سوم خرداد ۱۳۶۱ یکی از مهم‌ترین روزهای تاریخ معاصر ایران است. در ساعات میانی این روز خرمشهر پس از ۱۹ ماه اشغال از ارتش عراق بازپس گرفته شد تا به نمادی ماندگار در تاریخ معاصر ایران بدل شود.
خرمشهر تنها منطقهای نبود که با شروع جنگ به تصرف ارتش صدام درآمد. در نخستین سال‌های تجاوز عراق به خاک ایران علاوه بر خرمشهر، نفت‌شهر، قصرشیرین، مهران، سومار، فکه، بستان، هویزه، موسیان، نوسود و بیش از ۳۰۰۰ روستا به تصرف ارتش بعث درآمدند و سپس آزاد شدند[۱]، با این حال آنچه به مهم‌ترین نماد پیروزی ایران در جنگ بدل شد، آزادسازی خرمشهر بود.
در این مقاله ماجرای دو برهه خونین خرمشهر یعنی دوره مقاومت و آزادسازی را با نگاهی به آمار شهدا روایت می‌کنیم و به این پرسش پاسخ می‌دهیم:
- چرا آزادسازی خرمشهر موقعیتی ویژه در تاریخ معاصر ایران پیدا کرده است؟
چرا خرمشهر نماد شد؟
خرمشهر مهم‌ترین شهری بود که عراق توانست در ماه‌های ابتدایی جنگ به تصرف خود درآورَد. در عین حال، خرمشهر آخرین شهری بود که رزمندگان ایرانی طی چند عملیات در سال ۶۱ آن را آزاد کرده و به خاک ایران بازگرداندند. با آزادسازی این شهر، ایران تقریبا تمامی مناطق اشغال‌شده را از تصرف ارتش عراق درآورد و بعد از آن بود که عملیات‌هایی را در داخل خاک عراق در دستور کار خود قرار داد.
خرمشهر در آن زمان اهمیتی اقتصادی و ژئوپولیتیک برای ایران داشت. بندر، گمرک و اتصال به راه‌آهن سراسری کشور، این شهر را از نظر اقتصادی حائز اهمیت فراوان کرده بود. از طرف دیگر، عراق که با سودای تاریخی تسلط بر اروندرود، پا به میدان جنگ با ایران گذاشته بود، در صورت تسلط بر خرمشهر، گام بزرگی در راستای دست‌یابی به این هدف برمی‌داشت و دسترسی خود به آب‌های آزاد را گسترش می‌داد.
تصرف خرمشهر، برای عراق مقدمه‌ای برای پیشروی به سوی آبادان و اهواز و تصرف شهرهای دیگر بود. مرز شلمچه در نزدیکی خرمشهر، دروازه ورود به بندر بصره در عراق به شمار می‌رود؛ بندری که برای عراق اهمیتی حیاتی دارد و تصرف خرمشهر در جنگ می‌توانست لایه‌ای دفاعی در برابر بصره ایجاد کند. به همین خاطر عراق بیشترین پدافند خود را در میان مناطق اشغال شده حول خرمشهر ایجاد کرده بود.
خرمشهر به صورت تاریخی جایگاه ویژه‌ای در اقتصاد دهه پنجاه ایران داشت. با این حال یک اتفاق دیگر نیز در نخستین هفته‌های جنگ رخ داد که همه نگاه‌ها را در ایران به این شهر معطوف کرد. خرمشهر با تمام وجود در برابر اشغال عراق ایستاد و نقشه صدام برای فتح خوزستان را ناکام گذاشت.
۳۵ روز مقاومت
خرمشهر بعد از پیروزی انقلاب، روزهای آرامی را پشت سر نمی‌گذاشت. گروه‌های جدایی‌طلب در این شهر و در مناطق مرزی اطراف آن، اقدام به بمب‌گذاری و خراب‌کاری می‌کردند (+،+). همین مسئله یک گروهان از تکاوران نیروی دریایی ارتش را از بوشهر راهی خرمشهر کرد تا به تأمین امنیت شهر و مرز ایران و عراق کمک کنند[۲]. خرداد ۱۳۵۸ نقطه اوج درگیری‌ها در خرمشهر بود و حتی کار به مبارزه مسلحانه در شهر نیز کشیده شد. عراق پیش از حمله برای ناامن کردن شهر اقداماتی مثل تحریک گروه‌های جدایی‌طلب و بمب‌گذاری انجام داده بود.
پیش از اعلام جنگ عراق علیه ایران در آخرین روز تابستان ۱۳۵۹، درگیری‌ها و تبادل آتش‌هایی میان نیروهای ایرانی و عراقی در حد فاصل بین خرمشهر و مرز شلمچه رخ داده بود، اما تنها در نخستین روز جنگ بود که شهر زیر حملات توپخانه ارتش عراق قرار گرفت.
ارتش عراق ابتدا سعی داشت با حمله از سمت غرب خرمشهر و از طریق محور شلمچه، این شهر را تصرف کند، اما مقاومت نیروهای مدافع خرمشهر، باعث شد نیروهای ارتش بعث سراغ جاده اهواز-خرمشهر بروند تا از شمال به شهر حمله کنند، هرچند در آنجا هم با مقاومت نیروهای ایرانی مواجه شدند. عراق محورهای دیگری را هم در حد فاصل بین شلمچه و جاده اهواز-خرمشهر برای ورود به شهر تصرف کرد، اما مدافعانی که درون شهر سنگر گرفته بودند، مانعی در برابر سقوط شهر بودند.
خرمشهر با ترکیب متنوعی از نیروهای نظامی و مردمی قریب به ۳۵ روز در برابر لشکرکشی ارتش عراق مقاومت کرد: گردان دژ نیروی زمینی ارتش که پیش از شروع جنگ در شلمچه مستقر شده بود به فرماندهی سرهنگ علی قمری، سپاه خرمشهر به فرماندهی محمد جهان‌آرا، گردان تکاوران نیروی دریایی ارتش به فرماندهی ناخدا هوشنگ صمدی که اول مهر از بوشهر به خرمشهر اعزام شده بودند و دریادار داریوش ضرغامی که هفت روز بعد به آن‌ها پیوست[۳]، تعدادی از دانشجوهای سال دوم و سوم دانشکده افسری ارتش که از هفتم مهر به مقاومت خرمشهر پیوستند، تعدادی از همافران و درجه‌داران و افسران هوانیروز که با گردان دژ همکاری می‌کردند و البته نیروهای مردمی که یا برای دفاع از زادگاهشان سلاح به دست گرفته بودند و یا از شهرهای دیگر راهی خرمشهر شده بودند.
اما عراق با قوای رزمی چشمگیری به میدان آمده بود و در روز ۱۹ مهر، در منطقه مارد در شمال خرمشهر از کارون عبور کرد و جاده‌های اهواز-خرمشهر و اهواز-آبادان را بست. به این ترتیب محاصره خرمشهر کامل شد و امکان پشتیبانی از نیروهای مقاومتِ داخل شهر از بین رفت. ۲۱ مهر، ارتش عراق خود را به ورودی شهر رساند و از این روز به بعد، مقاومت خرمشهر کاملا شکل یک جنگ شهری را به خود گرفت. سه روز بعد، در ۲۴ مهر، ارتش عراق هجوم همه‌جانبه‌ای را از شمال خرمشهر در دستور کار قرار داد و خونین‌ترین روز مقاومت شهر را رقم زد. نام «خونین‌شهر» از این روز به بعد بر سر زبان‌ها افتاد.
مقاومت در خرمشهر تا ده روز دیگر هم ادامه داشت، اما سرانجام مسجد جامع خرمشهر که به عنوان ستاد اصلی مقاومت شناخته می‌شد، در ۳ آبان و فرمانداری در ۴ آبان به دست نیروهای عراقی افتاد. اندک مدافعان و مردم باقی‌مانده خودشان را از طریق پل خرمشهر، به کوت شیخ در ساحل جنوبی کارون رساندند و شهر برای ۱۹ ماه به دست نیروهای عراقی افتاد.
آمار شهدای مقاومت ۳۵ روزه خرمشهر
مطابق با آنچه در منابع بنیاد شهید جمع آوری شده، از شروع جنگ در سی و یکم شهریور ۱۳۵۹ تا سقوط فرمانداری و تصرف شهر در چهارم آبان‌ماه، ۷۳۵ نفر در محدود خرمشهر و اطراف آن مثل مرز شلمچه، حد فاصل مرز خرمشهر تا مرز شلمچه، جاده اهواز-خرمشهر، جاده آبادان-خرمشهر و جاده مارد-خرمشهر به شهادت رسیدند. این تعداد ۱۷% از کل آمار شهدای ایران در این بازه زمانی است. تعداد کل شهدا در این زمان ۴۳۹۹ نفر بوده است. بقیه شهدای مربوط به سایر سایر شهرها در جبهه جنوب و غرب و همینطور بمباران هوایی در سایر شهرهای کشور است.
