این مقاله برای جایزه دیتاژورنالیسم دقیقه ۱۴۰۲ ارسال شده و بدون کم و کاست در اینجا منتشر می‌گردد.
این گزارش در تاریخ ۱ مرداد ۱۴۰۲ با عنوان «درآمدی بر آداب و رسوم اختصاصی شیعیان در ایران» در روزنامه «وقایع استان مرکزی» منتشر شده است.
مقدمه
اندیشه‌های دینی بر نظام فرهنگی، اجتماعی و فکری همه ی جوامع بشری از دیرباز حاکم بوده و همچنان نیز حاکم است. همه ادیان و مذاهب توانسته اند تاثیر و انگیزه‌های بی نهایت قوی رفتاری درمیان همه ی جوامع عشایری، قبایلی، روستایی و شهری داشته باشند. آیین‌ها و مراسم‌های مختلف دینی و مذهبی به عنوان بخش زیبا و قابل مشاهده ادیان و مذاهب است. مذهب در تمام جوامع بعنوان زیربنای اصلی فرهنگ جامعه و ستون اصلی بنیان فرهنگی جوامع بشمار می‌رود و آداب و رسوم نیز بخش مهمی از فرهنگ جامعه محسوب می‌شوند.
بدیهی است آداب و رسوم جاری بین مردمان متفاوت از اصول و عقاید و احکام اصلی دین است و جای آنها را نمی‌تواند بگیرد، توضیح این که احکام اصلی دین در دستور بر رعایت و اجرای اعمال دینی تبلور می‌یابد مانند : نمازهای واجب، روزه، حج، زکات، خمس و…. و پرهیز از منهیات و منکرات، اما باید اذعان داشت که آداب و رسوم، تبلور عمومی اصول و عقاید درعرصه بروز و ظهور اعمال و مناسک فردی، خانوادگی و عمومی است. حتی در نام گذاری افراد مفید و موثر است به نحوی که بیش از ۹۰% افراد در جامعه شیعی از نام و لقب مذهبی برخوردارند. آداب و رسوم دینی سلسله اعمال دینی هستند که در جامعه شیعی رواج داشته و دارای خصوصیات ذیل می‌باشند :
۱-در تضاد و مخالفت با واجبات دینی نیستند که در اینصورت بعنوان بدعت در دین شناخته شده و به محض بروز و ظهور با مخالفت جدی اولیاء دین و حکام متدین روبرو و از عرصه عمومی حذف می‌شوند.
۲- تکیه بر اصول و عقاید و احکام دارند اما با تفسیر و تبیینی که آن را از سرچشمه زلال اندیشه، کلام و سیره حضرات معصومین علیهم السلام درک کرده و شناخته اند بیان و اجرا می‌شوند.
۳-بطور کلی و درمجموع در دایره مستحبات موکد و رایج و مورد تایید ائمه هدی قرارداشته و پس از دوران زندگی ظاهری آن ذوات مقدس، مورد تایید علماء دین و مراجع دینی قرار دارند و از طریق آنان ترویج و تاکید یافته و در بین شیعیان مورد اتمام و توجه قرار گرفته است و به تبعیت از دوران گشایش و یا دوران عسر و حرج، به تناسب در جامعه شیعه بروز و ظهور یافته است.
۴-در مجموع صبغه دینی داشته و در زمانها و مکانهای مورد احترام و مقدس بصورت عمومی و علنی اجرا شده و مجریان و حاضرین در این اعمال و آداب و رسوم مذهبی بدون چشم داشت مادی و خاکی، در پی انجام صحیح این اعمال با اخلاص دینی بوده و ایثار مال و اموال خود و اختصاص بخش قابل توجه‌ای از ایام کار و یا فراغت خود بطور داوطلبانه، اینگونه اعمال را نوعی توفیق دینی دانسته و آن را ذخیره‌ای برای آخرت خود می‌دانند.
و ۵- مهمترین خصوصیت این اعمال را می‌توانیم چیزی بنامیم که این اعمال “حول محور امامت ” و زنده نگهداشتن فلسفه امامت، هم در ارتباط با دوران ۲۵۰ ساله اول اسلام و زندگی مادی ۱۲ امام معصوم و هم در ارتباط با دوران ۱۲۰۰ ساله غیبت کبری حجت ابن الحسن عج الله تعالی فرجه الشریف معنا پذیر است و تجلی تولی و تبری در جامعه شیعی هستند.
ناگفته نماند که برخی از آداب و رسوم مندرج در واجبات و مستحبات هستند که به شیوه خاص شیعه اجرا می‌شود مانند اقامه اذان، کیفیت وضو، آزاد بودن دستها در طرفین بدن هنگام قیام و خواندن حمد و سوره در نماز، سر بر مهر گذاشتن به هنگام سجده و از این قبیل که نقض آن موجب ابطال نماز است، این اعمال بدلیل تواتر در اجرا و روایات آنها در سیره و بیان پیامبر اکرم (ص) و ائمه هدی (علیهم السلام) مورد تبعیت در جامعه شیعه و وجه تمایز از سایر فرق اسلام می‌باشد.
در این مقاله به برخی از آداب و رسوم اختصاصی شیعیان حول محور امامت پرداخته می‌شود.
