جایزه دیتاژورنالیسم دقیقه (1403)

اطلس بهره‌وری ایران ، نمایشی از نابرابری‌های منطقه‌ای از منظر عملکرد بخش صنعت (۱۸۳۸۹)

اطلس بهره‌وری ایران ، نمایشی از نابرابری‌های منطقه‌ای از منظر عملکرد بخش صنعت (18389)

بهره‌وری به معنای استفاده بهینه از منابع، زمان و توانایی‌ها است. این مفهوم در مدیریت منابع انسانی، تولید، مالی و اقتصاد یک واحد اقتصادی یا منطقه مورد استفاده قرار می‌گیرد و می‌تواند به صورت انفرادی یا در سازمان‌ها و جوامع بررسی شود. در این زمینه، شاخص‌های بهره‌وری می‌توانند به صورت کلی یا برای بخش‌های خاصی از اقتصاد مورد بررسی قرار گیرند. در ایران، مساله بهره‌وری موضوع سنجش و مطالعه محققان بسیاری بوده است؛ اما در این بین، نحوه توزیع و پراکندگی منطقه‌ای شاخص‌های مذکور در کشور کمتر مورد توجه قرار گرفت.

در بررسی پیش رو با محاسبه شاخص‌های بهره‌وری کل و جزئی به روش باقی‌مانده سولو در بخش صنعتی ایران، سعی می‌شود تا شاخص‌های مذکور در قالب نقشه‌های (اطلس) بهره‌وری بخش صنعت کشور ارایه و یک نمای جدید از منظر پراکندگی و بعد منطقه‌ای برای مخاطبان این مساله نمایش داده شود. در واقع این مقاله تلاش می‌کند با رویکردی جدید به مساله نابرابری‌های منطقه‌ای در ایران نگاهی بیندازد؛ چراکه در ادامه مشخص می‌شود طبق یافته‌های این بررسی، استان‌هایی با بهره‌وری بالاتر، لزوما جزو مناطق توسعه‌یافته‌تر در کشور نبوده‌اند. این نکته بر لزوم تمرکززدایی از حضور منابع فیزیکی و انسانی در استان‌های توسعه یافته‌تر و متراکم‌تر (جمعیتی و رفاهی) و انتقال آن به مناطقی که به آنها “محروم” یا “کمتر توسعه‌یافته” اطلاق می‌شود، تاکید می‌کند.[۱]. شایان ذکر است صنعت به عنوان یکی از بخش‌های اصلی اقتصاد، تاثیر گسترده‌ای بر اقتصاد، توسعه فناوری، اشتغال، تولید و صادرات دارد؛ چراکه با استفاده از “نیروی انسانی متخصص و کارگران و ایجاد اشتغال و فرصت‌های شغلی برای جمعیت فعال نیروی کار” ارزش‌افزوده می‌آفریند و محرکی برای توسعه و ارتقاء فناوری‌ها و نوآوری‌ها و تعالی صنعتی و توسعه کشور است؛ همچنین محصولات صنعتی-با کیفیت بالا و قابل رقابت با موارد مشابه خارجی- باعث افزایش صادرات و درآمد ارزی کشور و در نتیجه منجر به توسعه اقتصادی کشور و افزایش رفاه جامعه می‌شود.

برای شروع یک بررسی اجمالی از وضعیت بخش صنعتی کشور، ابتدا سهم بخش مذکور از تولید ناخالص داخلی ایران و چند کشور منتخب برای سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۱  در نمودار ۱ نمایش داده شده است. در بررسی دقیقتر بخش صنعت (ساخت)، ملاحظه می‌شود سهم این بخش از تولید ناخالص داخلی برای ایران نسبت به کشورهای در حال توسعه مورد مقایسه، طی ده سال روند کاهشی داشته است؛ بررسی درصد رشد سالانه این شاخص نیز وضعیت نامناسب ایران را در بین کشورهای مورد بررسی (چین، برزیل، روسیه، ترکیه و هند) نشان می‌دهد؛ به طوریکه میزان رشد این معیار در اکثر سال‌ها برای ایران منفی است. همچنین با توجه به نمودار اول چین بیشترین میزان در سهم بخش مذکور طی این دوره را داشته است.

نمودار۱. سهم بخش صنعت (ساخت) از تولید ناخالص داخلی کشور

اطلس بهره‌وری ایران ، نمایشی از نابرابری‌های منطقه‌ای از منظر عملکرد بخش صنعت (18389)

ماخذ: بانک جهانی

نکته قابل توجه در نمایش داده‌های بانک جهانی برای ایران، افزایش قابل توجه رشد سالانه این بخش صنعت در سال ۲۰۱۶ و پس از تصویب برجام در سال ۲۰۱۵ میلادی بوده است؛ با اینحال در سال ۲۰۱۹ این معیار به کمترین میزان خود طی دوره مورد بررسی (۲۰۱۱-۲۰۲۱) رسید، برخلاف کشورهای چین و برزیل که در این سال به ترتیب رشد ۴.۸ و ۱.۵ درصدی را تجربه کردند. با اینحال، در پایان دوره مورد بررسی، ایران همچنان با رشد منفی در بخش صنعتی خود روبه‌رو است؛ درحالیکه کشورهای هند و ترکیه بهترین وضعیت در این معیار را بین کشورهای مذکور تجربه کرده‌اند. 

