مطابق نظرسنجی‌های انجام شده در شهرداری تهران آلودگی هوا در کنار ترافیک و گرانی مهم‌ترین نگرانی شهروندان تهران است. آلودگی هوای تهران هر سال پاییز و زمستان به اوج رسیده و در صدر اخبار قرار می‌گیرد و چندی بعد علی‌رغم خطر جانی برای مردم در کشمکش بین مراکز و نهادها به فراموشی سپرده می‌شود. بررسی داده‌های آلودگی هوا در سال جاری نشان می‌دهد وضعیت امسال در مقایسه با سال‌های گذشته متفاوت است و ممکن است امسال وضعیت جدیدی از آلودگی در شهر تجربه شود.
به نظر می‌رسد اگر هر سال خیز بزرگ آلودگی هوا در آبان ماه آغاز می‌شد، امسال این خیز در مهر ماه آغاز شده و اگر به همین ترتیب ادامه پیدا کند ممکن است آلودگی هوا در زمستان وضعیتی ناگوارتر از سال‌های گذشته پیدا کند. مصرف برق نسبت به گذشته افزایش یافته و نیروگاه‌ها برای تامین برق، سوخت بیشتری می‌سوزانند. با سردتر شدن هوا مصرف گاز و برق افزایش می‌یابد و بر شدت آلودگی می‌افزاید.
غلظت آلاینده‌ها و شاخص‌های آلودگی هوا
در وب‌سایت شرکت کنترل کیفیت هوای تهران وابسته به شهرداری، داده‌های آلودگی هوا به صورت روزانه منتشر می‌شود. این داده‌ها در دو دسته ارائه می‌شوند:
- غلظت آلاینده‌ها
- شاخص‌های آلودگی هوا
منظور از غلظت، مقدار خام آلاینده‌هایی مانند ذرات معلق، دی‌اکسید گوگرد، دی‌اکسید نیتروژن، مونوکسید کربن، ازون و … در هواست. این عناصر معمولا با میکروگرم در هر متر مکعبِ هوا اندازه‌گیری و گزارش می‌شوند. برای گزارش کلی کیفیت هوا در قالب یک عددِ فابل فهم برای همه، مقدار غلظت آلاینده‌ها با توجه به مخاطره‌ای که برای سلامتی ایجاد می‌کند هم‌مقیاس شده و سپس با یکدیگر ترکیب می‌شوند. به این مقدار شاخص آلودگی هوا [۲] گفته می‌شود.
سازمان بهداشت جهانی در دستورالعملی مقادیر مجاز هر یک از عناصر آلوده‌کننده هوا را برای شهرهای بزرگ مانند تهران اعلام کرده است. مقایسه هوای چند روز انتهایی آبان با استانداردهای سازمان بهداشت جهانی و ثبت مقادیر چند برابر بالاتر از حد مجاز استاندارد به خوبی وخامت اوضاع را نشان می‌دهد.
| نام آلاینده | مقدار مجاز استاندارد سازمان بهداشت جهانی | مقدار مشاهده شده در ۲ آذر۱۴۰۰ | مقدار مشاهده شده در ۱ آذر۱۴۰۰ | مقدار مشاهده شده در ۳۰ آبان۱۴۰۰ | مقدار مشاهده شده در ۲۹ آبان۱۴۰۰ |
| ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون | ۱۵ میکروگرم در متر مکعب در روز | ۴۲.۴ | ۶۶.۷ | ۸۲.۲ | ۶۴.۹ |
| ذرات معلق کمتر از ۱۰ میکرو گرم | ۴۵ میکروگرم در متر مکعب میانگین روزانه | ۳۲ | ۱۱۴ | ۱۴۵ | ۱۱۷.۵ |
| اُزون | ۶۰ میکروگرم در متر مکعب در ۸ ساعت (برای فصول اوج آلودگی) | ۱۶ | ۱۸.۸ | ۱۹.۸ | ۲۲.۸ |
| دی اکسید نیتروژن | ۲۴ میکروگرم در متر مکعب روزانه | ۳۱۴.۷ | ۳۹۳.۲ | ۳۷۳.۶ | ۲۸۶.۸ |
| دی اکسید سولفور | ۴۰ میکروگرم در مترمکعب روزانه | ۳۲.۱ | ۳۰.۹ | ۳۶.۶ | ۳۲.۷ |
داده‌های این جدول از وب‌سایت IQAir [۳] استخراج شده است. هرچند که این وب‌سایت داده های خود را از ایستگاه‌های زمینی نصب شده در تهران استخراج می‌کند. این ایستگاه‌ها توسط شهرداری تهران و سازمان محیط زیست نصب و نگهداری می‌شوند. نکته نگران کننده در این جدول مقادیر چند برابر بیش از توصیه‌های بین المللی ذرات معلق در هوای تهران است.