در مقاومت ۳۵ روزه خرمشهر دست کم ۷۳۵ نفر در محدوده شهر یا اطراف آن به شهادت رسیدند. چنانچه از مکان‌های شهادت در اطلاعات ثبت شده از شهدا بر می‌‌آید عمده مقاومت در برابر نیروهای متجاوز ارتش بعث نه در مسیرهای منتهی به خرمشهر بلکه در خود شهر صورت گرفته و اغلب مدافعان خرمشهر در داخل شهر سنگر گرفته و در مقابل تهاجم ارتش عراق مقاومت می‌کردند. به عبارت دیگر به نظر می‌رسد نبرد در چند هفته آخر تقریبا به طور کامل وارد شهر شده و نیروهای نظامی و مردم شهر درگیر یک جنگ خیابانی با ارتش عراق شده‌اند. این را می‌توان از روی محل تولد کسانی که در این محدوده به شهادت رسیده‌اند نیز مشاهده کرد. ۲۳۵ نفر از این افراد (۳۲%)، متولد خرمشهر بودند و در ۵ هفته مقاومت در برابر ارتش عراق از زادگاهشان دفاع می‌کردند.
۱۹ ماه اشغال
خرمشهر از ۴ آبان ۱۳۵۹ به تصرف عراق درآمد و بیش از یک سال تحت اشغال ارتش بعث باقی ماند.
در دوره اشغال خرمشهر تنش‌های سیاسی بالا گرفت و فرماندهی جنگ در ایران تغییر کرد. این تغییر با شکل‌گیری ائتلافی جدید میان نیروهای نظامی کشور همراه شد و حضور نیروهای داوطلب مردمی در قالب بسیج در جبهه‌ها افزایش یافت[۴].
مهم‌ترین دستاورد نیروهای ایران در سال ۱۳۶۰ شکست حصر آبادان در عملیات ثامن‌الائمه بود. به دنبال پیروزی در این عملیات، دنباله‌ای از عملیات‌های مقیاس‌وسیعِ مشترک میان ارتش و سپاه تحت عنوان کربلا آغاز شد. عملیات کربلای ۱ که بعدا طریق‌القدس نام گرفت، در محور شمالی جبهه جنوب در آذر ۱۳۶۰ به آزادی بستان انجامید. عملیات کربلای ۲ که بعدا به فتح‌المبین معروف شد، در فروردین ۱۳۶۱ بخش‌های مهمی از خاک خوزستان را از تصرف و تهاجم نیروهای عراقی آزاد کرد. بعد از این دو عملیات، نوبت به کربلای ۳ رسید که با نام بیتالمقدس یا عملیات آزادسازی خرمشهر شناخته شد.
عملیات بیتالمقدس
بعد از موفقیت عملیات فتح‌المبین، همه نگاه‌ها به سوی خرمشهر معطوف شده بود. با توجه به وسعت زیاد مناطق تحت اشغال در خوزستان، تصور عراق این بود که ایران احتمالا در دو عملیات برای آزادسازی این مناطق اقدام خواهد کرد.
نیروهای ایران بلافاصله بعد از پایان عملیات فتح‌المبین در فروردین ۱۳۶۱، طراحی عملیات بیتالمقدس را شروع کردند و در فرصتی یک‌ماهه، قوای رزمی خود را برای اجرای عملیات آماده کردند. از دست دادن زمان سبب می‌شد عراق استحکامات پدافندی خود در اطراف شهر را افزایش دهد و آزادسازی خرمشهر از آنچه بود هم سخت‌تر شود.
مسیرهای ورود به خرمشهر
دو راه برای رسیدن به خرمشهر پیش روی ایران وجود داشت. راه اول از سمت شمال و با عبور از رودخانه کرخه‌کور و جاده اهواز-خرمشهر و راه دوم از طریق عبور از کارون و حرکت به سوی شرق بود[۵] [۶]. عراق این‌طور تصور می‌کرد که ایران از راه اول سراغ خرمشهر خواهد آمد و به همین خاطر توان رزمی و استحکامات پدافندی خود را در این مسیر متمرکز کرده بود. عبور از کارون، در این حجم، عملیات نظامی پیچیده و سختی به شمار می‌رفت و به همین خاطر عراق در آنجا استحکامات کم‌تری داشت[۷]. همین شد که ایران تصمیم گرفت عملیاتش را با عبور از کارون آغاز کند. عکس‌برداری‌های هوایی جنگنده‌های نیروی هوایی ارتش، غفلت عراق از ساحل شرقی کارون و ضعف نیروها و پدافندش در آن منطقه را به فرماندهان ایرانی نشان داده بود.[۸] ده روز پیش از شروع عملیات هم جنگنده‌های نیروی هوایی ارتش حملاتی را در محور شمالی خرمشهر ترتیب دادند تا ذهنیت فرماندهان عراقی درباره جهت تهاجم ایران در عملیات را بیش از پیش تحت تاثیر قرار دهند.[۹]
قرارگاه‌های عملیات
طراحی و اجرای عملیات بیتالمقدس را فرماندهان ارتش و سپاه به‌طور مشترک از طریق قرارگاه کربلا پیگیری می‌کردند. محسن رضایی، فرمانده کل سپاه و علی صیاد شیرازی، فرمانده نیروی زمینی ارتش، فرماندهی مشترک قرارگاه کربلا را بر عهده داشتند. در این عملیات، علاوه بر قرارگاه کربلا، تعدادی از لشکرها و تیپ‌های ارتش و مجموعه‌ای از تیپ‌های سپاه در سه قرارگاه با فرماندهان ارتشی و سپاهی به عنوان سازمان رزم عملیات مشخص شدند.
- قرارگاه فتح به فرماندهی مشترک مسعود منفرد نیاکی از ارتش و غلامعلی رشید از سپاه که در آن لشکر ۹۲ زرهی اهواز به فرماندهی منفرد نیاکی، تیپ ۳۷ زرهی شیراز به فرماندهی مجید صارمی و تیپ ۵۵ هوابرد به فرماندهی کریم عبادت از نیروی زمینی ارتش و تیپ ۱۴ امام حسین به فرماندهی حسین خرازی، تیپ ۸ نجف اشرف به فرماندهی احمد کاظمی و تیپ ۲۵ کربلا به فرماندهی مرتضی قربانی از سپاه حضور داشتند.
- قرارگاه نصر به فرماندهی مشترک حسین حسنی سعدی از ارتش و حسن باقری از سپاه که در آن لشکر ۲۱ حمزه به فرماندهی حسنی سعدی و تیپ ۲۳ نوهد به فرماندهی محمد محمدی از نیروی زمینی ارتش و تیپ ۲۷ محمد رسول الله به فرماندهی احمد متوسلیان، تیپ ۷ ولی عصر به فرماندهی عبدالمحمد رئوفی، تیپ ۴۶ فجر و تیپ ۲۲ بدر از سپاه حضور داشتند.
- قرارگاه قدس به فرماندهی سیروس لطفی از ارتش و احمد غلام‌پور از سپاه که در آن لشکر ۱۶ زرهی قزوین به فرماندهی لطفی و تیپ ۵۸ ذوالفقار به فرماندهی یعقوب علیاری از ارتش و تیپ ۳۱ عاشورا به فرماندهی آقای خادم‌الشریعه، تیپ ۴۱ ثارالله به فرماندهی قاسم سلیمانی، تیپ ۳۷ نور به فرماندهی علی هاشمی، تیپ ۲۱ امام رضا به فرماندهی امین شریعتی و تیپ بیتالمقدس از سپاه حضور داشتند.[۱۰]
برای مشاهده فهرست کامل فرماندهان عملیات بیتالمقدس به اسامی فرماندهان ارتشی و سپاهی در عملیات بیتالمقدس مراجعه کنید. علاوه بر سازمان رزمی قرارگاه‌های یادشده می‌توان به نیروی هوایی، هوانیروز و پشتیبانی نیروی دریایی و واحدهای پشتیبانی نیز اشاره کرد.
قرارگاه فجر با یک فرمانده از ارتش و مجید بقایی از سپاه (+) نیز طبق برنامه قرار بود به قصد مشغول کردن نیروهای بعث و تاثیر روی ذهنیت فرماندهان عراقی هم‌زمان با عملیات بیتالمقدس در منطقه فکه دست به عملیات زند.
طراحی عملیات بیتالمقدس
قرارگاه‌های نصر و فتح قرار بود در مرحله اول از کارون بگذرند و بعد از حدود بیست کیلومتر پیاده‌روی به جاده اهواز-خرمشهر و خاکریزهای عراق در کنار آن برسند. قرارگاه قدس از کرخه‌کور می‌گذشت و از شمال به سمت خرمشهر می‌آمد تا با درگیر کردن بخشی از قوای عراق در مرحله اول عملیات، امکان موفقیت قرارگاه‌های نصر و فتح را افزایش دهد.[۱۱] قرارگاه دیگری به نام فجر هم در این عملیات حضور داشت و در مرحله اول به قصد فریب دشمن عملیاتی را در فکه که منطقهای مربوط به عملیات فتح‌المبین بود، ترتیب می‌داد.[۱۲] هم‌چنین قرارگاه دیگری با نام ستاد ویژه عملیات هوایی در پایگاه دزفول تحت فرماندهی نیروی هوایی ارتش شکل گرفت تا پشتیبانی هوایی از عملیات را در طرحی به نام شبح-۳ فراهم نماید.[۱۳]
عکس‌برداری هوایی از مناطق عملیاتی، آتش پشتیبانی هوایی، دفاع از آسمان مناطق عملیاتی از طریق پدافند هوایی و پرواز جنگنده‌های نیروی هوایی، در کنار انتقال نیروها به مناطق عملیاتی و انتقال مجروحین به پشت جبهه به کمک هواپیماهای ترابری نیروی هوایی و بالگردهای هوانیروز، از جمله اقداماتی بود که در طول عملیات بر عهده نیروی هوایی و هوانیروز قرار گرفته بود.