تقسیم بندی آداب و رسوم
آداب و رسوم مذهبی بر حول دو محور جشنها و عزاداری‌ها و زیارت است که در زمانها و مکانهای مخصوص اجرا می‌شوند. این مراسم از تقویم قمری تبعیت می‌کنند که مورد قبول و پذیرش عمومی در بین شیعیان است. برخی از هزینه‌های عزاداری‌ها و زیارتها از طریق سنت حسنه وقف و نذر، تامین می‌شود. از آنجا که این آداب و رسوم بر پایه مذهب و دین قراردارند لذا اصل تفکیک زن و مرد و حضور با وقار و ایمان قلبی زنان و مردان مومنه و مومن، در این مراسم جزو اصول اولیه و بدیهی است و لذا شانیت و اصالت دینی و مذهبی و بنابر این محتوی این مراسم اجازه هرگونه سبکی، اختلاط و ….. را سلب نموده و البته از طرف حاضرین نیز به نحو بسیار خوب و مناسبی مدیریت و اجرا می‌شود. و افراد از خردسالی درمی یابند که این گونه مراسم واجد وجه مذهبی و معنوی بوده و متمایز از سایر جشنها و اجتماعات خصوصی و عمومی غیر مذهبی هستند، و شرکت در این مراسم کودکان را برای پذیرش و درک و اجرای سایر مناسک مذهبی اعم از واجب و مستحب، آماده می‌سازد.
جشنهای مذهبی شیعیان ایران
مهمترین مراسم جشن و سرور مذهبی در جامعه شیعه عید سعید غدیر خم و جشنهای میلاد معصومین سلام الله علیهم است. در این جشنها ذکر صلوات بر رسول گرامی اسلام حضرت محمد مصطفی (ص) و خاندان پاکش مهمترین اذکار رایج است.
عید غدیر خم
عید غدیر خم در بین شیعیان بعنوان عیدالله الاکبر بزرگترین اعیاد است. برحسب روایات تاریخی متقن ، عید غدیر خم از زمان ائمه معصومین گرامی داشته می‌شده است. و در زمان حاکمان شیعی مانند آل بویه نیز بطور رسمی جشن گرفته شده است. در عید غدیر خم شیعیان مبادرت به برپایی جشن عمومی در روز ۱۸ ماه ذی الحجه سال قمری می‌نمایند. در این روز با حضور در مساجد و تکایا و حسینیه‌ها برنامه‌های جشن و سرور با صبغه و رنگ و بوی دینی از قبیل گوش دادن به سخنرانی مذهبی پیرامون بیان چگونگی واقعه غدیر خم سال ۱۱ هجری قمری و پس از حجه الوداع رسول اکرم (ص) و ذکر فضایل امام علی ابن ابیطالب (ع) امام اول شیعیان در تاریخ صدر اسلام و تاکیدات نبی مکرم اسلام در وصایت ایشان پرداخته می‌شود. مدیحه سرایی و بیان اشعار در بزرگداشت مقام والای ایشان توسط مداحان و ذاکرین از جمله این مراسم است. در سالهای اخیر نوعی بازسازی و نمایش واقعه غدیر در میادین اصلی شهرها توسط هیات مذهبی و علاقه مندان اجرا می‌گردد. همچنین در این روز در شهرها و روستاها عموم مردم به دیدن سادات از فامیل و اهل محله خود میروند و با تبریک عید غدیر به یکدیگر و ذکر و بزرگداشت مقام امام علی (ع) این روز را گرامی می‌دارند. گستردگی این مراسم در سراسر کشور ایران آن را بصورت جشن ملی در آورده است.
میلاد معصومین (علیم السلام)
اگرچه برپایی جشن ولادت برای همه معصومین مورد اهتمام شیعیان است اما بنا به دلایل مذهبی و تاریخی برخی از این جشنها بطور عموم تر و مفصل تر برگزار می شود. از جمله میلاد رسول گرامی اسلام (ص)، امام علی (ع)، حضرت فاطمه زهرا (س)، میلادامام رضا(ع) و حضرت معصومه (س) ( دهه کرامت) و نیمه شعبان میلاد حضرت صاحب الامر (عج).
روز میلاد امام علی (ع) در دهه های اخیر بعنوان روز پدر / مرد و روز ولادت حضرت فاطمه زهرا (س) نیز بعنوان روز مادر / زن و روز ولادت حضرت معصومه (س) نیز بعنوان روز دختران نام گذاری شده است. روز میلاد امام حسین(ع) نیز بعنوان روز پاسدار شناخته شده است.
جامعه ایران اسلامی افتخار این را دارد که مضجع شریف امام هشتم شیعیان در شهر مشهد الرضا در استان خراسان رضوی واقع شده و هر روزه شاهد حضور هزاران نفر از شیعیان و علاقه مندان به خاندان رسالت و امامت از سراسر جهان اسلام در مشهد هستیم. آیین های خاصی در مجموعه زیارتی حرم مطهر امام رضا(ع) در ایام خاص سال برپا می شود که بیان کامل آنها خود نیازمند کتابی قطور است. همچنین وجود مرقد مطهرحضرت معصومه (س) دختر مکرم امام موسی ابن جعفر (ع) در شهر مقدس قم و آثار و برکات وجود قبر مطهر ایشان در قم المقدسه بر همگان آشکار است. زیارت نیز بعنوان یکی ازمهمترین آداب و رسوم رایج دربین شیعه است.
