۱۴ |
۳ | فنلاند | ۱۴ |
۴ | برزیل | ۱۳ |
۵ | ایسلند | ۱۳ |
۶ | آرژانتین | ۱۲ |
۷ | بلغارستان | ۱۲ |
۸ | ایالات متحده امریکا | ۱۲ |
۹ | بوسنی و هرزگوین | ۱۱ |
۱۰ | گواتمالا | ۱۱ |
۱۱ | پرو | ۱۱ |
۱۲ | کانادا | ۱۰ |
۱۳ | آلمان | ۱۰ |
۱۴ | ونزوئلا | ۱۰ |
۱۵ | کرواسی | ۹ |
۱۶ | اکوادور | ۹ |
۱۷ | مولداوی | ۹ |
۱۸ | اوکراین | ۹ |
۱۹ | کاستاریکا | ۸ |
۲۰ | لیتوانی | ۸ |
۲۱ | اتریش | ۷ |
۲۲ | شیلی | ۷ |
۲۳ | جمهوری چک | ۷ |
۲۴ | صربستان | ۷ |
۲۵ | اسلواکی | ۷ |
۲۶ | تیمور شرقی | ۷ |
۲۷ | ایرلند | ۶ |
۲۸ | لاتویا | ۶ |
۲۹ | فیلیپین | ۶ |
۳۰ | سائوتومه و پرنسیپ | ۶ |
۳۱ | اسلوونی | ۶ |
۳۲ | کره جنوبی | ۶ |
۳۳ | زامبیا | ۶ |
۳۴ | استونی | ۵ |
۳۵ | پاناما | ۵ |
۳۶ | پرتغال | ۵ |
۳۷ | سریلانکا | ۵ |
۳۸ | زیمباوه | ۵ |
۳۹ | بلاروس | ۴ |
۴۰ | بنین | ۴ |
۴۱ | جمهوری دموکراتیک کونگو | ۴ |
۴۲ | جمهوری دومینیکن | ۴ |
۴۳ | غنا | ۴ |
۴۴ | گینه | ۴ |
۴۵ | گینه بیسائو | ۴ |
۴۶ | اسرائیل | ۴ |
۴۷ | لوکزامبورگ | ۴ |
۴۸ | مکزیک | ۴ |
۴۹ | نیجریه | ۴ |
۵۰ | پاراگوئه | ۴ |
۵۱ | رومانی | ۴ |
۵۲ | سیرالئون | ۴ |
۵۳ | تانزانیا | ۴ |
۵۴ | الجزیره | ۳ |
۵۵ | بولیوی | ۳ |
۵۶ | جمهوری آفریقای مرکزی | ۳ |
۵۷ | جمهوری کنگو | ۳ |
۵۸ | ساحل عاج | ۳ |
۵۹ | قبرس | ۳ |
۶۰ | گابن | ۳ |
۶۱ | گرجستان | ۳ |
۶۲ | هند | ۳ |
۶۳ | اندونزی | ۳ |
۶۴ | قزاقستان | ۳ |
۶۵ | کنیا | ۳ |
۶۶ | قرقیزستان | ۳ |
۶۷ | لیبریا | ۳ |
۶۸ | مالاوی | ۳ |
۶۹ | مالی | ۳ |
۷۰ | مقدونیه شمالی | ۳ |
۷۱ | لهستان | ۳ |
۷۲ | روسیه | ۳ |
۷۳ | سنگال | ۳ |
۷۴ | تونس | ۳ |
۷۵ | اوگاندا | ۳ |
۷۶ | ازبکستان | ۳ |
۷۷ | افغانستان | ۲ |
۷۸ | کامرون | ۲ |
۷۹ | چاد | ۲ |
۸۰ | السالوادور | ۲ |
۸۱ | گویان | ۲ |
۸۲ | هندوراس | ۲ |
۸۳ | ایتالیا | ۲ |
۸۴ | موریتانی | ۲ |
۸۵ | مونته نگرو | ۲ |
۸۶ | نیکاراگوئه | ۲ |
۸۷ | پالائو | ۲ |
۸۸ | سومالی | ۲ |
۸۹ | آذربایجان | ۱ |
۹۰ | اتیوپی | ۱ |
۹۱ | فیجی | ۱ |
۹۲ | مجارستان | ۱ |
۹۳ | مغولستان | ۱ |
۹۴ | نامیبیا | ۱ |
۹۵ | نیجر | ۱ |
۹۶ | پاکستان | ۱ |
۹۷ | ساموآ | ۱ |
۹۸ | سیشل | ۱ |
۹۹ | ترکیه | ۱ |
۱۰۰ | وانواتو | ۱ |
کدام کشورها رئیس دولت زن داشتهاند؟
بر خلاف تعدد کاندیداهای ریاست جمهوری زن در آمریکای شمالی و غرب آفریقا، در ریاست دولتها اثری از زنان در این کشورها دیده نمیشود. به عنوان نمونه در کشورهای آمریکا و کانادا هیچگاه یک رئیس جمهور زن به قدرت نرسیده است. اما در شبه قاره هند و شرق آسیا مثل چین، هند، اندونزی، بنگلادش، پاکستان، سریلانکا و میانمار سابقه فعالیت زنان به عنوان رئیس دولت وجود دارد.