ماجرای عملیات
عملیات در بامداد روز دهم اردیبهشت سال ۱۳۶۱ آغاز شد. در مرحله اول عملیات رزمندگان دو قرارگاه فتح و نصر پیشروی را با عبور از رودخانه کارون به سمت جاده اهواز-خرمشهر و رزمندگان قرارگاه قدس حرکت خود را به سمت جنوب کرخه‌کور برای درگیری با دو لشکر عراق در آن محدوده آغاز کردند. عبور چند لشکر و تجهیزات از رودخانه کارون با پشتیبانی نیروی دریایی ارتش و پنج پلی که واحد مهندسی ارتش روی این رودخانه ایجاد کرد، ممکن شد. تجهیزات و خودروها در شب عملیات از روی پل‌ها و نیروهای پیاده به کمک ۳۰۰ قایق نیروی دریایی ارتش به ساحل غربی کارون رسیدند.[۱۴] پدافند آبادان هم در طول عملیات بر عهده نیروی دریایی ارتش گذاشته شده بود.[۱۵]
قرارگاه فتح در شب اول توانست خود را به جاده اهواز-خرمشهر برساند و در آنجا مستقر شود، اما قرارگاه نصر مسیر سخت‌تری پیش رو داشت و چند شب بعد توانست به قرارگاه فتح ملحق شود. قرارگاه قدس هم با توجه به هوشیاری و استحکام عراق در شمال خرمشهر، توفیق چندانی در پیشروی به دست نیاورد، هرچند بخشی از قوای دشمن را درگیر خود کرد تا دو قرارگاه دیگر بتوانند به اهداف‌شان برسند.
یک هفته پس از شروع عملیات، بخش مهمی از جاده اهواز-خرمشهر تحت تسلط قرارگاه‌های فتح و نصر درآمد و مرحله اول عملیات به پایان رسید. قرارگاه فجر هم در این هفته، عملیات فریب را در فکه ترتیب داده بود.
تلاش برای ورود به شهر
شامگاه ۱۶ اردیبهشت، مرحله دوم عملیات آغاز شد. ابتدا قرار بود قرارگاه نصر از جاده اهواز-خرمشهر به سمت شهر برود، اما با توجه به شرایط منطقه از نظر آب‌گرفتگی و باتلاقی بودن زمین و استحکامات قدرتمند عراق در این منطقه، فرماندهان به این نتیجه رسیدند که امکان تصرف خرمشهر از این محور وجود ندارد[۱۶] و به همین خاطر، قرارگاه‌های نصر و فتح، از جاده اهواز-خرمشهر راهی شلمچه و منطقه مرزی بین ایران و عراق شدند. در این مرحله از عملیات نیز قرارگاه فتح زودتر به هدفش رسید، اما قرارگاه نصر درگیری شدیدی با دشمن را پشت سر گذاشت.
انهدام پل شناور عراق روی اروند و قطع پشتیبانی یکی از لشکرهای عراق
در ۱۷ اردیبهشت ۱۳۶۱ اتفاق مهمی در عملیات بیتالمقدس رقم خورد که تأثیر خود را در مرحله آخر عملیات بیشتر نشان داد. جنگنده‌های نیروی هوایی چند روز قبل، در عکس‌برداری‌های هوایی‌شان از خرمشهر متوجه پل شناوری شده بودند که عراق روی اروندرود، بین خرمشهر و جزیره ام‌الرصاص به آب انداخته بود تا به کمک آن نیروهایش در خرمشهر را تأمین کند[۱۷]. محمود اسکندری و علی‌اکبر زمانی، خلبان‌های نیروی هوایی ارتش، در این روز توانستند این پل را منهدم کنند. این اقدام در قطع عقبه نیروهای عراقی مستقر در خرمشهر و تسلیم شدن آن‌ها بعد از ورود نیروهای ایرانی به شهر و جلوگیری از وقوع جنگ شهری تأثیر بسیار مهمی داشت. [۱۸]
با حرکت قرارگاه‌های فتح و نصر به سمت مرز، بخش مهمی از ارتش عراق از ترس قطع ارتباط با عقبه‌اش، در روز ۱۸ اردیبهشت، از جنوب اهواز به سمت مرز عقب‌نشینی کرد و در نتیجه این عقب‌نشینی، هویزه و پادگان حمید آزاد شده و جاده اهواز-خرمشهر هم به‌طور کامل در اختیار نیروهای ایرانی قرار گرفت. قرارگاه قدس بعد از این عقب‌نشینی، حرکتش را به سمت جنوب ادامه داد و به قرارگاه فتح ملحق شد. ارتش عراق نیز قوای خود را در مرز متمرکز کرد تا جلوی پیشروی بیشتر قوای ایرانی به خاک عراق را بگیرد.[۱۹]
۱۹ اردیبهشت، ایران مرحله سوم عملیات را به قصد آزادسازی خرمشهر از محور شلمچه آغاز کرد، اما با مقاومت شدید ارتش عراق مواجه شد. کار گره خورده بود و نیروهای ایرانی هم خسته بودند و هم تعدادشان محدود بود. هواپیماهای ترابری ارتش در همین روزها مشغول آوردن نیروهای مردمی از نقاط مختلف کشور به جبهه جنوب بودند. ۱۹ اردیبهشت این هواپیماها در یک شب، شش هزار نیروی بسیجی را از مشهد راهی خوزستان کردند.[۲۰]
دو روز تلاش برای به سرانجام رساندن عملیات بی‌نتیجه ماند و در نتیجه قرار شد چند روزی عملیات متوقف شود. توقف چندروزه عملیات ده روزی طول کشید. در این مدت عراق پاتک‌هایی را علیه نیروهای ایران در طلائیه، کوشک و مناطق مرزی ترتیب داد تا نیروهای ایران را از تصرف خرمشهر منصرف نماید اما به نتیجه نرسید.[۲۱]
رابطه آمار شهدا و زمان‌بندی عملیات
شامگاه اولین روز خرداد، مرحله چهارم عملیات بیتالمقدس آغاز شد. در این مرحله قرارگاه فجر هم به قرارگاه‌های نصر و فتح پیوست[۲۲] تا تصرف خرمشهر و آزادسازی آن کامل شود. با وجود مقاومت نیروهای عراقی، رزمندگان ایران توانستند جاده شلمچه-خرمشهر را تصرف کرده و ارتباط نیروهای عراقی بین خرمشهر و شلمچه را قطع کنند. در ادامه نیروهای ایران از چند محور وارد خرمشهر شدند و شهر را با بیش از ۱۵ هزار عراقی داخل آن تصرف کردند. نیروهای عراقی داخل خرمشهر که ارتباط‌شان را با نیروهای خودی از دست داده بودند و از نظر پشتیبانی غذا و تجهیزات در تنگنا قرار گرفته بودند، چاره‌ای جز تسلیم پیش روی خود ندیدند و به اسارت ایران درآمدند. به این ترتیب ایران به بزرگ‌ترین پیروزی خود در جنگ رسید و با بیرون راندن ارتش متجاوز عراق از خرمشهر سرتاسر کشور پر از شادی و سرور شد.
آمار شهدای عملیات بیتالمقدس
مطابق با داده‌هایی که از وبسایت‌های زیرمجموعه بنیاد شهید جمع‌آوری شده، ۶۰۳۰ نفر از زمان شروع عملیات تا روز آزادسازی خرمشهر در محدوده عملیات بیتالمقدس در حرکت به سمت خرمشهر و تلاش برای بازپس‌گیری آن به شهادت رسیده‌اند. این عدد با آنچه در خاطرات فرمانده وقت جنگ آمده نیز به صورت کلی تطابق دارد [۲۳]:
«ساعت ده صبح، شورای عالی دفاع در دفتر امام تشکیل شد. آقایان علی صیاد شیرازی و محسن رضایی گزارش جبهه‌ها را دادند و گفتند: در عملیات بیت المقدس، مجموعا ما شش هزار شهید داشته‌ایم»
۷۴۷ نفر نیز در مناطق دیگری مثل فکه (هم‌زمان با عملیات قرارگاه فجر در این محدوده)، اهواز، دزفول و برخی نقاط دیگر به شهادت رسیده‌اند.
