نابرابری در وضعیت سواد اقوام ایرانی

در متولدین سال‌های پایانی قرن ۱۳ و ابتدای قرن ۱۴ شمسی، در میان زنان و مردان شهری و روستایی هنوز تفاوت چندانی بین وضعیت سواد اقوام مشاهده نمی‌شود. اگر بخواهیم آمار گروه‌های سِنّی سرشماری ۹۵ را به عنوان مبنایی اولیه برای برداشت‌های تاریخی به کار ببندیم، به نظر می‌رسد در میان متولدین سال‌های بعدی – یعنی تقریبا همزمان با پروژه توسعه در زمان پهلوی اول و دوم – تفاوت‌هایی‌ در وضعیت سواد در اقوام بلوچ، کرد، عرب و لر به وجود آمده و چند دهه ادامه یافته است چرا که در شهرستان‌هایی که جمعیت این اقوام بیشتر بوده درصد جمعیت باسواد کمتر بوده است. 

اگر بلوچ، عرب، ترک، لر یا کرد بودن در برخی از گروه‌های سِنی در میان زنان یا مردان تاثیر منفی بر وضعیت سواد جمعیت داشته، در میان گویشوران زبان‌های فارسی و کاسپین و تا حدی در میان ترک‌زبانان این رابطه کاملا برعکس است. در بسیاری از گروه‌های سنی رابطه گویشوران زبان فارسی و زبان‌های کاسپین با وضعیت سواد مثبت است و با افزایش جمعیت آن‌ها وضعیت سواد در کل جمعیت بهتر می‌شود. این رابطه از گروه‌های سنی بیش از ۷۰ سال یعنی در میان متولدین قبل از دهه ۲۰ آغاز می‌شود و تا متولدین دهه‌های ۶۰ تا ۸۰ شمسی یا حتی تا زمان سرشماری (۱۳۹۵) ادامه پیدا می‌کند.

در مجموع به نظر می‌رسد توسعه‌ای که در دوره پهلوی آغاز شده و در دهه‌های بعد ادامه یافته با توزیع اقوام در جغرافیای جمعیتی کشور بی‌ارتباط نبوده است. 

تاثیر منفی افزایش جمعیت لر و کرد بر وضعیت سواد نیز بعد از چند دهه متوقف می‌شود و در میان متولدین دهه ۳۰ و جوان‌تر، رفته‌رفته دیگر اثری از آن دیده نمی‌شود. برخی از این روابط در دوران پهلوی دوم و برخی در زمان جمهوری اسلامی از بین می‌روند. از تاثیر مثبت درصد جمعیت فارسی‌زبان و کاسپین در وضعیت سواد کل جمعیت نیز به مرور کاسته می‌شود و در میان متولدین دهه‌های اخیر دیگر اثری دیده نمی‌شود.

آنچه بیشتر از همه نکات یاد شده در نتایجِ به دست آمده اهمیت دارد، روابط معناداری است که تا زمان حاضر نیز ادامه یافته‌ و هنوز از بین نرفته‌اند. این موارد عبارتند از تاثیر منفی افزایش جمعیت مردم بلوچ و زنان روستایی عرب‌زبان بر وضعیت سواد آنان در کل جمعیت. به عبارت دیگر، شهرستان‌هایی که درصد مردم بلوچ در آن‌ها‌ – چه در میان مردان و چه در میان زنان – بیشتر است، به طور متوسط از نظر سواد وضعیت پایین‌تری نسبت به سایر شهرستان‌ها دارند. این رابطه در مورد زنان روستایی عرب‌زبان نیز به همین صورت وجود دارد. تبعیض‌ اشاره شده در مورد مرد و زن بلوچ و زنان روستایی عرب‌زبان از گروه سنی ۳۵ تا ۵۴ سال (در سال ۹۵) یعنی در میان متولدین ۴۰ و ۵۰ به مرور شروع به کاهش کرده و در دهه‌های بعد نیز ادامه یافته است. با این حال شواهد این تحقیق حاکی از این است که تبعیض در میان مردان و زنان بلوچ و زنان روستایی عرب‌زبان همچنان وجود دارد.

لازم به ذکر است که در مورد زنان روستایی عرب‌زبان در جوان‌ترین گروه سنی یعنی در گروه سنی ۶ تا ۹ سال یعنی متولدین نیمه دوم دهه ۸۰ این وضعیت نسبت به متولدین دهه ۷۰ و متولدین نیمه اول دهه ۸۰ دوباره تشدید شده که توضیح چرایی آن نیازمند بررسی‌های بیشتر و پژوهش‌های جدیدتر است.

نتایج به دست آمده درباره گروه‌های جوان‌تر در مقایسه با گروه‌های مسن‌تر قابل اتکاتر است. هنگام تحلیل وضعیت سواد در گروه‌های مسن‌تر، تاثیر عوامل دیگر نیز بیشتر می‌شود و برداشت‌های تاریخی درباره متولدین دهه‌های مختلف را با چالش مواجه می‌کند. مثلا ممکن است بخشی از آن‌ها قبل از سال ۹۵ از دنیا رفته باشند و اطلاعات آنان در سرشماری ۱۳۹۵ مرکز آمار موجود نباشد. هر چه به سمت گروه‌های مسن‌تر می‌رویم این سوگیری به صورت نسبی بیشتر می‌شود. به عنوان نمونه، ممکن است کسانی که پا به سن گذاشته‌اند و در سرشماری ۱۳۹۵ به اطلاعات آنان دسترسی داریم، نسبت به متولدین هم‌سن و سال خود از تحصیلات بیشتری برخوردار باشند. چون جمعیت باسواد و تحصیلکرده احتمالا از بخش برخوردارتر جامعه بوده و به خدمات بهداشتی و تغذیه بهتری دسترسی داشته و در نتیجه احتمالا از امید به زندگی بالاتری برخوردار بوده است.

 برای حصول اطمینان بیشتر در برداشت‌های تاریخی و جلوگیری از این دست سوگیری‌ها لازم است سرشماری‌های قدیمی‌تر نیز مورد بررسی‌های مشابهی قرار گیرند.