بررسی آمار ثبت احوال و موج‌های مختلف کرونا نشان می‌دهد رابطه‌ای مشخص و معنادار بین تغییرات توزیع سِنّی اسناد فوت وجود دارد و توزیع سِنّی مرگ با بالا و پایین شدن موج‌های کرونا به صورت قاعده‌مند تحت تاثیر قرار می‌گیرد.
انتشار هفتگی آمار اولیه فوت
سازمان ثبت احوال با توجه به نیاز موجود در کشور و توصیۀ سازمان بهداشتی جهانی اخیراً دوره انتشار تعداد اسناد فوت را از فصل به هفته تغییر داده و علاوه بر استان، گروه سِنّی را نیز به آن افزوده است [۱] . این داده‌ها تا کنون برای ۱۳ هفته نخست سال ۹۸، سال ۹۹ (کامل) و سال ۱۴۰۰ تا پایان ۲۱ مرداد منتشر شده و به مرور تکمیل می‌شود.
در هفته‌های نخست سال ۹۸ (پیش از همه‌گیری کرونا) تعداد اسناد فوت به طور متوسط ۷٫۳ هزار نفر در هفته است در کمترین حالت به کمتر از ۵ هزار و در بیشترین حالت به بیشتر از ۱۲ هزار سند فوت در هفته رسیده است. این تعداد در سال ۱۳۹۹ به متوسط ۹٫۷ و در ۱۴۰۰ به متوسط ۱۰ هزار سند فوت در هفته رسیده است. به بیان دیگر در حال حاضر تعداد اسناد فوت هفتگی نسبت به پیش از کرونا تقریباً ۳۶% بیشتر است. این عدد از آنچه در مطالعات پیشین به دست آمده نیز دور نیست [۲] .
هم‌آهنگی کلی تغییرات اسناد فوت با آمار کرونا
در بررسی آمار اولیه اسناد فوت هفتگی ثبت احوال برخی نوسان‌های غیرمعمول به چشم می‌خورد که احتمالا به دلیل روزهای تعطیل زیاد در هفته ثبت اسناد ناقص بوده یا در هفته‌های بعد انجام شده است [۳] . در نتیجه باید بیشتر به کلیت و روند تغییرات آن توجه داشت. روند کلی تغییرات آمار فوت ثبت احوال در مجموع با آمار رسمی فوت کرونا هم‌آهنگ است. مثلا موج سوم و چهارم بیماری در پاییز ۱۳۹۹ و بهار ۱۴۰۰ و همینطور روند افزایشی فعلی در هر دو منحنی قابل مشاهده است.
توزیع سنی فوت‌شده‌ها
ابتلا به کرونا برای سنین بالاتر خطر جانی به مراتب بیشتری دارد[۴]. به همین دلیل انتظار می‌رود، ابتلای گسترده و فراگیر به آن در کشور، چنانکه اتفاق افتاد، توزیع سنی آمار فوت را تغییر دهد. هر چه موج بزرگ و فراگیرتر باشد کفۀ مرگ و میر مسن‌ترها نسبت به جوان‌ترها سنگین‌تر و کفه مرگ و میر جوان‌ترها نسبت به مسن‌ترها سبک‌تر خواهد شد.
در همین راستا، مقایسۀ متوسط سهم فوت هر گروهِ سِنّی از کل اسناد فوت هفته در سال ۹۸ (پیش از کرونا) با سال‌های ۹۹ (پس از شیوع کرونا) چند نکته مهم را نشان می‌دهد.
مقایسه توزیع سنی اسناد فوت قبل و بعد از همه‌گیری (۱۳۹۸ و ۱۳۹۹)
- کاهش سهم مرگ و میر نوزادان: سهم فوت نوزادان و تا اندازه‌ای کودکان زیر ۴ سال از کل اسناد فوت، پس از همه‌گیری کرونا کاهش یافته است. احتمالا به این خاطر که در شرایط اقتصادی و اجتماعی به وجود آمده پس از همه‌گیری، خانواده‌های کمتری بچه‌دار شدهاند و سهم مرگ و میر این دو گروه سنی به دلیل کاهش جمعیت کلی آن‌ها کاهش یافته است [۵] .