نیمه شعبان نیز بعنوان روز میلاد آخرین ذخیره الهی حی و زنده و امام عصر (عج) از شکوه و عظمت خاصی نزد شیعیان برخوردار است و همانند عید غدیر خم در بین شیعه بسیار گرامی داشته می شود و برای ایرانیان جشن ملی و مذهبی است. در این میان لازم است تا از مراسم با عظمت سالانه مسجد شریف جمکران در نزدیکی شهر مقدس قم یاد گردد که شاهد بزرگترین اجتماع مذهبی در ایران در نیمه شعبان هر سال می باشد. نیمه شعبان یادآور ارتباط زنده و فیض رسان الهی به جامعه جهانی (شیعه و تمام انسانها) است و شیعه تنها مذهبی است که در عصر حاضر بطور صحیح و بدون تحریف و تغییر با سرچشمه معنویت و فیوضات الهی در ارتباط است. در مسجد مقدس جمکران هر هفته نیز مراسم مذهبی دعا و نیایش برگزار می شود که شیعیان می توانند بصورت اداء نذر- چهل هفته پیاپی- در این مکان حضور یابند.
در همه این اعیاد مذهبی مومنین سعی وافری دارند تا سرور مذهبی خود را ظهور و بروز داده و در آن شریک باشند و با نصب پرچم های سبز علوی و آذین بندی و چراغانی معابر و سردر خانه ها و پخش شیرینی و شربت و نذورات بین عموم مردم خوشحالی خود را نشان می دهند. مساجد و تکایا و حسینه ها نیز با اهتمام هیئت های مذهبی با آذین بندی و پرچم های رنگین مزیین شده و برای پذیرایی از عموم مردم هم زمان با اقامه نمازهای جماعت و یا ساعاتی پس از آن با مدیحه سرایی، مولودی خوانی و ذکر فضایل ائمه، جشن و سرور مذهبی با رعایت فضای معنوی و دینی می پردازند. وقار و معنویت مراسم مورد رعایت و اهتمام همگانی است. این نکته مهم نیز قابل ذکر است که بسیاری از عموم شیعیان جشنهای خانوادگی مانند ازدواج فرزندان را در ایام جشن و سرور میلاد ائمه یا عید مذهبی غدیر خم قرار می دهند و به نوعی به یادکرد این ایام می پردازند. در ایران عید غدیر خم، میلاد رسول اکرم (ص)، امام علی (ع)، روز نیمه شعبان و آغاز امامت ولیعصر(عج) تعطیل رسمی است.
میلاد معصومین (علیم السلام)
اگرچه برپایی جشن ولادت برای همه معصومین مورد اهتمام شیعیان است اما بنا به دلایل مذهبی و تاریخی برخی از این جشنها بطور عموم تر و مفصل تر برگزار می‌شود. از جمله میلاد رسول گرامی اسلام (ص)، امام علی (ع)، حضرت فاطمه زهرا (س)، میلادامام رضا(ع) و حضرت معصومه (س) ( دهه کرامت) و نیمه شعبان میلاد حضرت صاحب الامر (عج).
روز میلاد امام علی (ع) در دهه‌های اخیر بعنوان روز پدر / مرد و روز ولادت حضرت فاطمه زهرا (س) نیز بعنوان روز مادر / زن و روز ولادت حضرت معصومه (س) نیز بعنوان روز دختران نام گذاری شده است. روز میلاد امام حسین(ع) نیز بعنوان روز پاسدار شناخته شده است. جامعه ایران اسلامی افتخار این را دارد که مضجع شریف امام هشتم شیعیان در شهر مشهد الرضا در استان خراسان رضوی واقع شده و هر روزه شاهد حضور هزاران نفر از شیعیان و علاقه مندان به خاندان رسالت و امامت از سراسر جهان اسلام در مشهد هستیم. آیین‌های خاصی در مجموعه زیارتی حرم مطهر امام رضا(ع) در ایام خاص سال برپا می‌شود که بیان کامل آنها خود نیازمند کتابی قطور است. همچنین وجود مرقد مطهرحضرت معصومه (س) دختر مکرم امام موسی ابن جعفر (ع) در شهر مقدس قم و آثار و برکات وجود قبر مطهر ایشان در قم المقدسه بر همگان آشکار است. زیارت نیز بعنوان یکی ازمهمترین آداب و رسوم رایج دربین شیعه است.
نیمه شعبان نیز بعنوان روز میلاد آخرین ذخیره الهی حی و زنده و امام عصر (عج) از شکوه و عظمت خاصی نزد شیعیان برخوردار است و همانند عید غدیر خم در بین شیعه بسیار گرامی داشته می‌شود و برای ایرانیان جشن ملی و مذهبی است. در این میان لازم است تا از مراسم با عظمت سالانه مسجد شریف جمکران در نزدیکی شهر مقدس قم یاد گردد که شاهد بزرگترین اجتماع مذهبی در ایران در نیمه شعبان هر سال می‌باشد. نیمه شعبان یادآور ارتباط زنده و فیض رسان الهی به جامعه جهانی (شیعه و تمام انسانها) است و شیعه تنها مذهبی است که در عصر حاضر بطور صحیح و بدون تحریف و تغییر با سرچشمه معنویت و فیوضات الهی در ارتباط است. در مسجد مقدس جمکران هر هفته نیز مراسم مذهبی دعا و نیایش برگزار می‌شود که شیعیان می‌توانند بصورت اداء نذر- چهل هفته پیاپی- در این مکان حضور یابند.