نمودار۲. درصد رشد سالانه بخش صنعت (ساخت)

اطلس بهره‌وری ایران ، نمایشی از نابرابری‌های منطقه‌ای از منظر عملکرد بخش صنعت (18389)

ماخذ: بانک جهانی

پس از یک مرور اجمالی و به منظور پرداختن به مساله وضعیت و پراکندگی بهره‌وری صنعتی در ایران، داده‌های مورد نیاز برای بررسی وضعیت عملکرد کارگاه‌های صنعتی، به عنوان نماینده‌ای از بخش صنعت، از وبگاه مرکز آمار ایران (بخش صنعت) تهیه و با کمک سری زمانی داده‌های مذکور، مقادیر متغیرهای سال ۱۴۰۱ پیش‌بینی شد. همانطور که اشاره شد در این بررسی، با استفاده از داده‌های پیش‌بینی شده برای سال ۱۴۰۱، از روش باقی‌مانده سولو برای تخمین شاخص‌های بهره‌وری کل و جزیی (نیروی کار[۲]، سرمایه[۳] و منابع[۴]) استفاده خواهد شد که نتایج مدل‌سازی آماری این مطالعه، در بخش ضمیمه قابل بررسی است[۵].

جدول۲ . آمار توصیفی متغیرهای مورد بررسی[۶]

نهاده/ ارزش افزوده به ازای هر کارگاه (برحسب میلیون ریال)بازه تغییراتکمینهبیشینهمیانگینانحراف معیار
ارزش جبران خدمات  ۷۱۱۹.۳۶۶۲۶.۱۹۷۷۴۵.۵۵۱۷۱۹.۰۴۱۵۵۰.۸۲
ارزش موجودی انبار کارگاه‏ها ۳۹۶۷۶۸.۴۲۶۲۳.۹۰۳۹۹۳۹۲.۳۴۰۶۶۰.۹۸۰۳۴۷.۸۸
ارزش سوخت، آب‌ و برق خریداری‌شده کارگاه‏ها ۹۸۲۰.۳۵۹۶.۸۶۹۹۱۷.۲۱۱۱۵۱.۴۷۲۲۵۵.۹۹
ارزش افزوده فعالیت صنعتی کارگاه‏ها‌  ۱۳۷۶۵۶.۳۷۲۵۶۸.۳۹۱۴۰۲۲۴.۷۶۱۷۳۳۷.۸۰۲۶۹۶۰.۶۳

منبع:  در این مطالعه داده‌های مورد نیاز بخش صنعت کشور، با استفاده داده‌های سری زمانی طرح سرشماری کارگاه‌های صنعتی بیش از ۱۰ نفر کارکن سال طی سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۴۰۰ پیش‌بینی شده است.

پس از برآورد تابع تولید بخش صنعت که نمادی از روابط بین میزان نهاده‌های و ستانده تولیدی است و با روش باقی‌مانده سولو، شاخص بهره‌وری کل عوامل قابل محاسبه است. در مرحله بعد این شاخص در سه گروه بهره‌وری بالا، متوسط، پایین (با روش خوشه‌بندی) طبقه‌بندی شد. شاخص بهره‌وری کل عوامل تولید نمایانگر عملکرد واحد اقتصادی در به کارگیری ترکیب نهاده‌های تولید مورد بررسی و تبدیل آن‌ها به ارزش افزوده است؛ براین اساس استان‌های خراسان شمالی و جنوبی و اردبیل بالاترین عملکرد در شاخص‌های مذکور را داشته‌اند. همچنین سه استان خراسان رضوی، لرستان و سیستان و بلوچستان ضعیف‌ترین عملکرد را در شاخص فوق کسب کرده‌اند. نکته قابل تامل در این نتایج، عملکرد بالاتر استان‌های نیمه‌محروم و محروم کشور در شاخص‌های مذکور است که پتانسیل بالا و ظرفیت‌های تولیدی مغفول این مناطق برای فعالیت‌های تولیدی در بخش صنعت را نشان می‌دهد (درجه توسعه‌یافتگی از بررسی پارسی‌پور و همکاران (۱۴۰۱) ضمیمه شده است).

جدول۱ . طبقه‌بندی استان‌های کشور براساس درجه عملکرد در شاخص بهره‌وری کل عوامل تولید

