آلودگی هوا هر سال دی ماه در تهران و برخی از شهرهای بزرگ دیگر ایران به اوج خود می‌رسد و زندگی در آن‌ها را مختل می‌کند. امسال اما آلودگی هوا در تهران ابعاد دیگری پیدا کرده و گمانه‌زنی‌های جدیدی مانند افزایش مصرف برق، افزایش مصرف گاز و نوسان آن و … درباره منشأ آن مطرح شده است.
آلودگی امسال هوای تهران با سال‌های قبل چه تفاوتی دارد؟ چرا امسال نسبت به سال‌های قبل بازتاب متفاوتی در رسانه‌ها پیدا کرده؟ آیا اتفاق جدیدی افتاده است؟
در یادداشت پیشِ رو به این پرسش پاسخ دادیم که کیفیت هوای تهران در یک دهه اخیر چه تغییراتی کرده است. بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد یکی آلاینده‌های هوای تهران در سال جاری به کلی تغییر رفتار داده و به صورت بی‌سابقه‌ای افزایش یافته و در مجموع می‌توان گفت آلودگی هوای تهران در نیمه تابستان امسال و هم‌اکنون یعنی در نخستین ماه زمستان وضعیت بی‌سابقه‌ای را دست کم در ده سال اخیر تجربه می‌کند. شاخص‌های مهم در اندازه‌گیری کیفیت هوا در یادداشت مستقلی معرفی شده‌اند.
ایستگاه‌های سنجش کیفیت هوا در تهران
شهر تهران در مجموع دارای ۴۰ ایستگاه سنجش کیفیت هوا است که از بین آن‌ها ۱۷ ایستگاه متعلق به سازمان محیط زیست است و بقیه متعلق به شرکت کنترل کیفیت هوای تهران زیرمجموعه شهرداری تهران است.
بررسی تغییرات کیفیت هوای تهران در یک دهه اخیر
برای بررسی کیفیت هوای تهران در ده سال اخیر، مقدار میانگین آلاینده‌های معیار را با وزن یکسان در یازده ایستگاه اقدسیه منطقه ۱، شریف و پونک منطقه ۲، تربیت مدرس منطقه ۶، ستاد بحران منطقه ۷، میدان فتح منطقه ۹، شهرداری منطقه ۱۱، پیروزی منطقه ۱۳، مسعودیه منطقه ۱۵، شادآباد منطقه ۱۸ و شهر ری منطقه ۲۰ که دادههای کامل‌تری نسبت به بقیه ایستگاه‌ها داشتند از ابتدای سال ۹۰ مورد مطالعه قرار دادیم.
به منظور کنار زدن نوسان‌های کوتاه‌مدت و ترسیم بهتر روند کلی تغییرات از یک پنجرۀ ۳۰ روزه برای محاسبه میانگین و بررسی تغییرات کلی استفاده شده است.
ذرات معلق کمتر از ۲٫۵ میکرون
گزارش‌های شرکت کیفیت هوای تهران نشان می‌دهد آلودگی هوای تهران معمولاً به خاطر افزایش ذرات ریز معلق در هوا است. این ذرات در ده سال اخیر معمولاً کمترین مقادیر خود را در اول فصل بهار و بیشترین مقادیر خود را در نیمه اول فصل زمستان تجربه کرده‌اند. مقدار این آلاینده در هوای تهران در نیمه نخست دهه ۹۰ کم شده و از حدود ۱۳۰ به تقریبا ۹۰ کاهش یافته است و در پنج سال اخیر حول آن نوسان داشته و تغییر چشمگیری نداشته است.
ذرات معلق کمتر از ۱۰ میکرون
ذرات درشت معلق در هوا نیز در ده سال اخیر معمولاً کمترین مقادیر خود را در ابتدای فصل بهار تجربه کرده‌اند. مقدار این آلاینده در هوای تهران در نیمه نخست دهه ۹۰ تغییرات چندانی نداشته و تنها کاهش اندکی در آن به چشم می‌خورد، اما از سال ۹۷ تا کنون به نحو محسوسی کاهش یافته است.
اوزن
آلاینده اوزن کمترین مقدار خود را در ده سال اخیر، معمولاً در اواخر پاییز و اوایل زمستان و بیشترین مقدار خود را تقریباً همیشه در نیمه تابستان تجربه کرده است. مقدار این شاخص در نیمه دوم دهه ۹۰ به طرز چشمگیری افزایش یافته و از بیشینه‌ای نزدیک ۶۰ به بیشینه‌ای نزدیک ۱۰۰ در فصل‌های تابستان رسیده و به صورت تقریباً یک مرتبه نزدیک به ۴۰% افزایش یافته‌است.