در همه این اعیاد مذهبی مومنین سعی وافری دارند تا سرور مذهبی خود را ظهور و بروز داده و در آن شریک باشند و با نصب پرچم‌های سبز علوی و آذین بندی و چراغانی معابر و سردر خانه‌ها و پخش شیرینی و شربت و نذورات بین عموم مردم خوشحالی خود را نشان می‌دهند. مساجد و تکایا و حسینه‌ها نیز با اهتمام هیئت‌های مذهبی با آذین بندی و پرچم‌های رنگین مزیین شده و برای پذیرایی از عموم مردم هم زمان با اقامه نمازهای جماعت و یا ساعاتی پس از آن با مدیحه سرایی، مولودی خوانی و ذکر فضایل ائمه، جشن و سرور مذهبی با رعایت فضای معنوی و دینی می‌پردازند. وقار و معنویت مراسم مورد رعایت و اهتمام همگانی است. این نکته مهم نیز قابل ذکر است که بسیاری از عموم شیعیان جشنهای خانوادگی مانند ازدواج فرزندان را در ایام جشن و سرور میلاد ائمه یا عید مذهبی غدیر خم قرار می‌دهند و به نوعی به یادکرد این ایام می‌پردازند. در ایران عید غدیر خم، میلاد رسول اکرم (ص)، امام علی (ع)، روز نیمه شعبان و آغاز امامت ولیعصر(عج) تعطیل رسمی است.
زیارت قبور معصومین (علیم السلام)
شیعه در اعتقاد خود به خلقت و وجود نورانی حضرات معصومین، آنها را نور و منیر می‌داند، انوار مقدس الهی که اول ما خلق الله و بهانه خلقت زمین و آسمانها هستند و زندگی ظاهری کوتاه مدت در دنیا را برای ایشان، مجال و فرصت دنیایی برای اتمام حجت و افاضه فیض خداوند دانسته و این انوار مقدس را حی و زنده می‌داند که با اذن از طرف پروردگار حکیم، منشاء اثر در امورات زمین و آسمانها هستند. شیعه در همه احوال و هر جا که باشد می‌تواند با فرستادن سلام و درود خود و تقاضای سلام و درود الهی به پیشگاه آنان، ارتباط معنوی خود با ایشان و پروردگار عالم را حفظ کند و در پناه حصن الهی باشد.
زیارت حضرات معصومین منحصر به زیارت قبور مطهر ایشان در شهرهای نجف، کربلا، مدینه، کاظمین، مشهد و سامرا نیست. شیعه می‌تواند هر صبح و غروب و در ایام هفته با صلوات و سلام‌های مخصوص به هر کدام از معصومین، سلام و درود فرستاده ارتباط معنوی خود را محکم کند. از آنجا که حسب روایات رسیده از معصومین جملگی ایشان از طریق شهادت و مظلومیت بوسیله حاکمان و جریانات جور و منحرف زمان خود به مقام شهادت رسیده اند، و مصداق صدیقین و شهدا و صالحین هستند که این‌ها علاوه بر مقام امامت است. بنابراین زیارت و سلام بر ایشان بعنوان، زندگان حقیقی و الگوهای ناب زندگی امری بدیهی است. در نمازهای روزانه سلام بر پیامبر مکرم اسلام (ص) واجب و ترک آن موجب بطلان نماز است. سلام و درود بر ائمه هدی مستحب موکدی است که توسط شیعه از دور و نزدیک انجام می‌شود. شیعه می‌تواند در تمام ایام سال بجز قبرستان بقیع که در حال حاضر با محدودیت روبرو است در سایر ایام و خصوصا، زمانهای میلاد و شهادت ائمه، برای زیارت قبور مطهر ایشان مبادرت ورزد. بسیاری از شیعیان ایران زیارت هرساله قبر مطهر امام هشتم خود را وظیفه و تکلیف و از روی شعف و شادمانی انجام می‌دهند و راه طولانی تا مشهد الرضا را طی می‌کنند و حتی برخی نیز سنت زیارت پیاده روی تا مشهد الرضا را انجام می‌دهند سعی می‌کنند تا بطور خانوادگی به این سفر زیارتی بروند و کودکان خود را با فضای معنوی آنجا آشنا سازند و آداب و رسوم زیارت را بطور عملی بیاموزند. افتخار اغلب شیعه اینست که با لقب مشهدی یا کربلایی، نامیده شوند. پس از برچیده شدن حکومت حزب بعث در عراق، زیارت قبور ائمه در شهرهای نجف، کربلا، کاظمین و سامرا در عراق رونق گرفت و شیعیان خصوصاٌ، از ایران جهت زیارت قبور مطهر ائمه مدفون درعراق در ایام سال اهتمام ویژه دارند. در سالهای اخیر زیارت حضرت سیدالشهدا (ع) در ایام اربعین و راهپیمایی بزرگ اربعین، این مراسم را به بزرگترین تجمع انسانی معنوی در دنیا تبدیل کرده است. و زائرین اربعین از طرف مردم عراق تکریم و پذیرایی می‌شوند. زیارت آداب و رسوم خاص خود را دارد : غسل زیارت، نمازهای مخصوص، زیارت نامه‌های ماثور از ائمه، دعاها و اذکار همه برای تقویت ارتباط معنوی با انوار مقدس الهی است. صلوات خاصه و زیارتنامه‌های مخصوص ائمه در کتب ادعیه مذکور است که زیارت کنندگان درهنگام حضور و درک مقام ایشان درکنار قبور مطهر ائمه آنها را قرائت می‌کنند.
