در ساعت ۶:۱۲ صبح هجدهمین روز دی ماه سال ۱۳۹۸ یک فروند هواپیمای مسافربری از فرودگاه امام خمینی تهران به مقصد کی‌یف از زمین بلند شد؛ چند ساعت پس از ضربات موشکی ایران به پایگاه عین‌الاسد آمریکا در عراق – در واکنش به ترور سرلشکر قاسم سلیمانی در خاک این کشور. اما پرواز چند دقیقه بیشتر طول نکشید. هواپیما آتش گرفت و در ۱۵ کیلومتری فرودگاه نزدیک روستای خلج‌آباد شهرستان شهریار به زمین اصابت کرد و سوخت و تمام سرنشینان آن جان باختند.
پس از آن گمانه‌زنی درباره علت سقوط هواپیمای اوکراینی آغاز شد. بیان فرضیات شدت گرفت. انتشار کارشناسی‌های خلاف واقع سه روز در رسانه‌ها ادامه یافت تا در روز ۲۱ دی‌ماه ستاد کل نیروهای مسلح کشور شلیک غیرعمدی موشک خودی به هواپیمای مسافربری را تایید کرد. این اتفاق آنچنان ناگوار و دور از ذهن بود که اگرچه به عنوان یکی از احتمالات مطرح شده بود اما تا پیش از تایید رسمی به سختی می‌شد آن را به عنوان علت حادثه پذیرفت.
اما چرا رخ دادن چنین حادثه‌ای تا این اندازه در افکار عمومی نامحتمل بود؟
این نوشتار سعی دارد با مرور آمار سوانح هواپیمایی تا پیش از این حادثه، سابقۀ چنین اتفاقاتی را در دنیا بررسی کند و به این پرسش پاسخ دهد.
بررسی آمار سوانح هواپیمایی
وبسایت اطلاعات سوانح هواپیمایی آمار حوادث هوایی در دنیا را در پایگاه دادۀ خود ثبت می‌کند. در این وبسایت اطلاعات سوانح هوایی از سال ۱۹۲۰ در دسترس است. از سال ۱۹۵۰ میلادی تاکنون، بیش از ۱۲۰۰ مورد سانحه هوایی با دست کم ۲ کشته برای هواپیماهای غیرنظامی با ظرفیت حداقل ۱۹ نفر در این پایگاه داده ثبت شده است. عوامل گزارش‌شده برای این سوانح نشان می‌دهد، قریب به نیمی از آنها به علت خطای خلبان، یک چهارم به علت اشکال فنی، یک دهم به علت آب و هوا و کمتر از آن (نزدیک به ۷%) به علت خرابکاری عمدی یا غیرعمدی عوامل انسانی اتفاق افتاده است.
منظور از خرابکاری در علل گزارش‌شده، هواپیماربایی و عملیات تروریستی، شلیک به هواپیما، انفجار بمب در هواپیما و خودکشی خلبان است. در ادامه کوشش می‌کنیم تا مواردی را که علت سانحه، شلیک به هواپیمای مسافربری گزارش شده، از این بانک داده استخراج کنیم و مورد بررسی قرار دهیم.
بررسی موارد شلیک به هواپیمای مسافربری
برای پیدا کردن نمونه‌های مشابه، عبارت‌های زیر را در توضیحات تمامی موارد ثبت‌شده در این پایگاه داده، پس از تبدیل تمامی حروف به حروف کوچک، جستجو کردیم:
military, missile, phantom, mig, shoot down, shooting down, army, airspace, strike, airstrike, anti aircraft, defense, air defense
سوانحی که هر یک از این کلمات را شامل می‌شد، به طور کامل مطالعه و در منابع دیگر نیز جستجو کردیم و در نهایت به ۳۰ مورد رسیدیم که در آنها هواپیمای مسافربری بر اثر شلیک و اصابت گلوله سقوط کرده بود. این ۳۰ مورد را می‌توان با توجه به عاملی که هواپیمای مسافربری را هدف قرار داده به دو دسته تقسیم کرد:
- دسته اول: شلیک عاملی غیر از نیروی نظامی حکومت‌های مستقر
- دسته دوم: شلیک نیروی نظامی حکومت‌ها
از ۳۰ مورد شلیک به هواپیمای مسافربری ۲۵ مورد متعلق به دسته اول و تنها ۵ مورد متعلق به دسته دوم است (۰٫۴% از کل سوانح هواپیمایی). به بیان دیگر بیش از ۸۰% شلیک‌هایی که به هواپیماهای مسافربری انجام شده توسط نیروی نظامی سازمان‌یافته در ابعاد یک حکومت انجام نشده بلکه توسط گروه‌های شورشی، جدایی‌طلب و شبه نظامی و تروریستی انجام شده است.