استانبهره‌وری کلدرجه بهر‌وریدرجه توسعه‌یافتگی
خراسان شمالی۱.۶۹بهره‌وری بالامحروم
خراسان جنوبی۱.۵۵بهره‌وری بالامحروم
اردبیل۱.۳۶بهره‌وری بالامحروم
زنجان۱.۳۶بهره‌وری بالامحروم
کردستان۱.۳۵بهره‌وری بالامحروم
بوشهر۱.۲۸بهره‌وری بالابرخودار
سمنان۱.۲۷بهره‌وری بالانیمه‌محروم
البرز۱.۲۷بهره‌وری بالابرخودار
کهگیلویه و بویر احمد۱.۲۵بهره‌وری بالامحروم
کرمانشاه۱.۲۴بهره‌وری بالامحروم
همدان۱.۱۴بهره‌وری متوسطنیمه‌محروم
ایلام۱.۱۰بهره‌وری متوسطمحروم
یزد۱.۱۰بهره‌وری متوسطنیمه‌محروم
گلستان۱.۰۶بهره‌وری متوسطمحروم
چهارمحال و بختیاری۱.۰۲بهره‌وری متوسطمحروم
آذربایجان غربی۱.۰۰بهره‌وری متوسطمحروم
تهران۰.۹۹بهره‌وری متوسطبرخودار
قم۰.۹۸بهره‌وری متوسطنیمه‌محروم
هرمزگان۰.۹۷بهره‌وری متوسطنیمه‌محروم
قزوین۰.۹۴بهره‌وری متوسطنیمه‌محروم
مازندران۰.۸۷بهره‌وری پایینبرخودار
آذربایجان شرقی۰.۸۷بهره‌وری پاییننیمه‌محروم
کرمان۰.۸۴بهره‌وری پاییننیمه‌محروم
مرکزی۰.۸۲بهره‌وری پاییننیمه‌محروم
اصفهان۰.۸۱بهره‌وری پایینبرخودار
خوزستان۰.۷۴بهره‌وری پایینبرخودار
فارس۰.۷۳بهره‌وری پایینبرخودار
گیلان۰.۷۱بهره‌وری پاییننیمه‌محروم
خراسان رضوی۰.۶۸بهره‌وری پایینبرخودار
لرستان۰.۶۲بهره‌وری پایینمحروم
سیستان و بلوچستان۰.۵۲بهره‌وری پایینمحروم

منبع: یافته‌های تحقیق

پس از خلاصه‌سازی نتایج در جدول بالا، وضعیت پراکندگی شاخص‌های بهره‌وری در استان‌های کشور بر نقشه جغرافیایی نمایش داده شد تا با ارایه اطلس‌های بهره‌وری، خوانش و بررسی این مساله آسان‌تر شود.

نقشه۱. پراکندگی جغرافیایی شاخص بهره‌وری کل عوامل تولید
اطلس بهره‌وری ایران ، نمایشی از نابرابری‌های منطقه‌ای از منظر عملکرد بخش صنعت (18389)

منبع: یافته‌های تحقیق

در به کارگیری نیروی کار و ایجاد ارزش‌افزوده از این منبع تولیدی، هرمزگان، بوشهر و خراسان شمالی استان‌هایی با بهترین عملکرد در شاخص بهره‌وری نیروی کار هستند؛ در واقع به نظر می‌رسد نیروی انسانی در این مناطق عملکرد بهتری در تبدیل نهاده‌های تولیدی به ارزش افزوده داشتند. همچنین عملکرد استان‌های تهران، خراسان رضوی و سیستان و بلوچستان در ضعیف‌ترین سطح در این مساله قرار داشت.

جدول۲ . طبقه‌بندی استان‌های کشور براساس درجه عملکرد در شاخص بهره‌وری نیروی کار

استانبهره‌وری نیروی کاردرجه بهر‌وریدرجه توسعه‌یافتگی
هرمزگان۳.۱۵بهره‌وری بالانیمه‌محروم
بوشهر۲.۹۱بهره‌وری بالابرخودار
خراسان شمالی۲.۲۳بهره‌وری بالامحروم
ایلام۱.۸۰بهره‌وری متوسطمحروم
زنجان۱.۷۹بهره‌وری متوسطمحروم
کرمانشاه۱.۶۴بهره‌وری متوسطمحروم
خراسان جنوبی۱.۵۹بهره‌وری متوسطمحروم
چهارمحال و بختیاری۱.۵۵بهره‌وری متوسطمحروم
یزد۱.۵۴بهره‌وری متوسطنیمه‌محروم
سمنان۱.۴۶بهره‌وری متوسطنیمه‌محروم
کردستان۱.۴۱بهره‌وری متوسطمحروم
خوزستان۱.۳۵بهره‌وری متوسطبرخودار
اصفهان۱.۲۶بهره‌وری متوسطبرخودار
همدان۱.۲۶بهره‌وری متوسطنیمه‌محروم
کرمان۱.۲۵بهره‌وری متوسطنیمه‌محروم
مرکزی۱.۲۳بهره‌وری متوسطنیمه‌محروم
اردبیل۱.۱۱بهره‌وری پایینمحروم
آذربایجان شرقی۱.۰۹بهره‌وری پاییننیمه‌محروم
گلستان۱.۰۷بهره‌وری پایینمحروم
فارس۱.۰۵بهره‌وری پایینبرخودار
البرز۱.۰۵بهره‌وری پایینبرخودار
آذربایجان غربی۱.۰۱بهره‌وری پایینمحروم
قم۰.۹۶بهره‌وری پاییننیمه‌محروم
کهگیلویه و بویر احمد۰.۹۴بهره‌وری پایینمحروم
قزوین۰.۸۸بهره‌وری پاییننیمه‌محروم
لرستان۰.۸۸بهره‌وری پایینمحروم
گیلان۰.۸۰بهره‌وری پاییننیمه‌محروم
مازندران۰.۷۶بهره‌وری پایینبرخودار
تهران۰.۷۵بهره‌وری پایینبرخودار
خراسان رضوی۰.۷۱بهره‌وری پایینبرخودار
سیستان و بلوچستان۰.۳۲بهره‌وری پایینمحروم

منبع: یافته‌های تحقیق

نقشه ۲ مانند مورد قبل، پراکندگی منطقه‌ای شاخص بهره‌وری نیروی کار را نمایش می‌دهد.