تعداد کل شهدای کشور در بازه زمانی عملیات (از ۱۰ اردیبهشت تا ۳ خرداد ۱۳۶۱) مطابق با همین داده‌ها ۷۰۹۹ نفر است. به عبارت دیگر ۸۵% از شهدای این دوره زمانی ۲۵ روزه در عملیات بیتالمقدس به شهادت رسیده‌اند که نشان از تمرکز بالای قوای درگیر ایران روی آزادسازی خرمشهر در آن زمان دارد.
نقشه تقریبی شهدای آزادسازی خرمشهر
بیشترین تعداد شهدای عملیات بیتالمقدس در محدوده خرمشهر، سپس در شلمچه، ام‌الرصاص عراق و بعد در دارخوین، جاده اهواز-خرمشهر و کرخه به شهادت رسیده‌اند.
آمار شهدای آزادسازی خرمشهر در یگان‌های مختلف
از بین ۶۰۳۰ نفری که در محدوده آزادسازی خرمشهر به شهادت رسیده‌اند، ۳۶۹۴ نفر نیروهای داوطلب بسیج (۶۱%)، ۸۴۷ نفر عضو سپاه پاسداران (۱۴%)، ۱۳۱۹ نفر عضو ارتش (۲۲%) و ۱۷۰ عضو سازمان‌های دیگری مثل جهاد سازندگی، کمیته انقلاب اسلامی، ژاندارمری (نیروی انتظامی)، هلال احمر بوده‌اند (۳%). سپاه و بسیج ۷۵% شهدای عملیات بیتالمقدس را تشکیل می‌دهند.
برای مشاهده پاسخ این سوال به جدول شهدای یگان‌های مختلف عملیات در ادامه مراجعه کنید.
نام نیرو | تعداد شهید |
بسیج | ۳۶۹۴ |
ارتش | ۱۳۱۹ |
سپاه | ۸۴۷ |
جهاد سازندگی و ستاد پشتیبانی جنگ | ۷۴ |
کمیته انقلاب اسلامی | ۳۴ |
ژاندارمری (نیروی انتظامی) | ۲۱ |
هلال احمر | ۱۳ |
مرکز اعزام روحانیون | ۳ |
گروه جنگ های نامنظم شهید چمران | ۲ |
ستاد مشترک امداد و درمان | ۱ |
سازمان صدا و سیما | ۱ |
نامشخص | ۲۱ |
در دوره مقاومت و اشغال خرمشهر، تعداد شهدای بسیجی و داوطلب بیشتر از ۲۵% نیست. از نیمه دوم سال ۶۰ و هم‌زمان با عملیات‌های طریق‌القدس و فتح‌المبین تعداد نیروهای داوطلب به بیش از ۵۰% افزایش یافت. افزایش شهدای بسیجی و داوطلب در هفته‌های منتهی به آزادسازی خرمشهر یکی از تفاوت‌های قابل توجه دوره آزادسازی و مقاومت خرمشهر در زمان اشغال است. این تغییر اگرچه از آذر ۱۳۶۰ هم‌زمان با عملیات طریق‌القدس آغاز شده بود، اما در عملیات بیتالمقدس چند برابر شد و به اوجی بی‌سابقه از زمان شروع جنگ رسید و به آزادسازی خرمشهر منجر شد. ایران از شروع جنگ تا آن زمان این شدت از درگیری و شهادت را تجربه نکرده بود.
شهدای عملیات بیتالمقدس در بهار ۱۳۶۱ کسانی هستند که از نقاط مختلف کشور برای بازپس‌گیری خرمشهر به خوزستان آمده‌اند. بر خلاف دوره مقاومت که اغلب شهدا متولد خرمشهر هستند، در عملیات آزادسازی تنها ۳۸ نفر از کسانی که در شهر یا اطراف آن به شهادت رسیده‌اند، زادۀ خرمشهر هستند (۰٫۶%). بقیه آنان کسانی هستند که برای بیرون راندن دشمن از خانه هم‌وطنانشان از راه دور آمده و خونشان را فدا کرده‌اند.
تعداد شهرستان‌های محل تولد شهدای خرمشهر و مسیرهای منتهی به آن در ۲۵ روز منتهی به آزادسازی در مقایسه با مقاومت ۳۵ روزه بیش از ۲ برابر شده است. در زمان آزادسازی تعداد شهدای متولد ۲۳ شهرستان از تعداد شهدای متولد خرمشهر بیشتر بوده است. برای مشاهده جدول دوره مورد نظر خود را انتخاب کنید.
| شماره | شهرستان محل تولد | تعداد شهید | درصد از کل |
| ۱ | خرمشهر | ۲۳۵ | ۳۱٫۹۷% |
| ۲ | آبادان | ۸۷ | ۱۱٫۸۴% |
| ۳ | تهران | ۳۷ | ۵٫۰۳% |
| ۴ | اهواز | ۳۰ | ۴٫۰۸% |
| ۵ | اصفهان | ۱۸ | ۲٫۴۵% |
| ۶ | مسجدسلیمان | ۱۳ | ۱٫۷۷% |
| ۷ | امیدیه | ۱۲ | ۱٫۶۳% |
| ۸ | شیراز | ۱۲ | ۱٫۶۳% |
| ۹ | بهبهان | ۱۱ | ۱٫۵۰% |
| ۱۰ | دزفول | ۱۱ | ۱٫۵۰% |
| ۱۱ | دشتستان | ۹ | ۱٫۲۲% |
| ۱۲ | بروجرد | ۸ | ۱٫۰۹% |
| ۱۳ | دورود | ۷ | ۰٫۹۵% |
| ۱۴ | الیگودرز | ۷ | ۰٫۹۵% |
| ۱۵ | ساوه | ۷ | ۰٫۹۵% |
| ۱۶ | شوشتر | ۶ | ۰٫۸۲% |
| ۱۷ | اندیمشک | ۶ | ۰٫۸۲% |
| ۱۸ | شادگان | ۶ | ۰٫۸۲% |
| ۱۹ | همدان | ۶ | ۰٫۸۲% |
| ۲۰ | بندرانزلی | ۶ | ۰٫۸۲% |
| ۲۱ | ملایر | ۶ | ۰٫۸۲% |
| ۲۲ | اراک | ۵ | ۰٫۶۸% |
| ۲۳ | نی‌ریز | ۵ | ۰٫۶۸% |
| ۲۴ | دشت‌آزادگان | ۵ | ۰٫۶۸% |
| ۲۵ | تبریز | ۵ | ۰٫۶۸% |
| ۲۶ | بوشهر | ۵ | ۰٫۶۸% |
| ۲۷ | قم | ۴ | ۰٫۵۴% |
| ۲۸ | ایلام | ۴ | ۰٫۵۴% |
| ۲۹ | رامهرمز | ۴ | ۰٫۵۴% |
| ۳۰ | ازنا | ۴ | ۰٫۵۴% |
| ۳۱ | کازرون | ۴ | ۰٫۵۴% |
| ۳۲ | شهرضا | ۳ | ۰٫۴۱% |
| ۳۳ | مراغه | ۳ | ۰٫۴۱% |
| ۳۴ | زنجان | ۳ | ۰٫۴۱% |
| ۳۵ | جهرم | ۳ | ۰٫۴۱% |
| ۳۶ | ورامین | ۳ | ۰٫۴۱% |
| ۳۷ | بصره | ۳ | ۰٫۴۱% |
| ۳۸ | کرمانشاه | ۳ | ۰٫۴۱% |
| ۳۹ | دهلران | ۳ | ۰٫۴۱% |
| ۴۰ | ساوجبلاغ | ۳ | ۰٫۴۱% |
| ۴۱ | خرم‌آباد | ۳ | ۰٫۴۱% |
| ۴۲ | قزوین | ۳ | ۰٫۴۱% |
| ۴۳ | رشت | ۳ | ۰٫۴۱% |
| ۴۴ | بندرماهشهر | ۳ | ۰٫۴۱% |
| ۴۵ | دره‌شهر | ۲ | ۰٫۲۷% |
| ۴۶ | لنجان | ۲ | ۰٫۲۷% |
| ۴۷ | شهرکرد | ۲ | ۰٫۲۷% |
| ۴۸ | کنگان | ۲ | ۰٫۲۷% |
| ۴۹ | رامشیر | ۲ | ۰٫۲۷% |
| ۵۰ | سراب | ۲ | ۰٫۲۷% |
| ۵۱ | زهک | ۲ | ۰٫۲۷% |
| ۵۲ | زابل | ۲ | ۰٫۲۷% |
| ۵۳ | مرودشت | ۲ | ۰٫۲۷% |
| ۵۴ | شازند | ۲ | ۰٫۲۷% |
| ۵۵ | اسلام‌آبادغرب | ۲ | ۰٫۲۷% |
| ۵۶ | مشهد | ۲ | ۰٫۲۷% |
| ۵۷ | بافت | ۲ | ۰٫۲۷% |
| ۵۸ | میبد | ۲ | ۰٫۲۷% |
| ۵۹ | درگز | ۲ | ۰٫۲۷% |
| ۶۰ | ایوان | ۲ | ۰٫۲۷% |
| ۶۱ | کوهدشت | ۲ | ۰٫۲۷% |
| ۶۲ | خمینی‌شهر | ۲ | ۰٫۲۷% |
| ۶۳ | خمین | ۲ | ۰٫۲۷% |
| ۶۴ | خرم‌بید | ۲ | ۰٫۲۷% |
| ۶۵ | ایذه | ۲ | ۰٫۲۷% |
| ۶۶ | کنگاور | ۲ | ۰٫۲۷% |
| ۶۷ | رفسنجان | ۲ | ۰٫۲۷% |