- کاهش سهم مرگ و میر جوانان: چنانچه انتظار می‌رود سهم فوت نوجوانان و جوانان بین ۱۵ تا ۴۰ سال از کل اسناد فوت پس از شیوع کرونا کاهش یافته است.
- افزایش سهم مرگ و میر مسن‌ترها: سهم فوت گروه‌های سنی ۴۰ تا ۵۹ ساله از کل اسناد فوت تفاوت چندانی بعد از شروع کرونا نداشته است، در حالیکه در گروه‌های سنی ۶۰ تا ۷۹ این اختلاف به بیشترین حد خود می‌رسد.
- عدم کاهش سهم فوت هشتاد سال به بالا: اگرچه انتظار می‌رود کرونا سهم فوت جوان‌ترها را کمتر و سهم فوت مسن‌ها را بیشتر کند که چنین الگویی نیز برای افراد زیر هشتاد سال قابل مشاهده است، سهم فوت ۸۰ سال به بالاها در سال ۹۹ نسبت به سال ۹۸ افزایش پیدا نکرده است. این پدیده ممکن است به دلیل برخورداری از حقوق و سایر دریافتی‌های بازنشستگی و بی‌نیاز بودن از صرف زمان بیرون از خانه برای امرار معاش یا پشتیبانی اعضای دیگر خانواده و در نتیجه انطباق ساده‌تر ایشان با انزوای اجتماعی اتفاق افتاده باشد.
مقایسه توزیع سنی اسناد فوت در موج‌های مختلف بیماری
اگر تغییرات توزیع سنی فوت‌شدگان را پیش از همه‌گیری و همزمان با موج‌های مختلف بیماری در هفته‌هایی که شیوع به اوج خود می‌رسد، یعنی زمانی که بیشترین تغییر شکل در منحنی توزیع سِنّی تحت تاثیر همه‌گیری رخ می‌دهد، در یک قاب ببینیم برداشت‌های پیشین تقویت می‌شود.
* * *
به نظر می‌رسد هرچه موج کرونا مانند موج‌های سوم و چهارم شدیدتر باشد منحنی توزیع سنی فوت‌شدگان در سنین بالاتر بیشتر به سمت بالا جابجا می‌شود. در ادامه این چند و چون تاثیر افت و خیز بیماری بر مرگ و میر گروه‌های سِنّی با هدف رسیدن به یک رابطۀ مشخص مورد بررسیِ دقیق‌تر خواهد گرفت.
بررسی رابطۀ تغییرات مرگ و میرِ گروه‌های سنی پیش از شروع نوبت واکسن آن‌ها
وقتی همه‌گیری شدت می‌گیرد سهم مرگ و میر سنین بالاتر بیشتر و وقتی همه‌گیری از شدت می‌افتد سهم ایشان از کل اسناد فوت کم می‌شود. برعکسِ این گزاره درباره گروه‌های سِنی جوان‌تر صادق است. به همین منظور، برای شناسایی زمان‌های افت و خیز بیماری، برای هر گروه سنی، تغییرات سهم فوت ایشان از کل اسناد فوت را در کنار تغییرات آمار رسمی فوت کرونا مطابق اعلام روزانه ستاد کرونا (برای تمامی سنین) ترسیم و مقایسه کردیم. این منحنی برای تمامی گروه‌های سنی یکسان استفاده شده و هدف از آن تنها پیدا کردن زمان‌های افت و خیز همه‌گیری و مقایسه آن با سهم مرگ و میر گروه‌های سنی است.
نگاه توامان به در منحنی فوق نشان می‌دهد سهم گروه مسنِ ۷۰ تا ۷۴ سال از کل اسناد فوت با همزمان با افزایش آمار کلی فوت کرونا افزایش می‌یابد. این روند پس از واکسیناسیون تغییر کرده است. تحلیل تاثیر واکسن بر سهم مرگ و میر گروه‌های سِنّی از کل اسناد فوت با استناد به همین رابطه در مطلب دیگر مورد بررسی قرار گرفته است (+).
بررسی دو منحنی فوق این تصور را تایید می‌کند. سهم مرگ و میر یک گروه سنی از کل اسناد فوتِ هفته تابعی از آمار رسمی فوت کرونا به عنوان شاخصی از شدت و ضعف موج کرونا در آن هفته است. برای گروه‌های سنی مسن‌تر مانند ۷۰ تا ۷۴ سال رابطه مستقیم و برای گروه‌های سِنّی جوان‌تر مانند ۲۵ تا ۲۹ سال این رابطه معکوس است. برای بررسی بقیه گروه‌های سنی به پیوست ۲ مراجعه کنید.