نقشه۲. پراکندگی جغرافیایی شاخص بهره‌وری نیروی کار
اطلس بهره‌وری ایران ، نمایشی از نابرابری‌های منطقه‌ای از منظر عملکرد بخش صنعت (18389)

منبع: یافته‌های تحقیق

در بخش نهاده سرمایه، خراسان شمالی، کهگیلویه و بویر احمد و خراسان جنوبی استان‌های برتر کشور در شاخص بهره‌وری سرمایه هستند که با وجود درجه توسعه‌یافتگی پایین و محرومیت، موفق به این اخذ جایگاه بالاتر در عملکرد و به کارگیری سرمایه شده‌اند. همچنین استان‌های قم، گیلان و هرمزگان ضعیف‌ترین عملکرد را در تولید ارزش افزوده به ازای یک واحد سرمایه ثبت کرده‌اند.

جدول۳. طبقه‌بندی استان‌های کشور براساس درجه عملکرد در شاخص بهره‌وری سرمایه

استانبهره‌وری سرمایهدرجه بهر‌وریدرجه توسعه‌یافتگی
خراسان شمالی۰.۱۳بهره‌وری بالامحروم
کهگیلویه و بویر احمد۰.۰۸بهره‌وری متوسطمحروم
خراسان جنوبی۰.۰۷بهره‌وری متوسطمحروم
سیستان و بلوچستان۰.۰۶بهره‌وری متوسطمحروم
اردبیل۰.۰۶بهره‌وری متوسطمحروم
همدان۰.۰۵بهره‌وری متوسطنیمه‌محروم
ایلام۰.۰۵بهره‌وری متوسطمحروم
یزد۰.۰۵بهره‌وری متوسطنیمه‌محروم
کردستان۰.۰۵بهره‌وری متوسطمحروم
سمنان۰.۰۴بهره‌وری متوسطنیمه‌محروم
آذربایجان غربی۰.۰۴بهره‌وری متوسطمحروم
البرز۰.۰۴بهره‌وری پایینبرخودار
زنجان۰.۰۴بهره‌وری پایینمحروم
بوشهر۰.۰۴بهره‌وری پایینبرخودار
کرمانشاه۰.۰۴بهره‌وری پایینمحروم
کرمان۰.۰۳بهره‌وری پاییننیمه‌محروم
تهران۰.۰۳بهره‌وری پایینبرخودار
مازندران۰.۰۳بهره‌وری پایینبرخودار
قزوین۰.۰۳بهره‌وری پاییننیمه‌محروم
فارس۰.۰۳بهره‌وری پایینبرخودار
خوزستان۰.۰۳بهره‌وری پایینبرخودار
خراسان رضوی۰.۰۳بهره‌وری پایینبرخودار
قم۰.۰۲بهره‌وری پاییننیمه‌محروم
گلستان۰.۰۲بهره‌وری پایینمحروم
اصفهان۰.۰۲بهره‌وری پایینبرخودار
لرستان۰.۰۲بهره‌وری پایینمحروم
چهارمحال و بختیاری۰.۰۲بهره‌وری پایینمحروم
مرکزی۰.۰۲بهره‌وری پاییننیمه‌محروم
آذربایجان شرقی۰.۰۲بهره‌وری پاییننیمه‌محروم
گیلان۰.۰۲بهره‌وری پاییننیمه‌محروم
هرمزگان۰.۰۱بهره‌وری پاییننیمه‌محروم

منبع: یافته‌های تحقیق

نتایج ذکر شده در شاخص بهره‌وری سرمایه در نقشه زیر نیز به نمایش درآمده است. 

نقشه۳. پراکندگی جغرافیایی شاخص بهره‌وری سرمایه
اطلس بهره‌وری ایران ، نمایشی از نابرابری‌های منطقه‌ای از منظر عملکرد بخش صنعت (18389)

منبع: یافته‌های تحقیق

در بخش نهاده منابع انرژی، تهران، البرز و اردبیل بهترین وضعیت را در تبدیل این نهاده به ارزش افزوده ثبت کرده‌اند که به نظر می‌رسد در دو استان اول، به کارگیری تجهیزات پیشرفته‌تر در زمینه انرژی، عامل این مساله بوده است. همچنین استان‌های خوزستان، هرمزگان و لرستان نیز کمترین ضعیف‌ترین مناطق در این زمینه بودند.