شیعه نه تنها زیارت را بدعت نمی‌داند بلکه آن را سنتی حسنه در راستای تکریم نبی مکرم اسلام (ص) و بزرگداشت یکی از ثقلین( عترت) می‌داند. شیعه این تکریم و احترام را ورای نژاد، زبان، ملیت و…می داند. همه شیعیان از اقصی نقاط دنیا و با ملیتهای گوناگون و زبان و گویش و قومیت‌های مختلف، در زیارت قبور ائمه هدی یک هدف دارند و در این زیارتها، یکی می‌شوند و حول انوار مقدس الهی وحدت می‌یابند. از طرف دیگر شهادت به معنای ایثار جان برای حفظ دین الهی بزرگترین و ارزشمند ترین عمل انسانی است که خداوند آن را همردیف صدیقین و صالحین دانسته و شهدا را زنده و ناظر بر انسانها می‌داند، ائمه هدی نیز به مقام شهادت رسیده اند و زیارت ایشان بزرگداشت مقام شهادت ایشان است که خود دلیل و برهانی بر زنده بودن ایشان. شیعه نه فقط در زمان آسانی و سهولت بلکه در زمان رنج و سختی نیز زیارت قبور ائمه را انجام داده و مشقات این راه را بجان خریده است تا سنت حسنه ای‌را زنده کند که خود موجب زنده بودن امت اسلام است.
در این میان زیارت ائمه بقیع برای شیعه، یاد آور غربت و مظلومیت ایشان در زمان حیات دنیوی ایشان است. شیعه در سفر حج می‌کوشد حتی المقدور زیارت ائمه بقیع را انجام دهد و از غربت قبور مطهر ایشان بکاهد.
از جمله آداب و رسوم مهم و موثر در جامعه شیعه، زیارت نامه عاشورا است. زیارت عاشورا از مهمترین تجلی مفهوم بلند تولی و تبری است. زیارت عاشورا برخوردار از دو آموزه بزرگ در زندگی است: الف. ولایت ب. برائت. زیارت عاشورا متنی زیبا است که نشان از زیباترین فداکاری، در مهمترین زمان از تاریخ اسلام است زمانی که در نبود این حادثه، از اسلام جز نامی باقی نمی‌ماند و اسلام به این حادثه زنده شد و زنده نگهداشتن این حادثه زنده نگهداشتن اسلام است. در جامعه شیعه بیشترین اهتمام به برپایی و اقامه این زیارت و مجالس زیارتی امام حسین(ع) و قرائت متن زیارت عاشورا است. هر هفته در سراسر ایران مجالس زیارت عاشورا برپاست و هر روز در ایام ماه حزن و اندوه اهل بیت / محرم / در مجالس متعدد، قبل و بعد از عزاداری‌ها و تعزیه داری شهدای کربلا و مناسک گوناگون عزا، زیارت عاشورا قرائت می‌شود.
اقامه عزاداری ائمه معصومین
در بخش قبلی اشاره شد که اداء سلام و زیارت از دور و نزدیک معصومین سلام الله علیهم به جهت زنده و شهید بودن این انوار مقدس الهی است. شیعه معتقد است با تکریم و اقامه عزای معصومین، اسلام حقیقی زنده شده و از تحریف و انحراف مصون می‌ماند. عزاداری شیعه در غم فقدان معصومین بعنوان گریه و اندوه و اسف خوردن بمعنای ماتم تنها بر ازدست دادن آنان نیست. چه این نوع ماتم همانند ساختن سوگ آنان با افراد عادی است. انسانها بطور طبیعی و غریزی از ماتم ازدست دادن اعضاء خانواده و دوستان خود اندوهگین می‌شود، به عزا می‌پردازد و ایام چندی را در ماتم از دست دادن آنان می‌گذراند و کم کم به زندگی عادی برمی گردد، البته خاطره عزیزان خود را فراموش نمی‌کند و گاهاٌ با یادکرد آنان غمگین می‌شود اما اقامه عزاداری معصومین متفاوت با فقدان‌های دیگر است.
اول، نحوه مرگ ظاهری این انوار مقدس الهی است که تماماٌ با شهادت و مظلومیت از دنیا مادی رفته اند و بنابراین تکریم ایشان، حمایت از مظلوم و احقاق حق و زنده نگهداشتن شهادت فی سبیل الله است. همه انسانها بطور طبیعی ظلم را بد و حق را خوب می‌دانند، لذا تکریم مظلوم تاکید بر نفی ظلم و احقاق و اقامه حق و عدل و تکریم حقوق اولیه انسانها است. دوم، تاسف بر فقدان طریق نجات و سرچشمه فیض الهی است. در این ایام کلام و بیان و سیره معصومین ترویج و بازگویی می‌شود تا در زمان حال، حکمت آموزی از کلام آنان و درس آموزی از سیره عملی آنان میسر گردد و الگوهای عملی زندگی در بین شیعه معرفی شود. دو قرن و نیم زندگی معصومین الگوی عملی روشنی در جامعه اسلامی برجا گذاشته است. سوم، اسلام واقعی و حقیقی که بنابر سفارش رسول اکرم (ص) مشتمل بر کتاب خدا و عترت است، معرفی و بیان شود. بدیهی است که منظور از عترت، ائمه هدی امامان ۱۲ گانه تصریح شده در احادیث نبوی است. که اسلام حقیقی، تفسیر قرآن و علوم دینی در روایات باقی مانده از ایشان باقی و موجب افتخار شیعه است.