بیشتر رؤسای دولت زن در ایسلند، پرو و بنگلادش به صندلیهای ریاستجمهوری و نخستوزیری رسیدهاند.
فهرست کشورهایی که زنان در آنان رئیسجمهور، نخستوزیر و صدر اعظم بودهاند در ادامه آمده است.
شماره | کشور | تعداد زنان رئیس دولت |
۱ | ایسلند | ۸ |
۲ | پرو | ۷ |
۳ | بنگلادش | ۶ |
۴ | فنلاند | ۵ |
۵ | مولداوی | ۵ |
۶ | نیوزلند | ۵ |
۷ | دومینیکا | ۴ |
۸ | آلمان | ۴ |
۹ | لاتویا | ۴ |
۱۰ | لیتوانی | ۴ |
۱۱ | نروژ | ۴ |
۱۲ | کره جنوبی | ۴ |
۱۳ | سریلانکا | ۴ |
۱۴ | باربادوس | ۳ |
۱۵ | دانمارک | ۳ |
۱۶ | ایرلند | ۳ |
۱۷ | میانمار | ۳ |
۱۸ | لهستان | ۳ |
۱۹ | ترینیداد و توباگو | ۳ |
۲۰ | انگلیس | ۳ |
۲۱ | ویتنام | ۳ |
۲۲ | آرژانتین | ۲ |
۲۳ | برزیل | ۲ |
۲۴ | شیلی | ۲ |
۲۵ | کرواسی | ۲ |
۲۶ | استونی | ۲ |
۲۷ | فرانسه | ۲ |
۲۸ | یونان | ۲ |
۲۹ | هندوراس | ۲ |
۳۰ | هند | ۲ |
۳۱ | جامائیکا | ۲ |
۳۲ | لیبریا | ۲ |
۳۳ | مالت | ۲ |
۳۴ | جزایر مارشال | ۲ |
۳۵ | نامیبیا | ۲ |
۳۶ | نپال | ۲ |
۳۷ | مقدونیه شمالی | ۲ |
۳۸ | پاکستان | ۲ |
۳۹ | فیلیپین | ۲ |
۴۰ | سائوتومه و پرنسیپ | ۲ |
۴۱ | سنگال | ۲ |
۴۲ | اسلواکی | ۲ |
۴۳ | اسلوونی | ۲ |
۴۴ | سوئیس | ۲ |
۴۵ | اوکراین | ۲ |
۴۶ | استرالیا | ۱ |
۴۷ | اتریش | ۱ |
۴۸ | بلژیک | ۱ |
۴۹ | بوسنی و هرزگوین | ۱ |
۵۰ | چین | ۱ |
۵۱ | تایوان | ۱ |
۵۲ | کاستاریکا | ۱ |
۵۳ | جمهوری گینه استوایی | ۱ |
۵۴ | گابن | ۱ |
۵۵ | گرجستان | ۱ |
۵۶ | گینه بیسائو | ۱ |
۵۷ | گویان | ۱ |
۵۸ | مجارستان | ۱ |
۵۹ | اندونزی | ۱ |
۶۰ | ایتالیا | ۱ |
۶۱ | لوکزامبورگ | ۱ |
۶۲ | مالی | ۱ |
۶۳ | موریس | ۱ |
۶۴ | مکزیک | ۱ |
۶۵ | موزامبیک | ۱ |
۶۶ | نیکاراگوئه | ۱ |
۶۷ | پاناما | ۱ |
۶۸ | پرتغال | ۱ |
۶۹ | رومانی | ۱ |
۷۰ | رواندا | ۱ |
۷۱ | ساموآ | ۱ |
۷۲ | صربستان | ۱ |
۷۳ | سنگاپور | ۱ |
۷۴ | سوئد | ۱ |
۷۵ | تانزانیا | ۱ |
۷۶ | تایلند | ۱ |
۷۷ | تیمور شرقی | ۱ |
۷۸ | توگو | ۱ |
۷۹ | تونس | ۱ |
۸۰ | ترکیه | ۱ |
۸۱ | اوگاندا | ۱ |
* * *
تلاش زنان ایران برای شرکت در رقابت ریاست جمهوری