استانبهره‌وری منابعدرجه بهره‌وریدرجه توسعه‌یافتگی
تهران۵.۷۵بهره‌وری بالابرخودار
البرز۵.۰۶بهره‌وری بالابرخودار
اردبیل۴.۰۱بهره‌وری بالامحروم
قزوین۳.۲۴بهره‌وری متوسطنیمه‌محروم
گلستان۳.۱۵بهره‌وری متوسطمحروم
مازندران۲.۹۴بهره‌وری متوسطبرخودار
قم۲.۹۲بهره‌وری متوسطنیمه‌محروم
کردستان۲.۸۴بهره‌وری متوسطمحروم
خراسان جنوبی۲.۷۶بهره‌وری متوسطمحروم
کهگیلویه و بویر احمد۲.۷۶بهره‌وری متوسطمحروم
زنجان۲.۳۵بهره‌وری متوسطمحروم
سمنان۲.۰۸بهره‌وری متوسطنیمه‌محروم
کرمانشاه۲.۰۵بهره‌وری متوسطمحروم
گیلان۱.۷۸بهره‌وری پاییننیمه‌محروم
آذربایجان شرقی۱.۷۷بهره‌وری پاییننیمه‌محروم
آذربایجان غربی۱.۷۶بهره‌وری پایینمحروم
همدان۱.۵۹بهره‌وری پاییننیمه‌محروم
چهارمحال و بختیاری۱.۴۴بهره‌وری پایینمحروم
خراسان رضوی۱.۲۸بهره‌وری پایینبرخودار
مرکزی۱.۲۴بهره‌وری پاییننیمه‌محروم
سیستان و بلوچستان۱.۱۷بهره‌وری پایینمحروم
خراسان شمالی۱.۱۰بهره‌وری پایینمحروم
یزد۱.۰۷بهره‌وری پاییننیمه‌محروم
بوشهر۰.۹۵بهره‌وری پایینبرخودار
کرمان۰.۹۲بهره‌وری پاییننیمه‌محروم
اصفهان۰.۸۸بهره‌وری پایینبرخودار
ایلام۰.۸۰بهره‌وری پایینمحروم
فارس۰.۷۳بهره‌وری پایینبرخودار
خوزستان۰.۶۸بهره‌وری پایینبرخودار
هرمزگان۰.۶۴بهره‌وری پاییننیمه‌محروم
لرستان۰.۵۶بهره‌وری پایینمحروم

منبع: یافته‌های تحقیق

نتایج جدول قبلی بر روی نقشه جغرافیای کشور در نیز نمایش داده شد.

نقشه ۴. پراکندگی جغرافیایی شاخص بهره‌وری منابع
اطلس بهره‌وری ایران ، نمایشی از نابرابری‌های منطقه‌ای از منظر عملکرد بخش صنعت (18389)

منبع: یافته‌های تحقیق

در این بررسی، در کنار مطالعه شاخص‌های کل و جزیی بهره‌وری، تلاش شد تا این تحلیل در کنار توجه به درجه توسعه‌یافتگی استان‌های کشور احصا شود. بنابراین با استناد به مطالعه متناسب با سال این پژوهش، در کنار درجه بهره‌وری مناطق کشور، وضعیت شاخص‌های مذکور در بر نقشه جغرافیایی کشور نمایش داده شد.  همانطور که پیشتر به آن اشاره شد، مشخص شد استان‌های با بهره‌وری بالا در تبدیل نهاده‌های تولیدی به ارزش افزوده، لزوما توسعه‌یافته‌ترین مناطق کشور نبوده‌اند. وضعیت شاخص‌های جزیی عوامل تولید در نمودار شماره ۳ برای خلاصه‌سازی نتایج بخش‌های قبلی نیز نمایش داده شده است.

نمودار۳. شاخص بهره‌وری جزیی عوامل تولید
اطلس بهره‌وری ایران ، نمایشی از نابرابری‌های منطقه‌ای از منظر عملکرد بخش صنعت (18389)

منبع: یافته‌های تحقیق

در جدول ۴ خلاصه‌ای از کل یافته‌های این بررسی ارایه شده تا تعیین وضعیت هر استان در عملکرد صنعتی خود آسانتر انجام شود.