| ۶۸ | بندرلنگه | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۶۹ | لردگان | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۷۰ | یاسوج | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۷۱ | تفت | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۷۲ | میناب | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۷۳ | پارسیان | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۷۴ | عراق | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۷۵ | فیروزآباد | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۷۶ | داراب | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۷۷ | دشتی | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۷۸ | برخوار | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۷۹ | فلاورجان | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۸۰ | مهران | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۸۱ | سپیدان | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۸۲ | تاکستان | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۸۳ | رودسر | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۸۴ | دهاقان | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۸۵ | کرمان | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۸۶ | زاهدان | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۸۷ | نهاوند | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۸۸ | پلدختر | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۸۹ | گرگان | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۹۰ | دنا | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۹۱ | قایم‌شهر | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۹۲ | اهر | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۹۳ | بردسیر | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۹۴ | طالقان | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۹۵ | خوی | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۹۶ | آغاجاری | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۹۷ | کردکوی | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۹۸ | آبدانان | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۹۹ | کاشمر | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۱۰۰ | سرپل‌ذهاب | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۱۰۱ | کامیاران | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۱۰۲ | منوجان | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۱۰۳ | کهنوج | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۱۰۴ | گناباد | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۱۰۵ | کاشان | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۱۰۶ | هندیجان | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۱۰۷ | ری | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۱۰۸ | فیروزکوه | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۱۰۹ | مبارکه | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۱۱۰ | تنکابن | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۱۱۱ | نیکشهر | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۱۱۲ | دماوند | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۱۱۳ | بجنورد | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۱۱۴ | قصرشیرین | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۱۱۵ | اقلید | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۱۱۶ | صومعه‌سرا | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۱۱۷ | پاسارگاد | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۱۱۸ | قوچان | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۱۱۹ | املش | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۱۲۰ | بهار | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۱۲۱ | جیرفت | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۱۲۲ | هفتکل | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۱۲۳ | کمیجان | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۱۲۴ | خاتم | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۱۲۵ | تربت‌حیدریه | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۱۲۶ | آذرشهر | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۱۲۷ | رودان | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۱۲۸ | قروه | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۱۲۹ | استهبان | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۱۳۰ | سبزوار | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۱۳۱ | گناوه | ۱ | ۰٫۱۴% |
| ۱۳۲ | تربت‌جام | ۱ | ۰٫۱۴% |
| شماره | شهرستان محل تولد | تعداد شهید | درصد از کل |
| ۱ | تهران | ۷۷۱ | ۱۲٫۷۹% |
| ۲ | اصفهان | ۵۴۰ | ۸٫۹۶% |
| ۳ | دزفول | ۱۴۶ | ۲٫۴۲% |
| ۴ | آبادان | ۱۴۵ | ۲٫۴۰% |
| ۵ | قزوین | ۱۰۳ | ۱٫۷۱% |
| ۶ | اراک | ۱۰۰ | ۱٫۶۶% |
| ۷ | مشهد | ۹۷ | ۱٫۶۱% |
| ۸ | کاشان | ۹۶ | ۱٫۵۹% |
| ۹ | زنجان | ۹۱ | ۱٫۵۱% |
| ۱۰ | اهواز | ۹۱ | ۱٫۵۱% |
| ۱۱ | نجف‌آباد | ۸۸ | ۱٫۴۶% |
| ۱۲ | شیراز | ۸۵ | ۱٫۴۱% |