در ۵۰ سال اخیر در هیچ دورهای از انتخابات ریاستجمهوری زنان نتوانستهاند به عنوان نامزد نهایی انتخابات وارد رقابت ریاستجمهوری شوند و در معرض رأی مردم قرار بگیرند. ممکن است تصور شود در ایران هیچ گاه زنان تمایلی برای نشستن بر صندلی ریاستجمهوری نداشتهاند.
اعظم طالقانی شاخصترین چهرهای است که به عنوان نخستین زن ایرانی در سال ۱۳۷۶ در انتخابات ثبت نام کرد. او بعد از آن نیز چند بار دیگر از جمله در سالهای ۱۳۸۸ و ۱۳۹۶ برای شرکت در انتخابات ریاستجمهوری ثبتنام کرد.
در سه دورۀ اخیر انتخابات، زنان متعددی برای کاندیداتوری ثبتنام کردهاند اما صلاحیت آنها برای شرکت در رقابت انتخاباتی تأیید نشده است. برخی از ایشان دارای سوابق سیاسی و اجرایی قابل توجه بودهاند.
فهرست اسامی برخی از زنانی که برای شرکت در انتخابات ریاستجمهوری ایران ثبتنام کردند در جدول زیر آمده است.
نام | حرفه | سال انتخابات |
اعظم طالقانی | روزنامهنگار و فعال سیاسی | ۱۳۷۶، ۱۳۸۸، ۱۳۹۶ |
رفعت بیات | جامعهشناس و نمایندۀ دو دورۀ مجلس شورای اسلامی | ۱۳۸۸ و ۱۴۰۳ |
ژیلا شریعتپناهی | فعال حقوق زنان | ۱۳۸۸ |
هاجر چنارانی | جامعهشناس و نمایندۀ مجلس شورای اسلامی | ۱۴۰۳ |
حمیده زرآبادی | مهندس برق، نمایندۀ مجلس شورای اسلامی | ۱۴۰۳ |
زهره الهیان | پزشک، نماینده سه دوره مجلس شورای اسلامی | ۱۴۰۳ |
چنانچه مشاهده میشود سابقه فعالیت برخی از زنانی که در انتخابات ریاستجمهوری در ایران ثبتنام کردهاند هیچ تفاوتی با بسیاری از مردانی که به رقابت انتخابات راه پیدا کردهاند ندارد.
موانع موجود در ریاست دولت برای زنان به گونهای بوده که تاکنون هیچ زنی در ایران رئیس دولت نشده است. به همین خاطر برای ایران آن را در یک لایه پایینتر مدیریت بررسی میکنیم.
آمار حضور زنان در دولتهای ایران
طبق آمارهای سازمان ملل[۴]، در نیمه نخست سال ۲۰۲۴ زنان به طور متوسط ۲۳٫۳% از اعضای کابینه را در دولتهای دنیا نمایندگی میکنند و در جایگاه وزیر در سیاستگذاری و اجرا نقش دارند. اما در ایران وضعیت به کلی با آمارهای جهانی متفاوت است.
فهرست تعداد اعضای زن در کابینه دولتهای مختلف در جدول زیر آمده است[۵].