دسته اول: شلیک عاملی غیر از نیروی نظامی حکومت‌های مستقر
از جمله موارد شلیک به هواپیمای مسافربری در این دسته می‌توان به شلیک گروه ارتش انقلابی مارکسیستی‌لنینیستیِ زاپو در زیمباوبه و کشتن ۳۸ نفر در ۱۹۷۸، شلیک شبه نظامیان جنوب سودان (اس‌پی‌ال‌اِی) و کشته شدن ۶۰ نفر در ۱۹۸۶، شلیک شورشیان آبخازی به هواپیما و کشته شدن ۱۰۸ و ۲۷ نفر در سال ۱۹۹۳، شلیک شورشیان تونسی و کشتن ۴۱ نفر از جمله رئیس‌جمهور رواندا و بوروندی اشاره کرد.
در میان موارد شلیک به هواپیماهای مسافربری، آخرین مورد پرواز آمستردام-کوالالامپور در سال ۲۰۱۴ بود. در جریان درگیری جدایی‌طلبان اوکراین و دولت مرکزی بر سر شبه جزیره کریمه، پرواز ۱۷ هواپیمایی مالزی از آمستردام به مقصد کوالالامپور در حرکت بود که جدایی‌طلبان به آن شلیک کردند. هواپیما در استان دونتسک واقع در شرق اوکراین سقوط کرد و همه ۲۹۸ سرنشین آن جان باختند. اگرچه کسی از طرفین مسئولیت اصابت موشک به هواپیمای مسافربری را به عهده نگرفت، اما با توجه به گزارش هیئت‌های پژوهش امریکا و هلند مبنی بر اصابت ترکش موشک بوک ساخت روسیه به سمت چپ بدنه هواپیما، سقوط این هواپیما در این مطالعه بر اثر شلیک جدایی‌طلبان متمایل به روسیه در نظر گرفته شده است.
با توجه به تخصص و تجربه نظامی اندک و سازمان‌نایافته‌بودن این گروه‌ها در مقایسه با نیروی نظامی حکومت‌ها این که چنین اقدامات و اشتباهات مرگباری بیشتر از آنها سر زده باشد چندان دور از انتظار نیست.
دسته دوم: شلیک نیروی نظامی حکومت‌ها
در میان موارد سقوط هواپیمای مسافربری بر اثر شلیک، تنها ۵ مورد توسط نیروهای نظامی سازمان‌یافته در ابعاد یک حکومت انجام شده است. این موارد در ادامه به اختصار گزارش شده‌اند.
