جهانی که در آن زندگی می‌کنیم پیچیده‌تر از گذشته است. نمود آن را می‌توان در بحران‌های ریز و درشتی که مدام از گوشه و کنار دنیا سر بر می‌آورند مشاهده کرد. انسانِ امروز برای آنکه بتواند با این پیچیدگی‌ها مواجه شود، آموزش‌های گسترده و در عین حال عمیق‌تری نسبت به گذشته نیاز دارد، چرا که او تنها کسی است که می‌تواند بحران‌های ریز و درشت روزگار حاضر را حل کند.
آیا آموزشی که می‌بینیم نسبت کافی با مسائل پیش رویمان دارد؟ آیا آموزش کنونی توان ایجاد تحول‌های فراگیر و حل مسائل ریشه‌دار را دارد؟
برای پاسخ به این پرسش‌ها ابتدا باید ببینیم کیفیت آموزش در حال حاضر چگونه است و در سال‌های اخیر چه تغییراتی داشته است. اندازه‌گیری کیفیت آموزش و مقایسه آن بین کشورها خود موضوعی چالش‌برانگیز است. در این مقاله آزمون‌هایی که برای ارزیابی کیفیت نظام‌های آموزشی در دنیا برگزار می‌شوند معرفی خواهد شد و در مقاله بعد داده‌های برآمده از این آزمون‌ها مورد تحلیل قرار خواهند گرفت و کیفیت آموزش در ایران با دیگر کشورها مقایسه خواهد شد.
برای آنکه اجازه ندهیم سال‌های طلاییِ آموزش بدون یادگیری سپری شوند، پرداختن به مسئله کیفیت در آموزش یک ضرورت است.
آموزش یکی از مباحث چالشی بینارشته‌ای در علوم اجتماعی است. آموزش به عنوان یکی از اولین ابزارها برای رهایی از چرخه فقر و افزایش تحرک اجتماعی تجویز می‌شود. از سوی دیگر آموزش افراد باعث تجمیع و رشد سرمایه انسانی در جامعه می‌شود که خود منجر به گسترش نوآوری، خلاقیت و در نهایت رشد می‌شود.
از مقابله با بازماندن از تحصیل به تلاش برای ارتقای کیفیت آموزش
ارتقای وضعیت آموزشی چند دهه است که به صورت ویژه در دنیا مورد توجه قرار گرفته است. در سازمان ملل در اهداف هزاره جدید، دسترسی به آموزش[۱] را جزو اهداف کلیدی خود معرفی کرد و این طور هدف‌گذاری کرد که تا سال ۲۰۱۵، تمام کودکان در هر جای دنیا، اعم از دختر و پسر، قادر باشند آموزش ابتدایی را تا انتها تکمیل کنند[۲]. طبق داده‌های سازمان ملل، نرخ ثبت نام کودکان در مقطع ابتدایی در مناطق در حال توسعه در سال ۲۰۱۵ به عدد ۹۱% رسید که ۸ واحد درصد بیش از سال ۲۰۰۰ است. اما با وجود تمام تلاش‌ها برای پوشش همگانی دسترسی به آموزش، حداقل در مقطع ابتدایی، در سال ۲۰۱۵، هنوز ۵۷ میلیون کودک در سن مدرسه خارج از مدرسه بودند.
از سال ۲۰۱۵ به این سو، با رشد و گسترش پوشش آموزش ابتدایی و رسیدن کشورهای توسعه نیافته به نرخ‌های ثبت نامی بالاتر، مسئله کیفیت آموزشی و بهره‌مندی از آموزش[۳] بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت. مطالعات مختلفی در جهان نشان داد که با وجود حضور کودک در مدرسه، یادگیری آن طور که باید اتفاق نمی‌افتد. بسیاری از کودکان دوازده ساله در مناطق فقیر شبه قاره هند از خواندن یک خط داستان به زبانی که فرا گرفته‌اند عاجزند و توان حل مسائل ساده ریاضی مانند جمع و تفریق را ندارند[۴]. به همین خاطر، موضوع اندازه‌گیری کیفیت آموزشی در کنار دسترسی به مدرسه و آموزش، مورد توجه قرار گرفت. به عنوان مثال، هدف چهارم برنامه توسعه پایدار سازمان ملل بیان می‌کند: “تضمین آموزش با کیفیت فراگیر و عادلانه و ارتقای فرصت‌های یادگیری مادام‌العمر برای همه” [۵].