چرا احتمال وخامت بیشتر وجود دارد؟
اوج آلودگی هوا در تهران هر سال در اواخر پاییز و اوایل زمستان رخ می‌دهد. در پاییز و زمستان تولید آلاینده‌ها در نیروگاه‌ها، صنایع و شبکه حمل و نقل با ایستایی بیشترِ هوا همراه شده و آلودگی را تشدید می‌کند.
تهران در دامنه کوه البرز قرار دارد و رطوبت هوا در آن حفظ می‌شود. این ویژگی اگر در گذشته منجر به محافظت از پوشش گیاهی جغرافیای تهران می‌شد، با تراکم زیستی و صنعتی امروز و تولید آلاینده‌های هوا نتیجه‌ای جز حبس آلودگی در جو ندارد. در شرایط اقلیمی و آب و هوایی تهران، کوچکترین منبع آلودگی نیز باعث تشدید بحران می‌شود [۴] .
آنچه که آلودگی هوای تهران در سال ۱۴۰۰ را متفاوت از سال‌های گذشته می‌کند، شروع زودهنگام آلودگی در فصول سرد است. تاکنون خیز بزرگ آلودگی هوای تهران معمولا پس از گذشت ۲۴۰ روز از شروع سال – یعنی اواخر آبان و اوایل آذر – آغاز می‌شد و تقریباً تا اوایل بهمن ماه ادامه پیدا می‌کرد.
اما داده‌های شرکت کنترل کیفیت هوای تهران نشان می‌دهد در سال جاری خیز بزرگ آلودگی هوا تقریبا یک ماه زودتر یعنی در مهرماه شروع شده است. اگر روند کنونی ادامه پیدا کند، زمستان امسال نه تنها رکورد‌های آلودگی هوا شکسته خواهد شد، بلکه تهران سال ۱۴۰۰ را با تعداد روزهای آلودۀ بیشتری نسبت به گذشته به پایان خواهد برد. تعداد بیشتر روزهای آلوده به دلیل اینکه شهروندان بیشتر در معرض آلودگی قرار می‌گیرند، از شکستن رکوردها نیز خطرناک‌تر خواهد بود.
نخستین وضعیت «ناسالم برای تمام گروه‌ها» هوای تهران در پاییز و زمستان ۹۹ در ۱۰ دی اتفاق افتاده در حالیکه در سال ۱۴۰۰ نخستین وضعیت ناسالم در ۱ آذر یعنی ۴۰ روز زودتر رخ داده است.
آیا کیفیت هوای تهران به درستی اندازه‌گیری می‌شود؟
تنفس در هوای تهران به صورت مستقیم بر سیستم‌های تنفسی، قلبی، عروقی و گردش خون تاثیر منفی می‌گذارد. وجود ذرات معلق کوچکتر از ۲.۵ میکرون در هوای تهران به شدت آسیب‌زاست. این ذرات به علت اندازه بسیار کوچک‌شان از طریق تنفس وارد سیستم گردش خون انسان می‌شود و همچنین با ضربه زدن به عملکرد دستگاه تنفسی باعث بروز مشکلات ریوی مانند برونشیت، آسم و … می‌شود.
سازمان بهداشت جهانی با توجه به اهمیت ذرات معلق توصیه‌های روشنی در خصوص پایش مداوم این ذرات دارد [۶] . در روزهای آخر آبان و اوایل آذر ماه میزان ذرات معلق در هوای تهران در محدوده ناسالم برای تمام گروه‌ها بوده است.
این در حالی است که در حال حاضر به دلایلی مانند تعمیرات دوره‌ای یا خراب بودن دستگاه‌ها به دلیل عدم تامین قطعات یدکی و مواد مصرفی، برخی ایستگاه‌های تهران عملا در سال‌های اخیر داده‌ای جمع آوری نکرده‌اند [۷] .