| ۱۳ | خمینی‌شهر | ۸۳ | ۱٫۳۸% |
| ۱۴ | قم | ۸۳ | ۱٫۳۸% |
| ۱۵ | فلاورجان | ۸۲ | ۱٫۳۶% |
| ۱۶ | اردستان | ۶۱ | ۱٫۰۱% |
| ۱۷ | ری | ۶۰ | ۱٫۰۰% |
| ۱۸ | یزد | ۵۹ | ۰٫۹۸% |
| ۱۹ | تبریز | ۵۶ | ۰٫۹۳% |
| ۲۰ | کرمان | ۵۲ | ۰٫۸۶% |
| ۲۱ | بهبهان | ۴۹ | ۰٫۸۱% |
| ۲۲ | بابل | ۴۸ | ۰٫۸۰% |
| ۲۳ | اردبیل | ۴۷ | ۰٫۷۸% |
| ۲۴ | سبزوار | ۴۶ | ۰٫۷۶% |
| ۲۵ | رفسنجان | ۴۶ | ۰٫۷۶% |
| ۲۶ | خرم‌آباد | ۴۵ | ۰٫۷۵% |
| ۲۷ | ساوه | ۴۵ | ۰٫۷۵% |
| ۲۸ | همدان | ۴۱ | ۰٫۶۸% |
| ۲۹ | مراغه | ۴۰ | ۰٫۶۶% |
| ۳۰ | خمین | ۴۰ | ۰٫۶۶% |
| ۳۱ | نیشابور | ۳۹ | ۰٫۶۵% |
| ۳۲ | خرمشهر | ۳۸ | ۰٫۶۳% |
| ۳۳ | مبارکه | ۳۶ | ۰٫۶۰% |
| ۳۴ | شهرضا | ۳۶ | ۰٫۶۰% |
| ۳۵ | ساوجبلاغ | ۳۵ | ۰٫۵۸% |
| ۳۶ | الیگودرز | ۳۵ | ۰٫۵۸% |
| ۳۷ | رشت | ۳۳ | ۰٫۵۵% |
| ۳۸ | خدابنده | ۳۳ | ۰٫۵۵% |
| ۳۹ | کرج | ۳۲ | ۰٫۵۳% |
| ۴۰ | گرگان | ۳۱ | ۰٫۵۱% |
| ۴۱ | شاهرود | ۳۱ | ۰٫۵۱% |
| ۴۲ | شوشتر | ۳۱ | ۰٫۵۱% |
| ۴۳ | تربت‌حیدریه | ۳۱ | ۰٫۵۱% |
| ۴۴ | شهرکرد | ۳۰ | ۰٫۵۰% |
| ۴۵ | لاهیجان | ۳۰ | ۰٫۵۰% |
| ۴۶ | آران‌وبیدگل | ۳۰ | ۰٫۵۰% |
| ۴۷ | نایین | ۲۷ | ۰٫۴۵% |
| ۴۸ | شهربابک | ۲۷ | ۰٫۴۵% |
| ۴۹ | بیرجند | ۲۶ | ۰٫۴۳% |
| ۵۰ | ورامین | ۲۶ | ۰٫۴۳% |
| ۵۱ | ارومیه | ۲۵ | ۰٫۴۱% |
| ۵۲ | کازرون | ۲۵ | ۰٫۴۱% |
| ۵۳ | شمیرانات | ۲۵ | ۰٫۴۱% |
| ۵۴ | لنجان | ۲۴ | ۰٫۴۰% |
| ۵۵ | رامهرمز | ۲۴ | ۰٫۴۰% |
| ۵۶ | تنکابن | ۲۴ | ۰٫۴۰% |
| ۵۷ | مرند | ۲۳ | ۰٫۳۸% |
| ۵۸ | ساری | ۲۳ | ۰٫۳۸% |
| ۵۹ | رودسر | ۲۲ | ۰٫۳۶% |
| ۶۰ | قایم‌شهر | ۲۲ | ۰٫۳۶% |
| ۶۱ | خلخال | ۲۱ | ۰٫۳۵% |
| ۶۲ | بندرعباس | ۲۱ | ۰٫۳۵% |
| ۶۳ | خوانسار | ۲۱ | ۰٫۳۵% |
| ۶۴ | جهرم | ۲۱ | ۰٫۳۵% |
| ۶۵ | ملایر | ۲۱ | ۰٫۳۵% |
| ۶۶ | بویین‌زهرا | ۲۱ | ۰٫۳۵% |
| ۶۷ | برخوار | ۲۰ | ۰٫۳۳% |
| ۶۸ | زرندیه | ۲۰ | ۰٫۳۳% |
| ۶۹ | دماوند | ۲۰ | ۰٫۳۳% |
| ۷۰ | میانه | ۱۹ | ۰٫۳۲% |
| ۷۱ | فریدن | ۱۹ | ۰٫۳۲% |
| ۷۲ | تیران‌وکرون | ۱۹ | ۰٫۳۲% |
| ۷۳ | بروجرد | ۱۹ | ۰٫۳۲% |
| ۷۴ | آمل | ۱۹ | ۰٫۳۲% |
| ۷۵ | کرمانشاه | ۱۸ | ۰٫۳۰% |
| ۷۶ | مشگین‌شهر | ۱۷ | ۰٫۲۸% |
| ۷۷ | خوی | ۱۷ | ۰٫۲۸% |
| ۷۸ | گتوند | ۱۷ | ۰٫۲۸% |
| ۷۹ | مسجدسلیمان | ۱۷ | ۰٫۲۸% |
| ۸۰ | ازنا | ۱۷ | ۰٫۲۸% |
| ۸۱ | میاندوآب | ۱۶ | ۰٫۲۷% |
| ۸۲ | سمیرم | ۱۶ | ۰٫۲۷% |
| ۸۳ | لنگرود | ۱۶ | ۰٫۲۷% |
| ۸۴ | بهشهر | ۱۶ | ۰٫۲۷% |
| ۸۵ | زرند | ۱۶ | ۰٫۲۷% |
| ۸۶ | شازند | ۱۶ | ۰٫۲۷% |
| ۸۷ | کاشمر | ۱۶ | ۰٫۲۷% |
| ۸۸ | هشترود | ۱۶ | ۰٫۲۷% |
| ۸۹ | سراب | ۱۵ | ۰٫۲۵% |
| ۹۰ | سیرجان | ۱۵ | ۰٫۲۵% |
| ۹۱ | کوهدشت | ۱۵ | ۰٫۲۵% |
| ۹۲ | کمیجان | ۱۵ | ۰٫۲۵% |
| ۹۳ | شهریار | ۱۴ | ۰٫۲۳% |
| ۹۴ | بوشهر | ۱۴ | ۰٫۲۳% |
| ۹۵ | شاهین‌شهرومیمه | ۱۴ | ۰٫۲۳% |
| ۹۶ | ممسنی | ۱۴ | ۰٫۲۳% |
| ۹۷ | آستانه‌اشرفیه | ۱۴ | ۰٫۲۳% |
| ۹۸ | فومن | ۱۴ | ۰٫۲۳% |
| ۹۹ | ایذه | ۱۴ | ۰٫۲۳% |
| ۱۰۰ | محلات | ۱۴ | ۰٫۲۳% |
| ۱۰۱ | تاکستان | ۱۴ | ۰٫۲۳% |
| ۱۰۲ | گرمسار | ۱۴ | ۰٫۲۳% |
| ۱۰۳ | دامغان | ۱۴ | ۰٫۲۳% |
| ۱۰۴ | ابهر | ۱۳ | ۰٫۲۲% |
| ۱۰۵ | دشتستان | ۱۳ | ۰٫۲۲% |
| ۱۰۶ | اردکان | ۱۳ | ۰٫۲۲% |
| ۱۰۷ | گلپایگان | ۱۳ | ۰٫۲۲% |
| ۱۰۸ | آباده | ۱۳ | ۰٫۲۲% |
| ۱۰۹ | بندرماهشهر | ۱۳ | ۰٫۲۲% |
| ۱۱۰ | سمنان | ۱۳ | ۰٫۲۲% |
| ۱۱۱ | مرودشت | ۱۲ | ۰٫۲۰% |
| ۱۱۲ | علی‌آبادکتول | ۱۲ | ۰٫۲۰% |
| ۱۱۳ | جیرفت | ۱۲ | ۰٫۲۰% |
| ۱۱۴ | بجنورد | ۱۲ | ۰٫۲۰% |
| ۱۱۵ | اسفراین | ۱۲ | ۰٫۲۰% |
| ۱۱۶ | سلسله | ۱۲ | ۰٫۲۰% |
| ۱۱۷ | دهاقان | ۱۲ | ۰٫۲۰% |
| ۱۱۸ | جلفا | ۱۱ | ۰٫۱۸% |
| ۱۱۹ | بروجن | ۱۱ | ۰٫۱۸% |
| ۱۲۰ | فارسان | ۱۱ | ۰٫۱۸% |
| ۱۲۱ | گنبدکاووس | ۱۱ | ۰٫۱۸% |
| ۱۲۲ | صومعه‌سرا | ۱۱ | ۰٫۱۸% |
| ۱۲۳ | رودبار | ۱۱ | ۰٫۱۸% |
| ۱۲۴ | شیروان | ۱۱ | ۰٫۱۸% |
| ۱۲۵ | کهگیلویه | ۱۱ | ۰٫۱۸% |
| ۱۲۶ | قوچان | ۱۱ | ۰٫۱۸% |
| ۱۲۷ | گناباد | ۱۱ | ۰٫۱۸% |
| ۱۲۸ | بناب | ۱۰ | ۰٫۱۷% |
| ۱۲۹ | اهر | ۱۰ | ۰٫۱۷% |
| ۱۳۰ | فیروزآباد | ۱۰ | ۰٫۱۷% |
| ۱۳۱ | رودان | ۱۰ | ۰٫۱۷% |
| ۱۳۲ | اندیمشک | ۱۰ | ۰٫۱۷% |
| ۱۳۳ | بابلسر | ۱۰ | ۰٫۱۷% |
| ۱۳۴ | بوانات | ۱۰ | ۰٫۱۷% |
| ۱۳۵ | استهبان | ۱۰ | ۰٫۱۷% |
| ۱۳۶ | فسا | ۹ | ۰٫۱۵% |
| ۱۳۷ | نی‌ریز | ۹ | ۰٫۱۵% |
| ۱۳۸ | کردکوی | ۹ | ۰٫۱۵% |
| ۱۳۹ | تویسرکان | ۹ | ۰٫۱۵% |
| ۱۴۰ | قاینات | ۹ | ۰٫۱۵% |
| ۱۴۱ | یاسوج | ۹ | ۰٫۱۵% |
| ۱۴۲ | دورود | ۹ | ۰٫۱۵% |
| ۱۴۳ | فریدونکنار | ۹ | ۰٫۱۵% |
| ۱۴۴ | زابل | ۹ | ۰٫۱۵% |
| ۱۴۵ | فیروزکوه | ۹ | ۰٫۱۵% |
| ۱۴۶ | میبد | ۹ | ۰٫۱۵% |
| ۱۴۷ | اشکذر | ۹ | ۰٫۱۵% |
| ۱۴۸ | مهریز | ۹ | ۰٫۱۵% |
| ۱۴۹ | لردگان | ۹ | ۰٫۱۵% |
| ۱۵۰ | حاجی‌آباد | ۸ | ۰٫۱۳% |
| ۱۵۱ | بم | ۸ | ۰٫۱۳% |
| ۱۵۲ | زاهدان | ۸ | ۰٫۱۳% |
| ۱۵۳ | چالوس | ۸ | ۰٫۱۳% |
| ۱۵۴ | آبیک | ۸ | ۰٫۱۳% |
| ۱۵۵ | گرمی | ۷ | ۰٫۱۲% |
| ۱۵۶ | اقلید | ۷ | ۰٫۱۲% |
| ۱۵۷ | لارستان | ۷ | ۰٫۱۲% |
| ۱۵۸ | امیدیه | ۷ | ۰٫۱۲% |
| ۱۵۹ | قروه | ۷ | ۰٫۱۲% |
| ۱۶۰ | نوشهر | ۷ | ۰٫۱۲% |
| ۱۶۱ | نور | ۷ | ۰٫۱۲% |
| ۱۶۲ | نکا | ۷ | ۰٫۱۲% |
| ۱۶۳ | بافق | ۷ | ۰٫۱۲% |
| ۱۶۴ | شادگان | ۷ | ۰٫۱۲% |
| ۱۶۵ | تربت‌جام | ۷ | ۰٫۱۲% |
| ۱۶۶ | نقده | ۷ | ۰٫۱۲% |
| ۱۶۷ | دلیجان | ۷ | ۰٫۱۲% |
