در سال‌های اخیر چندین بار مسأله جمعیت مورد توجه گسترده در کشور قرار گرفته است. اما تقریباً در تمامی این موارد نقش محدودکننده منابع غایب بوده است. توماس رابرت مالتوس کسی است که برای نخستین بار رابطه بین رشد جمعیت و منابع را صورت‌بندی کرد و نکته‌ای درباره آن گفت که پس از بیش از ۲۰۰ سال هنوز به آن توجه می‌شود.
* * *
در سال ۱۷۶۶ میلادی کشاورز زاده‌ای ثروتمند به نام توماس رابرت مالتوس در انگلستان متولد شد. پدر توماس با روشنگران آن روزگار مانند ژان ژاک روسو و دیوید هیوم رابطه دوستی داشت و اصرار داشت فرزندش به تحصیل علم بپردازد.
مالتوس جوان در یکی از کالج‌های آکسفورد به تحصیل الهیات، اقتصاد و ریاضیات اشتغال یافت و به یکی از موفق‌ترین دانش‌آموختگان زمان خود بدل شد. توماس رابرت مالتوس با ارائه نظریه‌هایی دربارۀ رابطۀ اقتصاد و جمعیت معروف شد. این شهرت چنان بود که در سال ۱۸۱۸ میلادی در ۵۲ سالگی موفق به اخذ بالاترین جایزه علمی انگلستان شد. این جایزه به ایزاک نیوتون و چارلز داروین اهدا شده است [۱]
تلاقیِ ناگزیر
مالتوس برای نخستین بار رابطه بین رشد جمعیت و منابع غذایی را به زبان ریاضی بیان کرد. او استدلال کرد نرخ رشد جمعیت تابعی از خود جمعیت است. در نتیجه جمعیت به صورت بالقوه با آهنگ نمایی افزایش پیدا می‌کند. در حالی که غذا و دیگر منابع به خاطر ظرفیت محدودِ زمین، در سریع‌ترین حالت با آهنگ خطی رشد می‌کنند. در نتیجه جمعیت و منابع، ناگزیر یک روز با یکدیگر تلاقی خواهند کرد و محدودیت منابع، رشد جمعیت را تحت تاثیر قرار خواهد داد. از این نقطه تلاقی با عنوان «بحرانِ مالتوسی» یا «تله جمعیت» یاد می‌شود[۲].
چرخۀ فلاکت!
مالتوس معتقد بود جمعیت انسان بیش از هر چیز وابسته به منابع غذایی در دسترس اوست. او توضیح داد رشد جمعیت تا آنجا ادامه می‌یابد که با منابع غذایی در اختیار بشر برابری کند و از آن زمان به بعد جمعیت به اجبار کاهش می‌یابد تا غذا برای همه به اندازه کافی وجود داشته باشد و این چرخه ادامه خواهد داشت. مالتوس این وضعیت را «چرخه فلاکت» نامگذاری کرده بود. وقتی جمیعت از محدودیت منابع فراتر می‌رود چرخۀ فلاکت فعال می‌شود و جمعیت را کنترل می‌کند.
مالتوس وقتی استاد دانشگاه هیلبری در انگلستان بود، نظریات جمعیت‌شناسی خود را در کتابی به نام «رساله‌ای درباره مبانی جمعیت» [۳] منتشر کرد. او در این کتاب توضیح داد که افزایش مداوم جمعیت نتیجه‌ای جز گسترش فقر و فلاکت در میان قشری که کمترین دسترسی را به غذا دارند نخواهد داشت.
خرگوش‌‌های الهام‌بخش
رابرت وقتی پسربچه‌ای خردسال بود در مزرعه وسیع پدرش خرگوش‌ها را می‌دید و می‌دانست خرگوش‌ها در طبیعت بسیار سریع تکثیر می‌شوند. اما چرا همه جا پر از خرگوش نیست؟ شکارچی‌ها اجازه رشدِ هرچه بیشترِ جمعیتِ خرگوش‌ها را نمی‌دهند. خرگوش‌ها جدا از اینکه به دست شکارچیان شکار می‌شوند به علتِ سرما و بیماری‌هایی که بینشان شایع می‌شود می‌میرند و هرگاه جمعیتشان در منطقه‌ای زیاد شود و همه نتوانند خوراکی پیدا کنند از کمبود مواد غذایی تلف می‌شوند. این مخاطرات طبیعی جمعیت خرگوش‌ها را در محدودۀ مشخصی نگه می‌دارد.
مالتوس معتقد بود که طبیعت با قحطی، بیماری‌های فراگیر مانند طاعون، جنگ، تغییرات آب و هوایی و مصائب دیگر موجب می‌شود جمعیت انسان تعدیل شود و به این ترتیب او را از چرخه فلاکت نجات می‌دهد.