عمیق ترین حزن و اندوه در جامعه اسلامی مربوط به ایام شهادت رسول اکرم(ص) در ماه صفر است که مقارن با شهادت امام حسن مجتبی(ع) و امام رضا(ع) است. همزمانی ایام شهادت امام علی(ع) با شبهای قدر در ماه مبارک رمضان ویژگی خاصی به این ایام داده است و نام ایشان با ماه خدا و شب قدر عجین شده است. ولی بیشترین مراسم عزاداری و پرشورترین آن مربوط به پاسداشت قیام کربلا و شهادت حضرت سیدالشهدا امام حسین (ع) است. که در بین جامعه شیعه، در اقوام و اقشار گوناگون مردم شهر و روستا، مراسم گوناگون و متعددی برپا می‌شود. در حال حاضر ایام شهادت ام الائمه حضرت زهرا (س) و امام جعفر صادق(ع) موسس مذهب جعفری تعطیل رسمی است و البته تعطیلی رسمی در ایام ۲۸ صفر، ۲۱ ماه رمضان، تاسوعا و عاشورا، اربعین و شهادت امام رضا(ع) نیز رعایت می‌شود. ایام شهادت سایر ائمه ( امام سجاد، امام باقر، امام موسی الکاظم، امام جواد، امام هادی و امام عسگری ) علیهم السلام نیز دارای مراسم عزاداری ولی غیر تعطیل رسمی هستند.
بلحاظ تاریخی، عزاداری در سوگ ائمه و معصومین از همان ایام صدر اسلام مرسوم و رایج بوده است. در روایتی از امام جعفر صادق (ع)، امام باقر(ع) از ایشان خواسته اند تا به مدت ۱۰ سال در منی در موسم حج برای ایشان اقامه عزا گردد با قدرت گرفتن آل بویه در قرن چهارم هجری عزاداری ماه محرم که در بین شیعه رواج داشت، رسمیت یافت. از قرن دهم هجری و تاسیس سلسله شیعی صفویه در ایران در تمام شهرها و روستاها ایام عزاداری و نیز ولادت ائمه گرامی داشته شده و ترویج شده است. بدلیل اهتمام حکام صفوی به آداب و رسوم شیعی مانند تولدها و عزاداری‌ها و زیارت پیاده به مشهد و ….. این مراسم هر ساله با شکوه خاصی برگزار شده که در سفرنامه‌های دوران صفوی درج شده است. روضه خوانی نیز از این دوران رواج یافت. در دوران قاجار و بدلیل روحیه فساد و لاابالیگری حکام قاجار، بجز تعزیه خوانی که در تکیه دولت در تهران بطور دولتی برگزار می‌شده کم کم مراسم عزا، ماهیت حقیقی خود را از دست داده و به عاملی برای تفاخر اعیان و اشراف و حکام تبدیل گردید و به همین دلیل در دوره قاجار شاهد تاسیس هیات‌های مذهبی مردمی بدلیل قطع امید مردم متدین و علما از شاهان و شاهزادگان فاسد قاجاری هستیم و حتی تعزیه نیز مردمی شد. با تاسیس حکومت پهلوی و دوره دوم آن از سال ۱۳۱۳ ه ش، ممنوعیت عزاداری و تعزیه و روضه خوانی تا شهریور ۱۳۲۰ اعمال شد. اما با قیام مذهبی محرم سال ۱۳۴۲ هجری شمسی در قم و تهران وجه سیاسی عزاداری برجسته شد و با انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ و نیز جنگ تحمیلی، فرهنگ شهادت و ایثار با تاسی و پیروی از مقاومت ائمه در برابر حکام جور که ماحصل همین عزاداری‌های سالانه محرم و صفر بود، روح تازه‌ای در هیات های مذهبی و مراسم گوناگون عزا دمیده شد. عزاداری محرم نه بعنوان ماتم و عزا، بلکه بزرگداشت حماسه و ستیز با ظلم و مرگ با عزت تفسیر شد. ورود هر شهید به شهر و روستا در ایام جنگ تحمیلی، با همان عزاداری‌های سنتی ماه محرم استقبال می‌شد. در این دوران شهادت حضرت زهرا و امام رضا بطور سراسری تعطیل رسمی شد و سنت راهپیمایی اربعین احیاء گردید. هیات‌های مذهبی و حسینیه‌ها و تکایا گسترش یافته و حتی تعزیه خوانی نیز در سراسر کشور احیاء و گسترش پیدا کرد. اهتمام ویژه به برپایی نماز جماعت ظهر عاشورا هرساله در سراسر کشور از جمله مراسم دهم محرم است.