جدول۴. طبقه‌بندی استان‌های کشور براساس درجه عملکرد در شاخص‌های بهره‌وری

استانبهره‌وری کلبهره‌وری نیروی کاربهره‌وری سرمایهبهره‌وری منابع
آذربایجان شرقیبهره‌وری پایینبهره‌وری پایینبهره‌وری پایینبهره‌وری پایین
آذربایجان غربیبهره‌وری متوسطبهره‌وری پایینبهره‌وری متوسطبهره‌وری پایین
اردبیلبهره‌وری بالابهره‌وری پایینبهره‌وری متوسطبهره‌وری بالا
اصفهانبهره‌وری پایینبهره‌وری متوسطبهره‌وری پایینبهره‌وری پایین
البرزبهره‌وری بالابهره‌وری پایینبهره‌وری پایینبهره‌وری بالا
ایلامبهره‌وری متوسطبهره‌وری متوسطبهره‌وری متوسطبهره‌وری پایین
بوشهربهره‌وری بالابهره‌وری بالابهره‌وری پایینبهره‌وری پایین
تهرانبهره‌وری متوسطبهره‌وری پایینبهره‌وری پایینبهره‌وری بالا
چهارمحال و بختیاریبهره‌وری متوسطبهره‌وری متوسطبهره‌وری پایینبهره‌وری پایین
خراسان جنوبیبهره‌وری بالابهره‌وری متوسطبهره‌وری متوسطبهره‌وری متوسط
خراسان رضویبهره‌وری پایینبهره‌وری پایینبهره‌وری پایینبهره‌وری پایین
خراسان شمالیبهره‌وری بالابهره‌وری بالابهره‌وری بالابهره‌وری پایین
خوزستانبهره‌وری پایینبهره‌وری متوسطبهره‌وری پایینبهره‌وری پایین
زنجانبهره‌وری بالابهره‌وری متوسطبهره‌وری پایینبهره‌وری متوسط
سمنانبهره‌وری بالابهره‌وری متوسطبهره‌وری متوسطبهره‌وری متوسط
سیستان و بلوچستانبهره‌وری پایینبهره‌وری پایینبهره‌وری متوسطبهره‌وری پایین
فارسبهره‌وری پایینبهره‌وری پایینبهره‌وری پایینبهره‌وری پایین
قزوینبهره‌وری متوسطبهره‌وری پایینبهره‌وری پایینبهره‌وری متوسط
قمبهره‌وری متوسطبهره‌وری پایینبهره‌وری پایینبهره‌وری متوسط
کردستانبهره‌وری بالابهره‌وری متوسطبهره‌وری متوسطبهره‌وری متوسط
کرمانبهره‌وری پایینبهره‌وری متوسطبهره‌وری پایینبهره‌وری پایین
کرمانشاهبهره‌وری بالابهره‌وری متوسطبهره‌وری پایینبهره‌وری متوسط
کهگیلویه و بویر احمدبهره‌وری بالابهره‌وری پایینبهره‌وری متوسطبهره‌وری متوسط
گلستانبهره‌وری متوسطبهره‌وری پایینبهره‌وری پایینبهره‌وری متوسط
گیلانبهره‌وری پایینبهره‌وری پایینبهره‌وری پایینبهره‌وری پایین
لرستانبهره‌وری پایینبهره‌وری پایینبهره‌وری پایینبهره‌وری پایین
مازندرانبهره‌وری پایینبهره‌وری پایینبهره‌وری پایینبهره‌وری متوسط
مرکزیبهره‌وری پایینبهره‌وری متوسطبهره‌وری پایینبهره‌وری پایین
هرمزگانبهره‌وری متوسطبهره‌وری بالابهره‌وری پایینبهره‌وری پایین
همدانبهره‌وری متوسطبهره‌وری متوسطبهره‌وری متوسطبهره‌وری پایین
یزدبهره‌وری متوسطبهره‌وری متوسطبهره‌وری متوسطبهره‌وری پایین

منبع: یافته‌های تحقیق

 نتیجه‌گیری

در این بررسی به منظور بررسی نابرابری‌های منطقه‌ای از یک منظر جدید، از شاخصی استفاده شد که در مطالعات مرتبط با این مساله کمتر مورد توجه قرار گرفته است. تخمین شاخص‌های بهره‌وری کل و جزیی و بررسی پراکندگی آن در سطح کشور در سال ۱۴۰۰ نشان داد استان‌های محروم در کشور نیز قادر به ارایه عملکردی بالاتر از استان‌های توسعه‌یافته هستند که لزوم تمرکززدایی از منایع و فرصت‌های رشد از مرکز کشور و استان‌های متراکم (جمعیتی و رفاهی) را پررنگتر می‌کند. همچنین ارایه نتایج این بررسی در قالب جدول‌های پیشین، نشان می‌دهد در صورت مهیا کردن فرصت مناسب برای استان‌های کمتربرخوردار، این مناطق نیز قادر به ایجاد رشد و بهبود در وضعیت شاخص‌های توسعه‌ای و معیشتی خود هستند. نتایج مذکور نمادی از فرصت‌ها  و پتانسیل‌های بهره‌برداری نشده این مناطق نیز می‌تواند تلقی گردد..

انتقال منابع کشور از مناطق توسعه‌یافته به مناطق محروم یکی از اقدامات اساسی در راستای تحقق عدالت اجتماعی و اقتصادی است. این فرآیند به کاهش نابرابری‌های منطقه‌ای کمک کرده و فرصت‌های برابر برای توسعه را فراهم می‌آورد. با تخصیص منابع به مناطق کمتر توسعه‌یافته، می‌توان زیرساخت‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی این مناطق را تقویت کرد و بهبود شرایط زندگی ساکنان آنها را تسهیل نمود. همچنین، این انتقال منابع می‌تواند به ایجاد اشتغال، ارتقاء سطح آموزش و بهداشت و کاهش فقر مطلق منجر شود. در نهایت، با کاهش شکاف‌های اقتصادی و اجتماعی بین مناطق مختلف، می‌توان به پایداری و رشد متوازن کشور دست یافت که نه تنها به نفع مناطق محروم بلکه به نفع کل جامعه خواهد بود.

همان‌طور که در ابتدا بیان شد، این بررسی تلاشی در جهت ارایه اطلس بهره‌وری ایران در بخش صنعت بود تا عدم توازن‌های منطقه‌ای از بعد دیگری به چالش کشیده شوند. در سخن پایانی، پیشنهاد می‌شود اطلس‌های بهره‌وری توسط سایر علاقه‎مندان به حوزه تحلیل داده و دیتاژورنالیسم در بخش‌های دیگر اقتصاد نظیر کشاورزی و خدمات تهیه شوند و مورد مطالعه و بررسی مشابه قرار گیرند.