| ۱۶۸ | ابرکوه | ۷ | ۰٫۱۲% |
| ۱۶۹ | نهاوند | ۶ | ۰٫۱۰% |
| ۱۷۰ | عجب‌شیر | ۶ | ۰٫۱۰% |
| ۱۷۱ | اسکو | ۶ | ۰٫۱۰% |
| ۱۷۲ | کوار | ۶ | ۰٫۱۰% |
| ۱۷۳ | شفت | ۶ | ۰٫۱۰% |
| ۱۷۴ | قشم | ۶ | ۰٫۱۰% |
| ۱۷۵ | رابر | ۶ | ۰٫۱۰% |
| ۱۷۶ | منوجان | ۶ | ۰٫۱۰% |
| ۱۷۷ | فردوس | ۶ | ۰٫۱۰% |
| ۱۷۸ | گلوگاه | ۶ | ۰٫۱۰% |
| ۱۷۹ | آشتیان | ۶ | ۰٫۱۰% |
| ۱۸۰ | طارم | ۶ | ۰٫۱۰% |
| ۱۸۱ | چناران | ۶ | ۰٫۱۰% |
| ۱۸۲ | فریمان | ۶ | ۰٫۱۰% |
| ۱۸۳ | بندرانزلی | ۶ | ۰٫۱۰% |
| ۱۸۴ | آذرشهر | ۶ | ۰٫۱۰% |
| ۱۸۵ | کربلا | ۶ | ۰٫۱۰% |
| ۱۸۶ | پلدختر | ۶ | ۰٫۱۰% |
| ۱۸۷ | هندیجان | ۶ | ۰٫۱۰% |
| ۱۸۸ | بیجار | ۵ | ۰٫۰۸% |
| ۱۸۹ | شاهین‌دژ | ۵ | ۰٫۰۸% |
| ۱۹۰ | دیر | ۵ | ۰٫۰۸% |
| ۱۹۱ | دشتی | ۵ | ۰٫۰۸% |
| ۱۹۲ | طوالش | ۵ | ۰٫۰۸% |
| ۱۹۳ | بهار | ۵ | ۰٫۰۸% |
| ۱۹۴ | کهنوج | ۵ | ۰٫۰۸% |
| ۱۹۵ | بشرویه | ۵ | ۰٫۰۸% |
| ۱۹۶ | رامسر | ۵ | ۰٫۰۸% |
| ۱۹۷ | سوادکوه | ۵ | ۰٫۰۸% |
| ۱۹۸ | درگز | ۵ | ۰٫۰۸% |
| ۱۹۹ | بردسکن | ۵ | ۰٫۰۸% |
| ۲۰۰ | طالقان | ۵ | ۰٫۰۸% |
| ۲۰۱ | تفرش | ۵ | ۰٫۰۸% |
| ۲۰۲ | تنگستان | ۵ | ۰٫۰۸% |
| ۲۰۳ | داراب | ۵ | ۰٫۰۸% |
| ۲۰۴ | املش | ۵ | ۰٫۰۸% |
| ۲۰۵ | تفت | ۵ | ۰٫۰۸% |
| ۲۰۶ | خرم‌بید | ۵ | ۰٫۰۸% |
| ۲۰۷ | دلفان | ۵ | ۰٫۰۸% |
| ۲۰۸ | نطنز | ۴ | ۰٫۰۷% |
| ۲۰۹ | رباط‌کریم | ۴ | ۰٫۰۷% |
| ۲۱۰ | سلماس | ۴ | ۰٫۰۷% |
| ۲۱۱ | چالدران | ۴ | ۰٫۰۷% |
| ۲۱۲ | ملکان | ۴ | ۰٫۰۷% |
| ۲۱۳ | چادگان | ۴ | ۰٫۰۷% |
| ۲۱۴ | سپیدان | ۴ | ۰٫۰۷% |
| ۲۱۵ | میناب | ۴ | ۰٫۰۷% |
| ۲۱۶ | راور | ۴ | ۰٫۰۷% |
| ۲۱۷ | کوهبنان | ۴ | ۰٫۰۷% |
| ۲۱۸ | اسلام‌آبادغرب | ۴ | ۰٫۰۷% |
| ۲۱۹ | سنقر | ۴ | ۰٫۰۷% |
| ۲۲۰ | مانه‌وسملقان | ۴ | ۰٫۰۷% |
| ۲۲۱ | گناوه | ۴ | ۰٫۰۷% |
| ۲۲۲ | هفتکل | ۴ | ۰٫۰۷% |
| ۲۲۳ | ماهنشان | ۴ | ۰٫۰۷% |
| ۲۲۴ | سنندج | ۴ | ۰٫۰۷% |
| ۲۲۵ | بافت | ۴ | ۰٫۰۷% |
| ۲۲۶ | کوهرنگ | ۴ | ۰٫۰۷% |
| ۲۲۷ | ارسنجان | ۴ | ۰٫۰۷% |
| ۲۲۸ | سروستان | ۴ | ۰٫۰۷% |
| ۲۲۹ | ایجرود | ۴ | ۰٫۰۷% |
| ۲۳۰ | لامرد | ۴ | ۰٫۰۷% |
| ۲۳۱ | مهر | ۴ | ۰٫۰۷% |
| ۲۳۲ | ماکو | ۳ | ۰٫۰۵% |
| ۲۳۳ | رامیان | ۳ | ۰٫۰۵% |
| ۲۳۴ | آق‌قلا | ۳ | ۰٫۰۵% |
| ۲۳۵ | دالاهو | ۳ | ۰٫۰۵% |
| ۲۳۶ | نهبندان | ۳ | ۰٫۰۵% |
| ۲۳۷ | جاجرم | ۳ | ۰٫۰۵% |
| ۲۳۸ | دیلم | ۳ | ۰٫۰۵% |
| ۲۳۹ | شوش | ۳ | ۰٫۰۵% |
| ۲۴۰ | دشت‌آزادگان | ۳ | ۰٫۰۵% |
| ۲۴۱ | باغملک | ۳ | ۰٫۰۵% |
| ۲۴۲ | پاکدشت | ۳ | ۰٫۰۵% |
| ۲۴۳ | اسلامشهر | ۳ | ۰٫۰۵% |
| ۲۴۴ | مهدی‌شهر | ۳ | ۰٫۰۵% |
| ۲۴۵ | بندرترکمن | ۳ | ۰٫۰۵% |
| ۲۴۶ | پارس‌آباد | ۳ | ۰٫۰۵% |
| ۲۴۷ | شبستر | ۳ | ۰٫۰۵% |
| ۲۴۸ | اردل | ۳ | ۰٫۰۵% |
| ۲۴۹ | سرخه | ۳ | ۰٫۰۵% |
| ۲۵۰ | نجف | ۳ | ۰٫۰۵% |
| ۲۵۱ | کنگان | ۳ | ۰٫۰۵% |
| ۲۵۲ | سیاهکل | ۳ | ۰٫۰۵% |
| ۲۵۳ | تایباد | ۳ | ۰٫۰۵% |
| ۲۵۴ | نظرآباد | ۲ | ۰٫۰۳% |
| ۲۵۵ | مهاباد | ۲ | ۰٫۰۳% |
| ۲۵۶ | شوط | ۲ | ۰٫۰۳% |
| ۲۵۷ | بندرگز | ۲ | ۰٫۰۳% |
| ۲۵۸ | کلاله | ۲ | ۰٫۰۳% |
| ۲۵۹ | عنبرآباد | ۲ | ۰٫۰۳% |
| ۲۶۰ | گرمه | ۲ | ۰٫۰۳% |
| ۲۶۱ | رامشیر | ۲ | ۰٫۰۳% |
| ۲۶۲ | محمودآباد | ۲ | ۰٫۰۳% |
| ۲۶۳ | طبس | ۲ | ۰٫۰۳% |
| ۲۶۴ | رزن | ۲ | ۰٫۰۳% |
| ۲۶۵ | خاش | ۲ | ۰٫۰۳% |
| ۲۶۶ | کلیبر | ۲ | ۰٫۰۳% |
| ۲۶۷ | اسدآباد | ۲ | ۰٫۰۳% |
| ۲۶۸ | پیشوا | ۲ | ۰٫۰۳% |
| ۲۶۹ | فراشبند | ۲ | ۰٫۰۳% |
| ۲۷۰ | کیار | ۲ | ۰٫۰۳% |
| ۲۷۱ | فریدون‌شهر | ۲ | ۰٫۰۳% |
| ۲۷۲ | کنگاور | ۲ | ۰٫۰۳% |
| ۲۷۳ | قصرشیرین | ۲ | ۰٫۰۳% |
| ۲۷۴ | دنا | ۲ | ۰٫۰۳% |
| ۲۷۵ | مینودشت | ۲ | ۰٫۰۳% |
| ۲۷۶ | آزادشهر | ۲ | ۰٫۰۳% |
| ۲۷۷ | گیلانغرب | ۲ | ۰٫۰۳% |
| ۲۷۸ | خرمدره | ۲ | ۰٫۰۳% |
| ۲۷۹ | گچساران | ۲ | ۰٫۰۳% |
| ۲۸۰ | آوج | ۱ | ۰٫۰۲% |
| ۲۸۱ | زرین‌دشت | ۱ | ۰٫۰۲% |
| ۲۸۲ | صحنه | ۱ | ۰٫۰۲% |
| ۲۸۳ | رازوجرگلان | ۱ | ۰٫۰۲% |
| ۲۸۴ | هویزه | ۱ | ۰٫۰۲% |
| ۲۸۵ | ایرانشهر | ۱ | ۰٫۰۲% |
| ۲۸۶ | گالیکش | ۱ | ۰٫۰۲% |
| ۲۸۷ | بردسیر | ۱ | ۰٫۰۲% |
| ۲۸۸ | جویبار | ۱ | ۰٫۰۲% |
| ۲۸۹ | رستم | ۱ | ۰٫۰۲% |
| ۲۹۰ | زهک | ۱ | ۰٫۰۲% |
| ۲۹۱ | سراوان | ۱ | ۰٫۰۲% |
| ۲۹۲ | کاظمین | ۱ | ۰٫۰۲% |
| ۲۹۳ | عراق | ۱ | ۰٫۰۲% |
| ۲۹۴ | خاتم | ۱ | ۰٫۰۲% |
| ۲۹۵ | قیروکارزین | ۱ | ۰٫۰۲% |
| ۲۹۶ | رضوانشهر | ۱ | ۰٫۰۲% |
| ۲۹۷ | سرپل‌ذهاب | ۱ | ۰٫۰۲% |
| ۲۹۸ | کراچی | ۱ | ۰٫۰۲% |
| ۲۹۹ | بمبیی | ۱ | ۰٫۰۲% |
| ۳۰۰ | بهاباد | ۱ | ۰٫۰۲% |
| ۳۰۱ | نیر | ۱ | ۰٫۰۲% |
| ۳۰۲ | خرامه | ۱ | ۰٫۰۲% |
| ۳۰۳ | بیله‌سوار | ۱ | ۰٫۰۲% |
| ۳۰۴ | ورزقان | ۱ | ۰٫۰۲% |
| ۳۰۵ | هریس | ۱ | ۰٫۰۲% |
| ۳۰۶ | ایلام | ۱ | ۰٫۰۲% |
| ۳۰۷ | قلعه‌گنج | ۱ | ۰٫۰۲% |
| ۳۰۸ | آستارا | ۱ | ۰٫۰۲% |
| ۳۰۹ | سرخس | ۱ | ۰٫۰۲% |
| ۳۱۰ | بانه | ۱ | ۰٫۰۲% |
| ۳۱۱ | پاسارگاد | ۱ | ۰٫۰۲% |
| ۳۱۲ | کبودرآهنگ | ۱ | ۰٫۰۲% |
| ۳۱۳ | بشاگرد | ۱ | ۰٫۰۲% |
| ۳۱۴ | ماسال | ۱ | ۰٫۰۲% |
| ۳۱۵ | تکاب | ۱ | ۰٫۰۲% |
| ۳۱۶ | بندرجاسک | ۱ | ۰٫۰۲% |
جمع‌بندی
خرمشهر که تا قبل از بازپس‌گیری از ارتش عراق به نماد مقاومت ایران در جنگ بدل شده بود، پس از آزادسازی به نماد پیروزی بدل شد. این پیروزی طی عملیاتی وسیع و پیچیده با حضور طیف گسترده‌ای از نیروها به نام عملیات بیتالمقدس به دست آمد.