شماره | دولت | تعداد وزرای کابینه | تعداد معاونین رئیس دولت | تعداد کل اعضای کابینه | تعداد وزرای زن | تعداد معاونین زن | تعداد زنان کابینه | نسبت تعداد زنان به کل |
۱ | دولت اول (۱۳۵۹-۱۳۶۰) | ۱۸ وزیر و ۴ وزیر مشاور | ۹ | ۲۹ | – | – | – | ۰% |
۲ | دولت دوم (۱۳۶۰) | ۱۹ وزیر و ۳ وزیر مشاور | ۷ | ۴۳ | – | – | – | ۰% |
۳ | دولت سوم (۱۳۶۰-۱۳۶۴) | ۲۴ وزیر و ۳ وزیر مشاور | ۱۶ | ۳۵ | – | – | – | ۰% |
۴ | دولت چهارم (۱۳۶۴-۱۳۶۸) | ۲۴ | ۱۱ | ۳۱ | – | – | – | ۰% |
۵ | دولت پنجم (۱۳۶۸-۱۳۷۲) | ۲۳ | ۸ | ۳۲ | – | – | – | ۰% |
۶ | دولت ششم (۱۳۷۲-۱۳۷۶) | ۲۳ | ۹ | ۳۳ | – | – | – | ۰% |
۷ | دولت هفتم (۱۳۷۶-۱۳۸۰) | ۲۳ | ۱۰ | ۳۰ | – | ۱ | ۱ | ۳% |
۸ | دولت هشتم (۱۳۸۰-۱۳۸۴) | ۲۱ | ۹ | ۳۵ | – | ۱ | ۱ | ۳% |
۹ | دولت نهم (۱۳۸۴-۱۳۸۸) | ۲۱ | ۱۴ | ۴۲ | – | ۱ | ۱ | ۲% |
۱۰ | دولت دهم (۱۳۸۸-۱۳۹۲) | ۲۵ | ۱۷ | ۳۵ | ۱ | ۳ | ۴ | ۱۱% |
۱۱ | دولت یازدهم (۱۳۹۲-۱۳۹۶) | ۱۸ | ۱۷ | ۳۲ | – | ۴ | ۴ | ۱۳% |
۱۲ | دولت دوازدهم (۱۳۹۶-۱۴۰۰) | ۱۹ | ۱۳ | ۳۳ | – | ۳ | ۳ | ۹% |
۱۳ | دولت سیزدهم (۱۴۰۰-۱۴۰۳) | ۱۹ | ۱۴ | ۳۳ | – | ۱ | ۱ | ۳% |
بررسی نسبت تعداد زنان در کابینه دولتهای گوناگون در ایران نشان میدهد نه تنها حضور زنان با متوسط جهانی آن فاصله دارد، بلکه روند افزایش حضور زنان که در دهههای اخیر در ایران آغاز شده بود، در سالهای اخیر متوقف شده و در این حوزه نوعی عقبگرد شده است.
فهرست زنانی که از بهمن ۱۳۵۷ تاکنون در کابینه دولت حضور داشتهاند در جدول زیر آمده است.
شماره | نام رئیس دولت | شماره دولت | نام | سمت |
۱ | محمد خاتمی | دولت هفتم | معصومه ابتکار | رئیس سازمان حفاظت محیط زیست |
۲ | دولت هشتم | معصومه ابتکار | رئیس سازمان حفاظت محیط زیست | |
۳ | محمود احمدینژاد | دولت نهم | فاطمه جوادی | رئیس سازمان حفاظت محیط زیست |
۴ | دولت دهم | مرضیه وحید دستجردی | وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی | |
۵ | دولت دهم | مریم مجتهدزاده | معاون امور زنان و خانواده | |
۶ | دولت دهم | نسرین سلطانخواه | معاون علمی و فناوری | |
۷ | دولت دهم | فاطمه بداغی | معاون حقوقی | |
۸ | حسن روحانی | دولت یازدهم | زهرا احمدیپور | رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری |
۹ | دولت یازدهم | معصومه ابتکار | رئیس سازمان حفاظت محیط زیست | |
۱۰ | دولت یازدهم | شهیندخت مولاوردی | معاون امور زنان و خانواده | |
۱۱ | دولت یازدهم | الهام امینزاده | معاون اجرای قانون اساسی / معاون حقوقی | |
۱۲ | دولت دوازدهم | نیره پیروزبخت | رئیس سازمان ملی استاندارد ایران | |
۱۳ | دولت دوازدهم | لعیا جنیدی | معاون حقوقی | |
۱۴ | دولت دوازدهم | معصومه ابتکار | معاون امور زنان و خانواده | |
۱۵ | ابراهیم رئیسی | دولت سیزدهم | انسیه خزعلی | معاون امور زنان و خانواده |
جمعبندی و گامهای رو به جلو
مطابق با استدلالهای تجربی و منطقی گوناگون، بسته بودن فضاهای مدیریتی به روی زنان به یک پدیده قابل نقد در دنیا بدل شده و حضور زنان در بالاترین جایگاه مدیریت کشورهای جهان رو به رشد است. ایران برای اینکه یک گام رو به جلو در این زمینه بردارد به دو اقدام مشخص نیاز دارد:
- دست کم یک کاندیدای زن در انتخابات ریاست جمهوری بعدی در میان نامزدها حضور داشته باشد.