بدبینی مالتوس به رشد جمعیت
مالتوس با خوش‌بینی به رشد تمدن بشری نگاه نمی‌کرد و آن را به خودخواهی و لذت‌گرایی متهم می‌کرد. او معتقد بود در فقر و فلاکت نباید انسان جدیدی را به دنیا آورد تا آن شخص شاهد رنج و محرومیت خودش باشد. تاخیر در ازدواج و در نهایت ریاضت اخلاقی برای نداشتن رابطه جنسی و تجرد راه حل‌های او برای کنترل جمعیت بود.
عقاید مالتوس به ویژه در مورد نحوه کنترل جمعیت و برنامه‌ریزی خانواده بسیار جنجالی بود و توجه بسیاری را به خود جلب کرد. وی به خصوص در میان مسیحیان معتقد هواداران بسیاری پیدا کرد. آنها گفته‌های مالتوس را پرده‌برداری از سنت‌های الهی می‌دانستند. اما پیروان او بیشتر در میان ثروتمندان و متنفذان بودند و منتقدان او را به داشتنِ نگاه طبقاتی متهم می‌کردند. نظریات اخلاقی مالتوس آنچنان جنجالی بود که در ابتدا آنها را با نام مستعار منتشر کرد.
ایرلند، سیب زمینی و مالتوس!
اوایل قرن ۱۹ میلادی جمعیت ایرلند در حال رشد بود. سیب‌زمینی برای نخستین بار توسط دریانوردان اسپانیایی به ایرلند راه یافته بود و مورد توجه کشاورزان قرار گرفته بود و سهم قابل توجهی از تامین غذای ایرلند را به عهده داشت و به انگلستان نیز صادر می‌شد. اما در سال ۱۸۴۵ به علت حمله نوعی قارچ به مزارع سیب‌زمینی تمام محصولات از بین رفت و محصول سال بعد نیز خراب شد. قحطی سراسر ایرلند را گرفت. بسیاری از گرسنگی جان دادند. ایرلند تحت کنترل انگلستان بود و انتظار می‌رفت در چنین شرایطی انگلستان به ایرلند کمک کند، اما مشکلی وجود داشت.
در زمان بروز قحطی، یکی از شاگردان وفادار مالتوس در کالج هیلبری انگلستان، چارلز تراولین [۴]، فرماندار کل ایرلند بود. او بروز قحطی در ایرلند را تاییدی الهی بر نظریه استاد فقید خود می‌دانست. او نه تنها کشتی‌های آمریکایی را که برای رساندن غلات به ایرلند رهسپار شده بودند با نیروی دریایی قدرتمند انگلستان از سواحل آن کشور دور کرد بلکه غلات دیگری را که دهقانان می‌کاشتند مستقیم به انگلستان می‌فرستاد. او در کنار دیگر سیاست‌مداران انگلیسی تصور می‌کرد رساندن کمک به مردم ایرلند چرخه فلاکتی که استادش تئوری‌پردازی کرده بود را به تاخیر می‌اندازد.
البته چارلز تراولین در همین‌جا متوقف نشد. او تنها راه حل مشکل در ایرلند را این می‌دانست که مردم از گرسنگی بمیرند. او برای اینکه به مردم نشان دهد باید از ارتباط جنسی دوری کنند تا جمعیت اضافه ایجاد نشود، جسد مردگان را جمع‌آوری نمی‌کرد. او همانند استادش استدلال می‌کرد به دنیا آوردن انسانی جدید در زمانی که غذایی برای خوردن نیست سرانجامی جز مرگ بر اثر گرسنگی در خیابان ندارد [۵] .
جان تراولین گفته بود «مشیت الهی این مصیبت را فرستاد تا به ایرلندی‌ها درس عبرت بدهد [و] این مصیبت نباید زیاد کاهش یابد…مصیبت واقعی که باید با آن مبارزه کنیم مصیبت فیزیکی قحطی نیست، بلکه مصیبت اخلاقی شخصیت خودخواه، منحرف و آشفته مردم است».
سرانجام خواسته چارلز تراولین محقق شد. بیش از یک میلیون نفر در ایرلند بر اثر گرسنگی مردند و تقریبا همین تعداد نیز در سفرهای خطرناکی که به قیمت جان آنها تمام می‌شد به کشورهای دیگر گریختند. پنج سال پس از شروع قحطی، کشاورزان دریافتند که با اضافه کردن سولفور مس به خاک می‌توانند جلوی رشد قارچ‌های مهاجم را بگیرند. البته جمعیت ایرلند هیچگاه به مقدار قبل از قحطی نرسید و هم اکنون نیز تقریبا ۲ میلیون نفر کمتر از زمان شروع قحطی است.