چالش اندازه‌گیری در آموزش
اما سنجش کیفیت آموزشی، یک مسئله چالشی است. یکی از مهم‌ترین علت‌ها این است که مواد درسی آموزشی کودکان در کشورهای مختلف متفاوت است. علاوه بر آن در یک آزمون عموما مهارت‌های شناختی قابل ارزیابی است و مهارت‌های غیرشناختی در یک آزمون گسترده مانند کنکور یا امتحانات نهایی قابل سنجش نیستند. با این وجود، اهمیت موضوع به گونه‌ای بوده که از اوایل دهه ۹۰ میلادی چند نهاد بین‌المللی روی حوزه سنجش کیفیت آموزشی و تولید داده‌های فرامرزی به نحوی که امکان مقایسه کشورها با هم وجود داشته باشد کار کرده‌اند. انجمن بین‌المللی برای ارزیابی کیفیت آموزش[۶] (IEA) در دانشگاه بوستون کالج آمریکا و نیز سازمان همکاری‌های توسعه اقتصادی[۷] از جمله این نهادها هستند که با طراحی آزمون‌های استاندارد سعی در سنجش کیفیت آموزشی و مقایسه وضعیت کشورها در این حوزه داشته‌اند.
آزمون‌هایی برای اندازه‌گیری
IEA متولی برگزاری آزمون های تیمز[۸] و پرلز[۹] است و OECD آزمون پیزا[۱۰] را برگزار می‌کند. آزمون پیزا، مهارت‌های خواندن، ریاضی، و علوم دانش‌آموزان ۱۵ ساله را در کشورهای شرکت‌کننده ارزیابی می‌کند. در مقابل آزمون تیمز مهارت ریاضی و علوم دانش آموزان پایه چهارم و هشتم را بررسی می‌کند و آزمون پرلز مهارت خواندن دانش‌آموزان پایه چهارم را مورد سنجش قرار می‌دهد. کشورهای توسعه یافته عموما در هر دو آزمون شرکت می‌کنند هر چند که تعدادشان در آزمون پیزا بیشتر است. در مقابل کشورهای در حال توسعه با درآمد متوسط و بالا بیشتر در آزمون‌های تیمز و پرلز شرکت می‌کنند. کشورهای کمتر توسعه‌یافته و بسیار فقیر (بخصوص کشورهای زیر صحرای آفریقا) در هیچ کدام از این دو آزمون شرکت نمی‌کنند. آزمون پیزا از سال ۲۰۰۰ هر سه سال یک بار، آزمون تیمز از سال ۱۹۹۳ هر چهار سال یک بار، و آزمون پرلز از سال ۲۰۰۱ هر پنج سال یک بار برگزار می‌شود.
از آنجایی که ایران و بسیاری از کشورهای منطقه غرب آسیا در آزمون‌های تیمز و پرلز شرکت کرده‌اند، در این نوشتار روی این دو آزمون متمرکز می‌شویم.
آزمون تیمز
چنانچه پیشتر اشاره شد، آزمون تیمز مهارت ریاضی و علوم دانش‌آموزان پایه چهارم و هشتم را ارزیابی می‌کند. این آزمون توسط موسسه IEA از سال ۱۹۹۵ هر چهار سال یک‌بار برگزار می‌شود. این آزمون بر مبنای مواد درسی ملی هر کشور و با همکاری کشورهای شرکت‌کننده طراحی می‌شود تا بتواند دانش و مهارتی که از یک دانش‌آموز پایه چهارم یا هشتم انتظار می‌رود را به درستی مورد سنجش قرار کند. علاوه بر آزمون، پرسشنامه مفصلی از مدرسه، معلمان، دانش‌آموزان، و خانواده دانش‌آموزان جمع‌آوری می‌شود. این پرسشنامه اطلاعات گسترده‌ای از عوامل موثر بر یادگیری دانش‌آموز را باز می‌نمایاند.
آخرین آزمون تیمز سال ۲۰۱۹ برگزار شده است. در این آزمون در کلاس چهارم حدود ۲۰ هزار دانش آموز از سرتاسر دنیا (۱۸ کشور) و در کلاس هشتم ۱۶۰۰۰ دانش آموز از ۱۴ کشور شرکت کرده‌اند. تعداد مدارس شرکت‌کننده در این آزمون به ترتیب ۵۲۶ و ۳۴۲ در پایه چهارم و هشتم بوده است. تعداد معلمان دانش‌آموزان شرکت‌کننده در این آزمون ۱۱۷۶ معلم برای کلاس چهارم و ۱۸۲۶ معلم برای کلاس هشتم بوده است. لازم به ذکر است در سال ۲۰۱۹ اولین بار آزمون تیمز بصورت الکترونیکی هم اجرا شد که تعداد ۳۱ کشور در پایه چهارم و ۲۲ کشور در پایه هشتم بصورت الکترونیکی شرکت کردند.