نمودار ۴. شاخص بهره‌وری کل عوامل تولید
اطلس بهره‌وری ایران ، نمایشی از نابرابری‌های منطقه‌ای از منظر عملکرد بخش صنعت (18389)

منبع: یافته‌های تحقیق

 منابع

Nielsen, F. (2016). Hierarchical Clustering. In: Introduction to HPC with MPI for Data Science. Undergraduate Topics in Computer Science. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-319-21903-5_8.

Romer, D (1996). Advanced macroeconomics. McGraw Hill, New York, NY u.a.

Statistical Center of Iran, (2021), Industry Survey Dataset, Available at: https://amar.org.ir/sanat#5670867-

Wang H, Song M. Ckmeans.1d.dp: Optimal k-means Clustering in One Dimension by Dynamic Programming. R J. 2011 Dec;3(2):29-33. PMID: 27942416; PMCID: PMC5148156.

پارسی‌پور, حسن, حسین زاده, احمد, & عاقلی مقدم, حمیدرضا. (۱۴۰۱). رتبه‌بندی و تحلیل درجه توسعه‌یافتگی استان‌های کشور، مهندسی جغرافیایی سرزمین, ۶(۴), ۷۵۱-۷۶۶.

عطرکار روشن, صدیقه, موسوی, میر حسین, & رسولی, فاطمه. (۱۳۹۴). تجزیه تحلیل رشد بهره‌وری، و ارزیابی عملکرد صنعت و زیر بخشهای آن (استان کردستان). سیاست‌های راهبردی و کلان (شماره ۹), ۹۷-۱۲۱.

ضمیمه

برای محاسبه شاخص‌های بهره‌وری ابتدا باید تابع تولید متناسب با وضعیت و روابط بین نهاده های تولیدی و میزان تولید تبیین شود. به این منظور با رجوع به نظریه‌های اقتصادی و توابع تولید تعریف شده، ابتدا تابع مناسب شناسایی می‌شود. این توابع با عنوان‌های کاب- داگلاس، ترانسندنتال، دبرتین و ترانسلوگ در جدول زیر قابل مشاهده هستند.

 FunctionFormula
۱Cobb–DouglasLnY=LnA+a1LnK+a2LnL
۲TranscendentalLnY=LnA+a1LnK+a2LnL+a3K+a4
۳DebertinLnY=LnA+a1LnK+a2LnL+a3K+a4L+a5KL
۴TranslogLnY=LnA+a1LnK+a2Lnl+a3LnKLnL+a4〖(LnK)〗^۲+a5〖(LnL)〗^۲

پس از تخمین تابع مناسب (جدول ۵)، روش باقی‌مانده سولو در یک برش زمانی مشخص و با استفاده از مقادیر مشخص از نهاده‌های تولید (سرمایه، نیروی کار، منابع و دانش فنی) که در اختیار یک واحد اقتصادی قرار دارد برای بررسی عملکرد استفاده می‌شود.

summary(cobdf1401)
 ValueStd.Errort-valuep-value
(Intercept)۱.۲۹۰.۸۱۱.۵۹۰.۱۲
lnwf۰.۵۹۰.۱۷۳.۳۶۰.۰۰
lnkf۰.۲۳۰.۱۰۲.۲۵۰.۰۳
lnrf۰.۲۵۰.۰۸۳.۰۳۰.۰۱
summary(translog1401)
 ValueStd.Errort-valuep-value
(Intercept)-۷.۵۷۱۲.۹۹-۰.۵۸۰.۵۷
lnkf-۳.۵۷۳.۲۹-۱.۰۸۰.۲۹
lnwf۹.۰۶۳.۲۵۲.۷۹۰.۰۱
lnrf-۰.۶۷۱.۹۳-۰.۳۵۰.۷۳
lnwlnk۰.۹۳۰.۴۲۲.۲۱۰.۰۴
lnwlnr۰.۴۰۰.۲۸۱.۴۱۰.۱۷
lnklnr-۰.۳۴۰.۲۹-۱.۱۵۰.۲۶
lnkf2-۰.۰۵۰.۱۸-۰.۲۷۰.۷۹
lnwf2-۱.۳۹۰.۴۷-۲.۹۴۰.۰۱
lnrf2۰.۱۲۰.۰۹۱.۲۹۰.۲۱
summary(debertin1401)
 ValueStd.Errort-valuep-value
(Intercept)-۳.۲۹۴.۷۲-۰.۷۰۰.۴۹
lnwf۱.۱۲۰.۸۲۱.۳۶۰.۱۹
lnkf۰.۵۳۰.۲۶۲.۰۲۰.۰۶
lnrf۰.۰۰۰.۲۱۰.۰۲۰.۹۹
wf۰.۰۰۰.۰۰-۰.۶۱۰.۵۵
kf۰.۰۰۰.۰۰-۰.۷۷۰.۴۵
rf۰.۰۰۰.۰۰۱.۱۰۰.۲۹
wk۰.۰۰۰.۰۰۰.۴۴۰.۶۷
wr۰.۰۰۰.۰۰-۰.۵۵۰.۵۹
kr۰.۰۰۰.۰۰-۰.۰۸۰.۹۴
summary(transcendental1401)
 ValueStd.Errort-valuep-value
(Intercept)-۲.۸۶۱۹۳۲.۳۸۸۷۵۸-۱.۱۹۸۰۸۰.۲۴۲۶
lnwf۱.۲۲۰.۳۸۳.۲۰۰.۰۰
lnkf۰.۳۷۰.۱۳۲.۸۲۰.۰۱
lnrf۰.۰۵۰.۱۱۰.۴۱۰.۶۸
wf۰.۰۰۰.۰۰-۲.۱۹۰.۰۴
rf۰.۰۰۰.۰۰۲.۳۹۰.۰۲
kf۰.۰۰۰.۰۰-۲.۲۱۰.۰۴