آیین‌های عزاداری محرم در ایران
در سراسر ایران آیین‌های خاصی در ایام ماه محرم و بزرگداشت قیام حسینی برگزار می‌شود. البته پوشیدن رخت عزا و پیراهن و لباس سیاه رنگ از اول محرم تا آخر ماه صفر رسمی است که در برخی موارد حتی با نذر و سیاه پوشیدن کودکان و تمام خانواده انجام می‌شود. آویختن پرچم عزا بر سردر خانه‌ها نیز رسمی کهن است که هر خانواده انجام می‌دهد و در برخی موارد توسط هیات‌های عزاداری یا شهرداری‌ها در کوچه‌ها و خیابان‌ها بطور سراسری و یکدست انجام می‌شود. همچنین مساجد و اماکن مذهبی از قبل از محرم سیاه پوش می‌شوند و با کتیبه‌های پارچه‌ای مزین به اشعار ترکیب بند مشهور محتشم( باز این چه شورش است که در خلق عالم است……) تزیین می‌شوند.
لازم به ذکر است که آداب و رسوم عزاداری محرم در استانها و اقوام و شهرها و روستاهای ایران بطور حیرت انگیزی دارای تنوع و تعدد، ولی دارای وحدت حول قیام خونین کربلا و جانبازی امام حسین (ع) و یاران باوفایش است. در سالهای اخیر با اهتمام اولیاء فرهنگ و همکاری برگزار کنندگان این مراسم هرساله تعداد قابل توجهی از این مراسم متنوع و گوناگون در فهرست میراث معنوی ملی و استانی ثبت می‌شوند و تاکنون حداقل یکصد آیین در شهرها و روستاها ثبت ملی شده است. از طرف دیگر در مراکز صدا و سیمای استانها سعی می‌شود تا ازاین مراسم مستندات فیلم و صدا ضبط و حفظ گردد.
برخی ازمراسم عمومی عزاداری محرم بشرح ذیل درآثار محققان مذکور است :
۱-گل گیرانی : در روز عاشورا در شهر بیجار و لرستان با شکوه خاصی برگزار می‌شود و عزاداران حسینی با مالیدن گل رس بر بدن و لباس خود به اهل بیت و یارانش احترام می‌کنند.
۲-بیل زنی : در شهر خوسف و بعنوان نماد تدفین شهدای کربلا و یادآور تدفین پیکر آنان توسط طایفه بنی اسد است. در پیشوا ورامین نیز این مراسم انجام می‌شود و قدمت پانصد ساله دارد.
۳-چلچلا: در دو تکیه شهر مجن مقارن با غروب آفتاب این مراسم باشکوه انجام می‌شود و خادمین چهل پایه چراغ لاله شمعدانی را برای برگزاری مراسم در فضای تکیه قرار می‌دهند.
۴-طشت گذاری : در استان زنجان و اردبیل انجام می‌شود و هیات‌های عزاداری با پرکردن مشک‌ها و کوزه‌ها و طشت‌های پر از آب به یاری امام حسین(ع) و خاندان و یارانش می‌شتابند.
۵-نخل گردانی : نخل بعنوان نماد تابوت امام حسین(ع) در بیشتر مناطق کویری ایران و همراه با تزیینات در روز عاشورا و همراه با عزاداری و نوحه خوانی به محل اصلی عزاداری حمل می‌شود.
۶-سینه زنی و زنجیر زنی و سنگ زنی : این نوع عزاداری با حرکت گروه‌های بزرگ انسانی عزادار و نوحه خوان، در ایام محرم در اغلب نقاط ایران در شهرها و روستاها و نیز بین شیعیان سایر کشورها انجام می‌شود. بصورت دو نوع حرکت مدور حول نوحه خوان و یا راهپیمایی و طی مسیری نسبتاٌ طولانی به سمت امامزاده‌ها و مساجد و حسینیه‌ها و یا بطور ثابت در مساجد و حسینیه‌ها انجام می‌شود.
۷- روضه خوانی : مرثیه خوانان در گذشته، حوادث کربلا را از روی کتاب روضه الشهدا نوشته حسین واعظ کاشفی می‌خواندند. بعد‌ها به چنین مجالسی به طور عام روضه خوانی گفته شد و روضه خوانان مطالب کتاب را کم کم از حفظ خواندند. در حال حاضر در اغلب مجالس عزاداری محرم و پس از ایراد سخنرانی مذهبی، همان سخنران مذهبی یا فرد دیگری به ایراد روضه خوانی و بازگویی وقایع کربلا می‌پردازد و موجب تاثر خاطر عزاداران و ایجاد شور مومنانه در جمع عزاداران می‌شوند که با سینه زنی و همخوانی نوحه عزاداری جمعی همراه می‌شود. حتی در مراسم ترحیم اشخاص متوفی، سخنرانان مذهبی در انتهای مراسم روضه خوانی اهل بیت را می‌کنند که با استقبال و همراهی حاضرین در مراسم روبرو است.
۸- پرده خوانی : پرده خوانی یا شمایل گردانی نمایش مذهبی است که پرده خوان از روی تصویرهای بر پرده، مصائب بزرگان دین را با کلام آهنگین روایت می‌کند. هر پرده شامل یک یا چند رخداد است. در هر پرده ۷۲ مجلس فرعی و اصلی وجود دارد. پرده خوانی تلفیقی از نقالی و قصه گویی، شمایل نگاری و هنر موسیقی و نقاشی است و برخی آن را مقدمه تعزیه دانسته اند.
۹-تعزیه خوانی : آیینی مذهبی–مردمی–نمایشی است که مرکب از اشکال ماقبل خود بوده و دارای روندی تکاملی است که درهرصورت بربازنمایی وقایع شهادت امام حسین (ع) تاکید و تمرکزدارد. این آیین نمایشی تقریباٌ مخصوص مناطق شیعه نشین ایران ودارای سه عنصرشعر، موسیقی وحرکت (نمایش) بطورهمزمان است. تعزیه صورت تکامل یافته تر و پیچیده تر سوگواری‌های ساده شیعیان سده‌های نخستین برای شهدای کربلاست.