دی‌اکسید نیتروژن
مقدار دی‌اکسید نیتروژن در هوای تهران در سال‌های میانی دهه ۹۰ به صورت پیوسته و سیستماتیک افزایش یافته و به دو برابر مقدار خود در سال‌های ابتدایی همین دهه رسیده است. این شاخص در سال‌های پایانی دهه ۹۰ تغییر رفتار ویژه‌ای نداشته است.
دی‌اکسید گوگرد
میزان آلاینده دی‌اکسید گوگرد در هوای تهران از سال ۱۳۹۰ تا سال ۱۳۹۸ به صورت پیوسته و مستمر کاهش یافته و به یک چهارم مقدار خود در ابتدای دهه ۹۰ رسیده است اما در دو سال اخیر به شکل فاحش تغییر رفتار داده و در سال ۹۹ با شیب بسیار تند و بی‌سابقه در دو نوبت (یک بار در نیمه دوم تابستان و یک بار در نیمه دوم پاییز و زمستان) بین ۳ تا ۴ برابر (در کمتر از یک سال) افزایش یافته است.
مونوکسید کربن
آلاینده مونوکسید کربن از ابتدای دهه ۹۰ تا سال ۱۳۹۷ غیر از نوسان‌های معمول تغییر خاصی نداشته اما در سه سال اخیر نسبت به قبل به صورت تقریبا قابل ملاحظه کاهش یافته است.
تحلیل نتایج
تحلیل دادههای کیفیت هوای تهران در آلاینده‌های ذرات معلق ریز و درشت و مونوکسید کربن افزایش ویژه و قابل توجهی در ده سال اخیر نشان نمی‌دهد در حالیکه در ازون و دی‌اکسید نیتروژن در بازه‌ای از زمان افزایشی فراتر از نوسان‌های معمول به چشم می‌خورد. در این میان اتفاقی درباره دی‌اکسید گوگرد افتاده که به کلی با بقیه آلاینده‌ها متفاوت است. روند کلی این شاخص در یک یا دو سال اخیر دستخوش تغییر بسیار شدید شده است و از یک وضعیت کاهشی پیوسته و مستمر به وضعیت افزایشی با شیب تند بی‌سابقه تبدیل شده است.
آیا آلودگی اخیر به دلیل استفاده از سوخت مازوت در نیروگاه‌هاست؟
همچنان که پیش‌تر اشاره شده بخش عمده دی‌اکسید گوگرد در پی احتراق سوخت‌های فسیلی در هوا انتشار پیدا می‌کند و چنان که گفته شد بیشتر آن در منابع ثابت مانند نیروگاه‌های برق تولید می‌شود. با توجه به چند برابر بودن گوگردی که مازوت نسبت به دیگر سوخت‌های نیروگاه مانند گازوئیل در هوا آزاد می‌کند افزایش استفاده از مازوت در نیروگاه‌های نزدیک به تهران می‌تواند علت افزایش آلودگی هوا به دلیل انتشار دی‌اکسید گوگرد باشد.
برای بررسی چنین فرضیه‌ای لازم است دسترسی به انواع دیگر سوخت و همینطور مصرف برق و گاز در سال‌های اخیر به صورت جداگانه مورد مطالعه قرار گیرد.
- آیا دسترسی نیروگاه‌ها به انواع دیگر سوخت مانند گازوییل یا گاز در یک یا دو سال اخیر نسبت به قبل کم شده است؟
- آیا مصرف خانگی گاز افزایش یافته و باعث شده دسترسی نیروگاه‌ها به آن محدود شود؟
- آیا مصرف برق در یک یا دو سال اخیر نسبت به قبل مثلا به خاطر ماینینگ یا به هر علت دیگر افزایش یافته است؟
تحلیل شاخص کلی آلودگی هوای تهران
بررسی شاخص کلی کیفیت هوا در ماه‌های مختلف سال و مقایسه آن با ده سال قبل نشان می‌دهد آلودگی هوای تهران در نیمه تابستان یعنی از نیمه تیر تا نیمه شهریور وضعیتی کاملا بی‌سابقه در ۱۰ سال اخیر تجربه کرده و هم‌اکنون یعنی در ماه اول زمستان نیز وارد وضعیت بی‌سابقه‌ای شده است.
منابع
نویسندگان