تحلیل انتقادی نظریات مالتوس
فارغ از استفاده‌های غیرانسانی که از نظریات مالتوس ارائه شد نقدهایی بر آرای وی نیز وارد شده است:
۱- مناظر تاسف برانگیز فقر که مالتوس در خیابان‌های اروپا مشاهده می‌کرد یا با مطالعه سفرنامه‌ها در دیگر نقاط جهان از آن اطلاع می‌یافت تنها معلولِ ازدیاد جمعیت و فقدان منابع نبود بلکه با شیوه حکمرانی و مدیریت منابع نیز ارتباط داشت. توزیع نابرابر ثروت، مستقل از چرخه فلاکت مالتوس نیز باعث بروز فقر و فلاکت در جوامع می‌شود. مالتوس در عمل نابرابری را نتیجه فعال شدن چرخۀ فلاکت می‌دانست در حالی که نابرابری به عنوان یک عامل مستقل نیز در تولید فلاکت سهم دارد.
۲- مالتوس پیشرفت تکنولوژی و نقش آن در سرعت بخشیدن به تولید غذا را نادیده گرفته بود. در زمان حیات مالتوس کشاورزان چینی توانسته بودند با اضافه کردن استخوان ماهی‌ها به خاک به عنوان کود از یک زمین در سال دو بار برنج درو کنند و با استفاده از انرژی آب رودخانه‌ها و آسیاب‌های آبی گندم بیشتری را به آرد تبدیل کنند.
۳- مالتوس تطابق انسان‌ها با شرایط و محدودیت‌های جغرافیایی را دست کم گرفته بود. در زمانی که مالتوس زنده بود، در شرق دور کشاورزان با طبقه‌بندی کردن کوه‌هایی که خاک حاصلخیز داشتند مزارع گسترده برنج ایجاد کرده بودند و از آن ارتزاق می‌کردند.
چرا نظریه جمعیت مالتوس هنوز زنده است؟
توماس مالتوس در ۶۸ سالگی بر اثر سکته قلبی درگذشت. اما نظریات مالتوس همچنان در بین جمعیت‌شناسان طرفدار دارد و تقریبا ۲۰۰ سال پس از مرگ وی هنوز کتاب‌هایی دربارۀ آن نوشته می‌شود. از جمله دلایلِ زنده‌بودنِ نظریات مالتوس می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
قانون بازده نزولی: مالتوس از پیشرفت‌های فناوری در ارتقای بهره‌وری کشاورزی اطلاع داشت. اما این سبب نشد او سرعت تولید مواد غذایی را همپای رشد جمعیت فرض کند. آنچه باعث می‌شود تولید مواد غذایی همپای جمعیت رشد نکند در حقیقت «قانون بازده نزولی» است. براساس این قانون، هرگاه روش و عوامل تولید ثابت بماند و تنها یک عامل تولید تغییر کند، در این صورت با اضافه کردن عامل تولید متغیر، بازده تولید رفته‌رفته حالت نزولی به خود خواهد گرفت. به بیان دیگر اگر در یک کارخانه صنعتی میزان سرمایه و دستگاه‌ها ثابت بماند و یا با شیب کمی افزایش یابد و صاحب کارخانه تنها تعداد کارگران را دوبرابر کند تولید افزایش خواهد یافت اما هیچگاه دوبرابر نخواهد شد و بعد از مدتی میزان تولید ثابت یا نزولی خواهد شد [۶].
محدودیت منابع زمین: منابع موجود در کره زمین محدود است. با وجود این که فناوری به بهره‌وری بیشتر برای تولید غذا به بشریت کمک می‌کند اما این واقعیت که ظرفیت سیاره‌ای که در آن زندگی می‌کنیم محدود است و منابع آن در مدت زمان کوتاهی جایگزین نمی‌شوند یک واقعیت انکارناپذیر است.
بحران‌های معاصر درباره تولید غذا: در سال ۲۰۱۴ سازمان ملل نسبت به ۲% کاهش تولید گندم در طول یک دهه در جهان هشدار داد. عمده دلیل کاهش تولید گندم گرمایش زمین به دلیل استفاده از بیش از حد از منابع طبیعی عنوان شده بود[۷]. این در حالی است که تقاضا برای گندم در جهان در هر دهه ۱۴% رشد می‌کند. به بیان دیگر آنچنان که از آمار کلی استنتاج می‌شود شتاب تولید مواد غذایی در دنیا کم شده است. افزایش شدید قیمت مواد غذایی بخصوص گندم و برنج در سال‌های ۲۰۰۵ تا ۲۰۰۸ میلادی مردم را در بسیاری کشورها به خیابان آورد و اعتراضات شدیدی نیز صورت گرفت.