بدلیل اینکه تعزیه خوانی را حاصل به هم پیوستگی دسته گردانی و روضه خوانی درطی زمان دانسته اند، بنظرمیرسد پس ازشبیه سازیهای عاشورایی و بروز نقش‌های متعدد دارای گفتار، همچنان حرکت این کاروانها ازمقابل چشم بیندگان ادامه داشته و ابتدا تعزیه خوانی سیار درگذرگاهها، چهارراهها و میدانها و سپس تعزیه خوانی ثابت درمیادین وتکایا شکل گرفته است. امروزه هزاران هنرمند نقش‌های مختلفی در تعزیه دارند که تقریباٌ در تمام شهرها و روستاهای استانهای سراسر کشور ( بجز مناطق سکونت اهل سنت) فعالیت داشته و به نمایش مصائب امام حسین(ع) و یارانش در کربلا می‌پردازند. مهمترین بخش تعزیه ده روز اول ماه محرم است که به دهه اول معروف است و هر شب را به نام یکی از اصحاب امام حسین(ع) اختصاص داده شده است. تعزیه شب و روز هم محرم مخصوص حضرت سیدالشهدا (ع) است. به فراخور ایام شهادت سایر معصومین، تعزیه‌های گوناگون در سراسر سال اجرا می‌شود. در سال ۲۰۱۰ از طرف یونسکو تعزیه بعنوان میراث معنوی ایران ثبت جهانی شده است.
۱۰-آیین شیرخوارگان حسینی : این مراسم با حضور نوزادان و خردسالان در سن شیرخوارگی یا بیشتر به یاد کوچکترین سرباز تشنه لب امام حسین (ع) و شهادت حضرت علی اصغر (ع) در سراسر کشور در یکی از روزهای دهه محرم در مساجد و امامزاده‌های واجب التعظیم اجرا می‌شود.
نتایج و یافته‌های تحقیق
آداب و رسوم اختصاصی شیعیان، که در برپایی مراسم گوناگون جشن و سرور عید غدیر خم و میلاد معصومین (علیهم السلام) و اقامه عزاداری ایام شهادت ایشان بخصوص عزاداری ماه محرم در سراسر ایران عزیز انجام می‌شود و نیز آداب زیارت قبور مطهر ایشان و امامزادگان واجب التعظیم در شهرهای مذهبی و زیارتی و ….. تبلور عملی اعتقاد شیعه به اصل امامت و تبری و تولی است. این آداب و رسوم در طی قرن‌ها از ابتدای صدر اسلام بنا به توصیه معصومین (علیهم السلام) انجام گرفته و با شدت و ضعف و اوضاع و احوال حاکمان زمان، کما بیش مورد رعایت و انجام جامعه شیعی بوده و هست و به مروز زمان از آداب و رسوم سایر فرق و ادیان پیراسته شده است. در دوران تثبیت حاکمان شیعی این آداب و رسوم تحکیم یافته و ماندگار شده است. در دوران صفویه عزاداری و میلاد ائمه گرامی داشته شده و مراسم گوناگون مانند سنت پیاده روی زیارت و برخی شبیه سازیهای عاشورایی و عزاداری‌ها مانند روضه خوانی پایه گذاری شده است. در دوران قاجار با احداث تکیه دولت بر شبیه خوانی تاکید شد و هیئت‌های مذهبی مردمی اصناف و بازار تاسیس و گسترش یافت و در دوران پهلوی اول با مراسم گوناگون عزاداری ممانعت و مخالفت گردید. در دوران جمهوری اسلامی نیز سنتهای عزاداری مانند هیئت‌های مذهبی، احداث تکایا و حسینیه‌ها، شبیه خوانی، راهپیمایی اربعین و ….. احیا و گسترش یافته است. همه این آداب و رسوم جاری در ایران عزیز موجب انسجام مذهبی و اعتقادی شده و اتحاد دینی خاص و زیبایی را در جامعه به وجود آورده است. و مصداق کلام زیبا و پر مغز : حب الحسین (ع) یجمعنا است. از طرف دیگر شیعه با برگزاری آداب و رسوم خود با بزرگداشت ائمه هدی ، تنها مذهب اصیلی است که با مبداء معنویت و آسمان در ارتباط مستمر است.
فهرست منابع :
- سید محسن سعیدی مدنی، درآمدی بر مردم شناسی اعتقادات دینی، یزد، نشر دانشگاه یزد، چاپ سوم، ۱۳۹۸
- بهروز یدالله پور، پژوهشی در سند و محتوی زیارت عاشورا، قم، دفترنشرمعارف، چاپ اول ۱۳۸۷
- تبیان دفتر سوم، قیام عاشورا در کلام و پیام امام خمینی(ره)، تهران، دفتر حفظ و نشر آثار امام خمینی، چاپ سیزدهم، ۱۳۸۹
- حسن ذوالفقاری، زبان و ادبیات عامه ایران، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها، چاپ چهارم، ۱۳۹۸
- اسماعیل مجللی، شبیه نامه، تهران، فکر بکر، چاپ اول، ۱۳۹۸