تعداد نیروهای پیاده در عملیات‌های ایران تا پایان سال ۱۳۶۰ از ۲۵ گردان فراتر نرفته بود. اما با افزایش نیروهای داوطلب از سراسر کشور در سال ۱۳۶۱، این تعداد بیش از چهار برابر شد و به بیش از ۱۱۰ گردان افزایش پیدا کرد و آمار شهدا نیز چند برابر شد[۲۴]. مطابق آمار شهدا نیروهای داوطلب بسیج بیشترین سهم تعداد شهدا را داشتند. به بیان دیگر خرمشهر بیش از هر چیز با خون مردم پس گرفته شد. شهری که با بیش از ۷۰۰ شهید، ۳۵ روز در برابر تجاوز عراق مقاومت کرد و با بر هم زدنِ نقشه پیشروی برق‌آسای ارتش بعث در سال ۱۳۵۹ به خونین‌شهر و نماد مقاومت ایرانیان بدل شده بود، ۱۹ ماه بعد در بهار ۱۳۶۱ با بیش از ۶۰۰۰ هزار شهید پس گرفته شد.
در دوره مقاومت ۳۵ روزه خرمشهر متولدین ۱۳۲ شهرستان در میان شهدا وجود دارند که با توجه به وضعیت و امکانات آن زمان، خود به تنهایی قابل توجه است، این تعداد به ۳۱۶ شهرستان در زمان افزایش آزادسازی پیدا می‌کند[۲۵]. تقریبا تمام ایران در آزادسازی خاک اشغال‌شده‌شان حضور دارند.
خرمشهر نماد شد چرا که به جلوه‌ای از مقاومت و حضور گسترده مردم و ائتلاف موثر نیروها در کشور بدل شد.
مطالب مرتبط
نگاهی به آمار شهدای ایران در جنگ با عراق
یکی از راه‌های سر در آوردن از اتفاقات جنگ، بررسی آمار در کنار مرور وقایع مهم آن است. در این مقاله سعی شده تا با مرور وقایع مهم جنگ در کنار آمار شهدا تصویری کلی از جنگ ایران و عراق ارائه شود.
تحلیل انتقادی عملیات کربلای۴ و نگاهی به آمار شهدا
بررسی آمار روزانه تعداد شهدای ایران نشان می‌دهد حساسیت افکار عمومی درباره عملیات کربلای ۴ به هیچ رو بی دلیل نبوده است. تعداد شهدای ایران در روز دوم عملیات کربلای چهار با تمامی روزهای دیگر جنگ متمایز بوده است.
ارجاع و پانویس
[۱] در طول جنگ چه شهرهایی به تصرف ارتش عراق در آمد و چگونه از ارتش عراق بازپس‌گرفته شدند؟ مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس (+)
[۲] دریادار حسینی‌بای آسمانی شد، بازخوانی دریادار حسینی‌بای از اوضاع خرمشهر قبل از شروع جنگ و در دوره مقاومت، انصاف‌نیوز ۲۰ بهمن ۱۴۰۱ (+)
[۳] دریادار تکاور «داریوش ضرغامی» از مدافعان شهر خرمشهر و از یادگاران دفاع مقدس درگذشت، فرارو ۱۰ دی ۱۳۹۷ (+)
[۴] مدیریت و فرماندهی اکبر هاشمی رفسنجانی در جنگ تحمیلی رژیم بعث عراق علیه ایران، فصلنامه مطالعات دفاع مقدس، دوره: ۴، شماره: ۳ سال ۱۳۹۷ (+)
[۵] حکایت آن شهر که خدا آزاد کرد/ جزئیات آزادسازی خرمشهر به روایت سرلشکر پاسدار غلامعلی رشید/ تابناک ۱ خرداد ۱۳۰۱ (+)
[۶] دائره المعارف مصور تاریخ جنگ ایران و عراق/ جعفر شیرعلی‌نیا/ انتشارات سایان چاپ ۱۳ سال ۱۴۰۱ ص ۲۰۰
[۷] تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق/ حسین علایی/نشر مرز و بوم ۱۳۹۵ ص ۴۵۵
[۸] ویژه‌نامه آزادسازی خرمشهر/ سازمان حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس ارتش جمهوری اسلامی ایران/ ص ۱۵۲
[۹] دائره المعارف مصور تاریخ جنگ ایران و عراق/ جعفر شیرعلی‌نیا/ انتشارات سایان چاپ ۱۳ سال ۱۴۰۱ ص ۲۰۲
[۱۰] تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق/ حسین علایی/نشر مرز و بوم ۱۳۹۵ ص ۴۶۰
[۱۱] تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق/ حسین علایی/نشر مرز و بوم ۱۳۹۵ ص ۴۵۶
[۱۲] تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق/ حسین علایی/نشر مرز و بوم ۱۳۹۵ ص ۴۶۴
[۱۳] ویژه‌نامه آزادسازی خرمشهر/ سازمان حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس ارتش جمهوری اسلامی ایران/ ص ۹
[۱۴] تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق/ حسین علایی/نشر مرز و بوم ۱۳۹۵ ص ۴۶۶
[۱۵] ویژه‌نامه آزادسازی خرمشهر/ سازمان حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس ارتش جمهوری اسلامی ایران/ ص ۱۱
[۱۶] تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق/ حسین علایی/نشر مرز و بوم ۱۳۹۵ ص ۴۷۲
[۱۷] ویژه‌نامه آزادسازی خرمشهر سازمان حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس ارتش در سال ۱۴۰۱ (+)
منهدم نمودن پل و به اسارت درآمدن هزاران عراقی/ شاهکار محمود اسکندری و اکبر زمانی/ پایگاه اطلاع‌رسانی ارتش جمهوری اسلامی ایران (+)
[۱۸] آزادی خرمشهر را مدیون محمود اسکندری هستیم/ پهلوان محمود اسکندری؛ قهرمانی که باید از نو شناخت-۴/ خبرگزاری مهر ۵ مهر ۱۴۰۰ (+)
[۱۹] تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق/ حسین علایی/نشر مرز و بوم ۱۳۹۵ ص ۴۷۴
[۲۰] ویژه‌نامه آزادسازی خرمشهر/ سازمان حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس ارتش جمهوری اسلامی ایران/ ص ۷۸
[۲۱] تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق/ حسین علایی/نشر مرز و بوم ۱۳۹۵ ص ۴۷۶
[۲۲] تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق/ حسین علایی/نشر مرز و بوم ۱۳۹۵ ص ۴۷۸
[۲۳] خاطرات روزنوشت هاشمی رفسنجانی در روز ششم خرداد ۱۳۶۱ به نقل از «تعداد شهدای آزادسازی خرمشهر چند نفر بودند؟» مشرق ۱۲ خرداد ۱۳۹۰ (+)
[۲۴] برای اطلاع بیشتر از آمار گردان‌های پیاده در عملیات‌ها نگاه کنید به تحلیل انتقادی عملیات کربلای ۴ با نگاهی به آمار شهدا، دقیقه دی ۱۴۰۲ (+)
[۲۵] شهرستان‌ها با تقسیمات کشوری جدیدتر در نظر گرفته شده‌اند.
نویسندگان