اگر از یک مدل خطی برای بیان رابطه سهم مرگ و میر یک گروه سنی از کل اسناد ثبت احوال و آمار رسمی فوت کرونا در ایران استفاده کنیم، این ارتباط برای گروه‌های مسن و جوان کاملا معنادار است و برای برخی گروه‌های سنی کهنسال و میانسال مانند سنین بیشتر از ۹۵ و سنین بین ۵۵ تا ۵۹ سال معنادار نیست.
نتیجه‌گیری
رابطه معنادار بین سهم مرگ و میر از کل اسناد فوت و آمار فوت رسمی کرونا برای هر گروه سنی، این امکان را فراهم می‌کند که سهم مرگ و میر از کل اسناد فوت را تابعی احتمالاتی از وضعیت همه‌گیری در نظر گرفت. اگر این مدلسازی را در بازه زمانی که هنوز واکسیناسیون شروع نشده انجام دهیم و می‌توانیم از آن برای پیش‌بینی مرگ و میر پس واکسیناسیون استفاده کنیم. تحلیل اثرگذاری واکسیناسیون در ایران با همین روش در مطلب دیگری با عنوان کاهش مرگ و میر واکسنیه‌ها در آمار ثبت احوال (±) مورد بررسی قرار گرفته است.
. . .
. . .
پاورقی و ارجاع
[۱] سازمان ثبت احوال، دفتر آمار و اطلاعات جمعیتی و مهاجرت، شمارش ولادت و مرگ هفتگی (+)
در توضیحات مربوط به این داده‌ها تاکید شده «این جداول را باید آمارهای اولیه دانست. تهیۀ «آمارهای رسمی نهایی» با توجه به بند ۲۵۸ اصول و توصیه‌هایی برای نظام آمار حیاتی (سازمان ملل متحد، ۲۰۱۳) به روال گذشته و به صورت سالانه انجام می‌شود.» در نتیجه باید حدی از عدم قطعیت را در تحلیل آن در نظر داشت.
[۲] افزایش اسناد فوت ثبت احوال در بهار ۱۳۹۹، علیرضا کدیور؛ دقیقه‌ای برای تأمل ۱۷ تیر ۱۳۹۹ (+)
در این بررسی تعداد اسناد فوت بهار ۹۹ نسبت به مقدار مورد انتظار آن در صورت عدم شیوع کرونا ۴۰% بیشتر برآورد شده بود.
[۳] مثلا در تاریخ‌های ۲۶ تیر تا ۱ مرداد ۱۴۰۰ تعداد اسناد فوت به حدود ۲۴۴۰ مورد سقوط کرده و دوباره به سطح سابق باز گشته و سپس افزایش یافته است. با توجه به تعطیلی گسترده برخی ادارات در این ایام می‌توان نوسان شدید آمار به آن مرتبط دانست (تهران و البرز ۶ روز تعطیل شدند؛ انتخاب ۲۸ تیر ۱۴۰۰). در مورد نوسان‌های شدید دیگر نیز احتمال مرتبط بودن با تعطیلی‌های مجاور آن‌ها وجود دارد.
[۴] ابتلای ۳۹ میلیون ایرانی به کرونا تاکنون | مقایسه آمار فوت اضافه ثبت احوال و فوت کرونایی‌ها در ایران، مصاحبه همشهری آنلاین با علیرضا کدیور ۲۴ آبان ۱۳۹۹ (+)
[۵] این گمانه‌زنی در مطلب مستقلی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
* * *
پیوست
پیوست ۱
هفته‌های انتخاب شده برای محاسبه متوسط توزیع سنی اسناد فوت در هر یک موج‌ها
پیوست ۲
تغییرات سهم فوت گروه‌های سنی از کل اسناد و آمار رسمی فوت کرونا در یک قاب
پیوست ۳
بررسی رابطه سهم فوت گروه سنی از کل اسناد فوت هفته با آمار رسمی فوت کرونا به عنوان شاخصی از افت مو خیز بیماری و نتایج برازش مدل خطی به آن‌ها
نویسندگان