- پرواز لندن-تلاویو؛ شلیک جنگنده بلغارستانی ۱۹۵۵
در زمان جنگ سرد، پرواز ۴۰۲ هواپیمایی ایی‌ال‌اِی‌ال از لندن به سمت تل‌آویو در حرکت بوده که به علت طوفان شدید و اختلال در جهت‌یابی از مسیر خود منحرف شد و از حریم هوایی بلغارستان سر درآورد و هدف شلیک میگ‌های جنگی جمهوری خلق بلغارستان قرار گرفت. تمامی ۵۸ سرنشین هواپیما جان باختند. این حادثه مرگ‌بارترین از نوع خود تا آن زمان بود. - پرواز طرابلس-قاهره؛ شلیک جنگنده اسرائیلی ۱۹۷۳
چند ماه قبل از چهارمین جنگ اعراب و اسرائیل، پرواز ۱۱۴ هواپیمایی لیبی از طرابلس به سمت قاهره در حرکت بود که در صحرای سینا هدف هواپیمای جنگی اسرائیل قرار گرفت و سقوط کرد. اسرائیل مدعی است این هواپیما وارد حریم هوایی آنها در صحرای سینا شده و به دستور فرود توجهی نکرده است. ۱۰۸ نفر در این حادثه کشته شده و ۵ نفر نجات یافته‌اند. - پرواز نیویورک-سئول؛ شلیک موشک شوروی ۱۹۸۳
در جریان جنگ سرد، پرواز ۰۰۷ هواپیمایی کره جنوبی از نیویورک به مقصد سئول در حرکت بود که مورد اصابت موشک‌های هوا به هوای شوروی قرار گرفت و در دریای ژاپن سقوط کرد. در این حادثه ۲۶۹ سرنشین هواپیما جان باختند. شوروی ادعا می‌کند هواپیما به‌دلایل جاسوسی از سمت آمریکا وارد حریم هوایی شوروی شده است، ایالات متحده امریکا نیز این ادعا را رد کرده است. - پرواز بندرعباس-دوبی؛ شلیک موشک از ناو امریکایی ۱۹۸۸
در واپسین روزهای جنگ ایران و عراق و در جریان درگیری نیروهای ایران و امریکا در آب‌های خلیج فارس، پرواز ۶۵۵ هواپیمایی ایران از بندرعباس به مقصد دوبی در سفر بود که هنگام عبور از تنگه‌ی هرمز مورد اصابت موشک‌های ناو آمریکایی مستقر در خلیج فارس قرار گرفت و در تنگه هرمز سقوط کرد. تمامی ۲۹۰ سرنشین این پرواز جان خود را از دست دادند. آمریکا پس از آن مدعی شد ناو مستقر در خلیج فارس هواپیمای مسافربری را یک جت جنگی تشخیص داده است . - پرواز تلاویو-نووسیبیرسک؛ شلیک موشک اوکراینی ۲۰۰۱
در اکتبر ۲۰۰۱ پرواز ۱۸۱۲ هواپیمایی سیبری از تلاویو به مقصد نووسیبیرسک روسیه در حرکت بود که موشکی از یک رزمایش نظامی مشترک بین روسیه و اوکراین در اوکراین به آن شلیک شد و در دریای سیاه بین کریمه و شهر فاتسا واقع در استان اردوی ترکیه سقوط کرد. تمامی ۷۸ مسافر آن جان باختند.
بررسی شلیک حکومت‌ها به هواپیماهای مسافربری
بیشتر شلیک‌هایی که نیروی نظامی حکومت‌ها به هواپیماهای مسافربری داشته‌اند نزدیکی مکانی و زمانی با جنگ یا نوعی التهاب نظامی داشته‌اند. در میان ۵ مورد بالا مورد دوم آشکارا هیچ شباهتی به تشخیص اشتباه و شلیک غیرعمدی ندارد. در ۴ مورد دیگر حکومت مستقر مدعی شده‌اند در تشخیص هواپیمای مسافربری اشتباه کرده و آن را به اشتباه هدف قرار داده‌اند. اگرچه در مورد سوم شبهاتی درباره عمدی بودن نیز مطرح شده است. به بیان دیگر می‌توان گفت در ۷۰ سال اخیر ۳ یا ۴ مورد در دنیا بوده که حکومتی با ادعای تشخیص اشتباه یک هواپیمای مسافربری را سرنگون کرده است. در هیچ یک از این موارد، نیروی نظامی هواپیمایی را که از فرودگاه کشور خودش پرواز کرده باشد، هدف قرار نداده است.