آزمون پرلز
چنانچه اشاره شد آزمون پرلز، مهارت خواندن دانش‌آموزان پایه چهارم را ارزیابی می‌کند. سوالات آزمون به زبان‌های رسمی کشور محل آزمون است. کشورهای اروپایی، خاورمیانه و شمال آفریقا و تعداد محدودتری کشور از آسیا و قاره آمریکا در این آزمون شرکت کرده‌اند. از آفریقای زیر صحرا فقط کشورهای آفریقای جنوبی و بوتسوآنا در چند دورۀ این آزمون شرکت کرده‌اند. از سال ۲۰۱۶ آزمون پرلز بصورت الکترونیکی نیز برگزار شده است. در آزمون پرلز ۲۰۱۶ که آخرین آزمونی است که داده‌اش موجود است ۵۰ کشور شرکت کرده‌اند. بطور تقریبی نمونه‌های آزمون پرلز که در سطح ملی نمایانگر هستند شامل ۴۰۰۰ دانش‌آموز از ۱۵۰ تا ۲۰۰ مدرسه است. در سال ۲۰۱۶ حدود ۳۱۹ هزار دانش‌آموز، ۱۶ هزار معلم و ۱۲ هزار مدرسه در این آزمون از سرتاسر دنیا شرکت کرده‌اند.
نمونه‌ای از گزارش‌های مربوط به این دو آزمون را می‌توانید در ادامه مشاهده کنید:
روش استانداردسازی آزمون‌های بین‌المللی
در هر دو آزمون تیمز و پرلز، میانگین نمرات کل دانش‌آموزان روی عدد ۵۰۰ و با انحراف استاندارد ۱۰۰ ثابت شده است، برای همین انتظار داریم که بیشتر نمرات بین دو عدد ۳۰۰ و ۷۰۰ پراکنده باشد (کران بالا و پایین دو انحراف استاندارد).
این کار کمک می کند تا مقایسه کشورها در یک سال و نیز مقایسه یک کشور طی چند دوره راحت‌تر باشد. علاوه بر آن روشی ریاضیاتی به نام Item Response Theory (IRT) برای تطبیق‌پذیری نمرات کشورها مورد استفاده قرار می‌گیرد. سازمان IEA که آزمون های تیمز و پرلز را برگزار می کند با وزن دهی به سوالات آزمون‌ها بسته به درجه سختی و آسانی آن، نمرات را استاندارد و نرمال می کند، به طوری که نمره دانش‌آموزان کشورهای مختلف قابل مقایسه با هم باشد[۱۱].
* * *
در بخش دوم این نوشتار نتایج آزمون تیمز و پرلز با تمرکز روی عملکرد دانش‌آموزان ایرانی مورد بررسی و تحلیل قرار می‌گیرد. نگاه کردن به این نتایج، در غیاب داده‌های ملی ارزیابی کیفیت آموزش برای پی بردن به کیفیت آموزش و یادگیری در ایران و نیز مقایسه آن با کشورهای دیگر روشنگر خواهد بود.
پاورقی و ارجاع
* تصویرسازی نخست، اثر طاهره شیشه‌گران است که آن را برای انتشار همزمان با این مطلب در اختیار این مجله قرار داده است.
[۱] Educational attainment
[۲] https://www.un.org/millenniumgoals/education.shtml
[۳] Educational Achievement
[۴]https://books.google.nl/books/about/The_Rebirth_of_Education.html?id=PQ72AAAAQBAJ&source=kp_book_description&redir_esc=y
[۵] https://sdgs.un.org/goals/goal4
[۶] International Association for the Evaluation of Educational Achievement (IEA)
[۷] OECD
[۸] Trends in International Mathematics and Science Study (TIMSS)
[۹] Progress in International Reading Literacy Study (PIRLS)
[۱۰] Programme for International Student Assessment (PISA)
[۱۱] برای مطالعه بیشتر رجوع کنید به:
von Davier, M. (2020). TIMSS 2019 scaling methodology: Item Response Theory, population models, and linking across modes. In M. O. Martin, M. von Davier, & I. V. S. Mullis (Eds.), Methods and Procedures: TIMSS 2019 Technical Report (pp. 11.1-11.25). Retrieved from Boston College, TIMSS & PIRLS International Study Center website: https://timssandpirls.bc.edu/timss2019/methods/chapter-11.html
نویسندگان