منشأ آلودگی و سردرگمی افکار عمومی
سال گذشته بحث سوزاندن مازوت در نیروگاههای برق به عنوان علت اصلی آلودگی هوا بالا گرفت. امسال به عدم توسعه و نوسازی ناوگان حمل و نقل عمومی و خودروهای فرسوده اشاره می‌شود [۸] . پیش‌تر وارونگی هوا و عدم تناسب جمعیت و جغرافیا هم مطرح بود. برخی کارشناسان فعالیت صنایع اطراف تهران را هم بر وضعیت آلودگی هوای تهران موثر می‌دانند. بلندمرتبه‌سازی‌های غرب تهران و نیامدن باد نیز در مقاطعی خبرساز شد. در کنار این موارد بحث افزایش مصرف برق و گاز در کشور و تاثیر آن بر آلودگی هوا نیز مطرح شده است [۹] .
اگرچه همۀ این موارد کم و بیش بر کیفیت هوا موثرند، اما به نظر می‌رسد افکار عمومی برای پیگیری موضوع و حل مسئله هنوز در مورد علت اصلی آلودگی هوا یا اولویت‌بندی عوامل مختلف آن به جمع‌بندی و اتفاق نظر نرسیده است. برای اطلاع از این سردرگمی، به گزارش‌های گوناگونی که با عناوینی مانند «مقصر اصلی آلودگی هوای تهران کیست؟» یا «علت اصلی آلودگی هوای تهران چیست؟» در رسانه‌ها تهیه می‌شود، نگاه کنید. محتوای این گزارش‌ها نیز همین قدر متنوع است.
امسال ناپاک‌تر از پارسال!
وضعیت هوای تهران در سال ۱۴۰۰ علاوه بر شروع زودهنگام آلودگی در پاییز، یک تفاوت مهم دیگر نیز با سال پیش از خود دارد. تعداد روزهای پاک تهران (AQI < 50) از ابتدای سال ۱۴۰۰ تا کنون تنها ۲ روز بوده، در حالی که این تعداد در زمان مشابه در سال گذشته ۱۵ روز بوده است.
* * *
خیز بزرگ آلودگی هوای تهران در سال جاری زودتر از قبل شروع شده و اگر به همین ترتیب ادامه یابد زمستان آلوده و نفس‌گیری پیش روی شهروندان خواهد بود. با این حال به نظر می‌رسد هنوز نه تنها راهکار و برنامه‌ای برای حل مسئله آلودگی هوا در دست نیست، بلکه درک مشخصی نیز از مسئله در شهر وجود ندارد. آلودگی هوای شهرها در دنیا مسئله غیر قابل حلی نیست. بسیاری از شهرهای بزرگ دنیا موفق شده‌اند کیفیت هوای خود را ارتقا دهند.
پاورقی و ارجاع
[۱] شهرداری تهران و سازمان حفاظت محیط زیست هردو در تهران ایستگاه‌های سنجش آلودگی هوا نصب کرده‌اند.
[۲] AQI: Air Quality Index
[۳] برای مشاهده داده‌های روزانه و ساعت مراجعه کنید به (+)
[۴] تهران مانند یک اتاق دربسته است که تبادل هوای بسیار کمی با بیرون دارد. حتی سوزاندن یک شمع کوچک در یک اتاق دربسته موجب آلودگی هوای اتاق می‌شود.
[۵] برای آشنایی با محدوده‌های شاخص کنترل کیفیت هوا مراجعه کنید به مقاله شاخص‌های اندازه‌گیری کیفیت هوا – سعید مجیدی (+)
[۶] توصیه‌های سازمان بهداشت جهانی در خصوص میزان مجاز آلاینده‌های محیطی (+)
[۷] به نقل از روزنامه همشهری (+) -رئیس کرسی سلامت اجتماعی کمیته محیط زیست یونسکو در ایران به این موضوع اشاره کرده است.
[۸] چمران: آلودگی هوا و ترافیک تهران نتیجه دولت روحانی است. پایگاه خبری آفتاب (+)
[۹] خبرگزاری جمهوری اسلامی- ۴.۲ درصد سوخت نیروگاه‌ها مازوت است (+)
[۱۰] بنظر می‌رسد حتی در برخی مواقع داده‌ها قبل از انتشار فیلتر می‌شوند! به نقل از مدیر واحد سنجش و نگهداری ایستگاه‌های شرکت کنترل کیفیت هوای تهران در همشهری آنلاین (+)