چرا اصابت موشک پدافند خودی به هواپیمای اوکراینی در افکار عمومی بسیار نامحتمل بود؟
اگر فارغ از ناگواری این حادثه و اخباری که از بیرون از مرزها به گوش می‌رسید، تنها حافظه تاریخی افکار عمومی را برای پاسخ به این سوال مبنا قرار دهیم، می‌توانیم به آن چنین پاسخ دهیم. پس از سقوط هواپیمای اوکراینی، اصابت موشک به آن به عنوان یک احتمال مطرح شد چون ایران در یک وضعیت نظامی بسیار ملتهب قرار داشت. اما باور اینکه سرنگونی هواپیما با موشک نیروهای نظامی ایران اتفاق افتاده باشد بسیار سخت بود چون نیروی نظامی ایران باسابقه و سازمان‌یافته است و تجربه چند جنگ را هم در کارنامه‌اش دارد. افکار عمومی چنین اشتباهاتی را بیشتر از جانب شورشیان زیمباوبه، سودان، آبخازیا، شبه جزیره کریمه و … در خاطر داشت نه یک نیروی نظامی کارآزموده و مجرب؛ از آن مهم‌تر هیچ حکومتی حتی در شرایط نظامی ملتهب، هواپیمای مسافربری را که از فرودگاه خودش پرواز کرده باشد، مورد اصابت موشک قرار نداده است. به بیان دیگر این اتفاق از این حیث در تاریخ بی‌سابقه بوده است.
اکنون درست یک سال از این حادثه گذشته است. در گزارشی که دادستان نظامی تهران در سالگرد این فاجعه ارائه داده، بیش از هر چیز بر «خطای انسانی»، «فراموشی در تعیین سمت شمال سامانه بعد از آخرین جابجایی تاکتیکی»، «عدم برقراری ارتباط برای مبادله پیام و تصمیم‌گیری شخصی برای شلیک»، «به خرج ندادن دقت لازم»، «بی‌احتیاطی»، «بی‌مبالاتی» و «عدم رعایت نظامات و مقررات» تاکید شده است. در حالی که هیچ اتفاقی که احتمال وقوع آن این اندازه نادر باشد، صرفاً با بی‌احتیاطی و بی‌دقتی امکان وقوع ندارد، بلکه این مجموعه‌ای از اشکالات ریشه‌دار است که تحت فشار بروز یافته است.
چه می‌شود که زنجیره‌ای از بی‌احتیاطی، بی‌مبالاتی، بی‌دقتی، بی‌توجهی به نظامات و مقررات، فراموشکاری و خودمختاری یک جا جمع می‌شوند؟ جابجایی تاکتیکی قبل از حادثه چرا انجام می‌شود؟ تصمیم به شلیک بر اساس چه اطلاعاتی گرفته می‌شود؟ چرا ارتباط قطع است و امکان مبادله پیام وجود ندارد؟ چرا هماهنگی لازم برای توقف اجازه پروازهای مسافرتی انجام نمی‌شود؟ چرا تصمیمی در این مورد گرفته نمی‌شود؟
چه تضمینی وجود دارد که در التهابات نظامی بعدی چنین فاجعه‌ای دوباره رخ ندهد؟!
تقلیل علل یک اتفاق بی‌سابقه در تاریخ به شلختگی و بی‌مبالاتی نفهمیدن صورت مسئله است.
منابع
- http://www.planecrashinfo.com/
- https://time.com/5762543/iran-plane-crash-shoot-down-history/
- https://www.cao.ir/web/accidents/reports
- دادستان نظامی تهران ابعاد جدیدی از سقوط هواپیمای اوکراینی را تشریح کرد، ایرنا ۱۸ دی ۱۳۹۹
- شهرام رستمی رئیس ستاد وقت ارتش و جانشین فرمانده نیروی هوایی در گفتگو با حسین دهباشی در برنامه خشت خام علت این حادثه را ناهماهنگی در فرودگاه بندرعباس و نبستن فرودگاه برای پروازهای مسافربری بیان کرده است.
یک پاسخ
همین که در این ۴ ۵ سانحه که خود کم هم نادر و غریب‌الوقوع نیستند در ۲ مورد هواپیما از فرودگاه‌های ایران بلند شده، کافیه برای اینکه بفهمیم یک نقص نهادینه تا چه میزان می‌تونه فاجعه آفرین باشه.