- دست کم پنج زن به عنوان وزیر یا معاون رئیس جمهور در کابینه دولت بعدی حضور داشته باشند.
ارجاع و پانویس
[۱] . Barnes, Tiffany D., and Burchard, Stephanie M.. 2012. “‘Engendering’ Politics: The Impact of Descriptive Representation on Women’s Political Engagement in Sub-Saharan Africa.” Comparative Political Studies 46 (7): 767–۹۰٫
[۲] . Borrelli, MaryAnne. 2002. The President’s Cabinet: Gender, Power, and Representation. Boulder, CO: Lynn Rienner.
[۳] . Cassandra E. DiRienzo, Jayoti Das, 2019, Women in government, environment, and corruption, Environmental Development, Volume 30, Pages 103-113.
[۴] https://www.unwomen.org/en/what-we-do/leadership-and-political-participation/facts-and-figures#_edn1
[۵] در دولتهای اول، دوم، و سوم رئیس دولت نخستوزیر بوده و کابینۀ نخستوزیر غیر از وزرا و معاونین شامل وزیران مشاور نیز میشده که عناوینی چون رئیس سازمان بهزیستی، رئیس سازمان برنامه و بودجه و وزیر مشاور در امور اجرایی در آن به چشم میخورد. برخی معاونتهای نخستوزیری مانند ریاست سازمان امور اداری و استخدامی کشور، ریاست سازمان تربیت بدنی و ریاست سازمان محیط زیست همچنان پابرجاست.
در ادوار مختلفِ دولت وزارتخانهها دستخوش تغییراتی بوده است، مثلاً در در دولت ششم وزارت صنایع سنگین در وزارت صنایع ادغام شد. یا دولت دهم با ادغام برخی از وزارتخانهها مانند بازرگانی و صنایع و معادن (صنعت، معدن و تجارت)، راه و ترابری و مسکن و شهرسازی (راه و شهرسازی)، تعاون، کار و امور اجتماعی و رفاه و تأمین اجتماعی (تعاون، کار و رفاه اجتماعی)، در کنار تشکیل وزارت ورزش و جوانان، تعداد و عناوین وزارتخانهها را تغییر داد.
از جمله مهمترین معاونتهای ریاستجمهوری میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
معاون اول، معاون اجرایی، معاون اقتصادی، معاون امور زنان و خانواده، معاون امور مجلس، معاون حقوقی، رئیس بنیاد شهید و امور ایثارگران، رئیس سازمان اداری و استخدامی کشور، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران، رئیس سازمان برنامه و بودجه کشور، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست، رئیس سازمان ملی استاندارد ایران، رئیس سازمان ملی سنجش و ارزشیابی نظام آموزش کشور.
[۶] رؤسای معارف، فرهنگ و آموزش و پرورش فارس بین دو انقلاب، پرویندخت تدین، انتشارات امید ایرانیان (+)
نویسندگان
پژوهشگر زبانشناسی
-
مریم رمضانخانیhttps://d-mag.ir/pauthor/maryamrmz/۱۱ خرداد ۱۴۰۰
-
مریم رمضانخانیhttps://d-mag.ir/pauthor/maryamrmz/۴ مهر ۱۳۹۹