فقر جهانی: مسئله محدودیت منابع در جهان کنونی کاملا محسوس است. بیش از ۱۰% جمعیت جهان شب‌ها گرسنه می‌خوابند. بیش از ۱۱% از مردم دنیا بدون امکانات اولیه در حاشیه شهرها زندگی می‌کنند. البته برخی سهم پدیده‌هایی مانند استعمار و نابرابری نهادینه را در فقر جهانی بیشتر می‌دانند اما پیدا کردن ردپای مسئله محدودیت منابع در فقر جهانی نیز چندان دور از ذهن نیست.
مالتوس در ایران
نظریات مالتوس در ایران نیز از سال‌های قبل مورد بحث بوده است. حسن شهید نورایی [۸] در آبان ۱۳۱۸ در مجله ایران امروز به معرفی نظریات مالتوس پرداخت. وی تلاش کرد علاوه بر معرفی نظریه جمعیت مالتوس به نقاط ضعف و قوت آن بپردازد. هرچند او در نهایت نظریه جمعیت مالتوس را رد می‌کند، اما در تایید منطق نظریه مالتوس معتقد بود اگر نظریه ازدیاد جمعیت انسان‌ها را بر اساس تصاعد هندسی را بپذیریم، باید به همان قسم نیز رشد دام و نباتات را با تصاعد هندسی بپذیریم، اما زمین و دام مولد توانایی محدودی دارند که تابع قوانین زیست‌شناسی نیست بلکه واقعیت آن است که تابع محدودیت‌های زمین است [۹]. مقاله‌نویسی در تایید و رد نظریه مالتوس در میان اندیشمندان ایرانی تا به امروز نیز ادامه یافته است [۱۰].
نظریات مالتوس همیشه بحث‌برانگیز بوده و نمی‌توان به راحتی از آن گذشت. آنچه پس از دو قرن باعث توجه بیشتر به ایدۀ اصلی وی شده، پیام‌هایی از دل اجتماع و طبیعت است که در عصر ما بیش از گذشته شنیده می‌شود.
منابع
۱- Fellow Royal Society (+)
۲- Malthusian catastrophe, Malthusian trap, population trap, Malthusian check, Malthusian crisis, Malthusian specter and Malthusian crunch
۳- An essay on the principle of population
۴- Charles Travelyan
۵- دست نوشته‌های چارلز تراولین – این دست‌نوشته‌ها در حراج آدامز با قیمت ۲۸۰ پوند فروخته شد (+)
۶- تاریخ عقاید سیاسی، فریدون تفضلی – نشر نی (+)
۷- روزنامه گاردین– تاثیر تغییرات اقلیمی بر تامین غذا (+)
۸- حقوقدان و استاد دانشگاه ۱۲۹۱–۱۳۳۰ (+)
۹- رابرت مالتوس و نظریه وی در باب نفوس – ایران امروز، سال اول ۱۳۱۸ شماره ۷ و ۸ (+)
۱۰- برای مطالعه بیشتر می‌توانید به مقالات منتشر شده به زبان فارسی در اینجا مراجعه کنید (+)
۴ پاسخ
سلام و احترام
کنجکاوانه مطلبتون خوندم ، خیلی ممنونم ازتون به معلوماتم افزودین بینهایت سپاس
خیلی عالی و آموزنده بود اما چیزی که دنبالش بودم این بود که آیا الان چرخۀ مالتوس در جهان یا مثلا در ایران یا حتی در استان‌هاش در مجموع فعاله یا هنوز جا داره؟ کاری در این زمینه انجام ندادید؟
تشکر. برای پاسخ به این سوال لازم است داده‌های مختلفی مانند میزان تولید مواد غذایی، توانایی برای واردات غذا و دیگر فاکتورهای اقتصادی در سطح کشور و یا هر استان بررسی شود. همچنین لازم است جمعیت بهینه نسبت به مواردی که ذکر شد محاسبه شود تا بتوانیم فعال شدن چرخه مالتوس را بررسی کنیم. دسترسی به این دادها در برخی موارد ساده نیست.
عالی بود عالی
من در دانشگاه گیاهپزشکی خوندم و بیماری بادزدگی سیب زمینی در ایرلند که منجر به قحطی در ایرلند را برای درج اهمیت حفظ نباتات مثال می زدند ولی از این جنبه جمعیتی خیر هیچ نمی دونستم
عالی بود