منبع: یافته‌های تحقیق

بنابراین تابع تولید را می‌توان به شکل زیر تعریف کرد: 

Y(t)=F(R(t).K(t).A(t)L(t)) (۱)

و یا

Y=AF(R.K.L) (۲)

که در حالت اول با ترکیب دانش فنی و نیروی کار به آن، نیروی کار موثر گفته و در حالت دوم به تغییر فنی خنثای هیکس گفته می‌شود. در روش سولو ابتدا تابع تولید باید برآورد شود که نمایش ریاضی روابط بین میزان تولید و نهاده‌های تولیدی است. همچنین می‌توان منابع طبیعی (نظیر انرژی) را هم به تابع تولید بیان شده اضافه کرد. به این ترتیب تابع تولید به روش کاب- داگلاس به شکل زیر تعریف می‌شود: 

اطلس بهره‌وری ایران ، نمایشی از نابرابری‌های منطقه‌ای از منظر عملکرد بخش صنعت (18389)

α> 0 , β> 0 , γ> 0 , α+β+γ <1

در تحلیل پیش رو و پس از تخمین انواع توابع تولیدی، مدلسازی زیر برای نمایش ریاضی مذکور انتخاب شد:

اطلس بهره‌وری ایران ، نمایشی از نابرابری‌های منطقه‌ای از منظر عملکرد بخش صنعت (18389)

که نماینده نیروی کار، سرمایه و منابع طبیعی در زمان مشخص مورد بررسی است. همچنین  نماینده تولید است. بهره‌وری در روش سولو با کمک شاخصی به نام دیویژیا محاسبه می‌شود که به صورت زیر تعریف شده است.

اطلس بهره‌وری ایران ، نمایشی از نابرابری‌های منطقه‌ای از منظر عملکرد بخش صنعت (18389)

برای برآورد این شاخص پس از لگاریتم‌گیری از معادله شماره ۵، برآورد تابع تولید کاب- داگلاس و تخمین باقی‌مانده آن، از این باقی‌مانده و ضرایب به دست آمده برای متغیرهای نیروی کار، سرمایه و انرژی، برای محاسبه شاخص کل و شاخص‌های جزئی بهره‌وری استفاده می‌شود. بدیهی است که ضرایب در این حالت نمایانگر کشش های میزان تولید به نهاده‌های تولید هستند و جز پسماند رگرسیون میزان تولید بر نهاده‌های آن، همان بهره‌وری کل عوامل تولید در حالت لگاریتمیک است.

اطلس بهره‌وری ایران ، نمایشی از نابرابری‌های منطقه‌ای از منظر عملکرد بخش صنعت (18389)

پس از برآورد رگرسیون در معادله ۶، جز باقیمانده این معادله، همان شاخص بهره‌وری کل عوامل تولید در حالت لگاریتمیک است (باقی‌مانده سولو) و با تبدیل آن به فرم غیرلگاریتمی شاخص مذکور قابل محاسبه است. در مرحله بعد این شاخص به سه دسته بهره‌وری بالا، متوسط، پایین تو ضعیف تبدیل و (با کمک روش خوشه بندی سلسله مراتبی) طبقه‌بندی شد.

همچنین در کنار توجه به ترکیب کل عوامل تولید، در این پژوهش نهاده‌های جزئی تولید را نیز مورد بررسی قرار خواهیم داد. 

اطلس بهره‌وری ایران ، نمایشی از نابرابری‌های منطقه‌ای از منظر عملکرد بخش صنعت (18389)

همانطور که اشاره شد، با توجه به برآوردهای ارایه شده در جدول ۵، تابع تولید کاب- داگلاس بیش از سایر موارد بر وضعیت روابط بین متغیرهای نهاده و ستانده بخش صنعت مطابق بود و جز خطای این تابع برای مراحل بعدی تخمین شاخص‌های منطقه‌ای بهره‌وری مورد استفاده قرار گرفت[۷]. جز خطای رگرسیون تابع کاب داگلاس توزیع نرمال دارد و با توجه به نمودار آخر برای بررسی مساله واریانس‌ناهمسانی، وضعیت باقی‌مانده‌ها در مقابل مقادیر برآوردشده توسط مدل وجود این مساله را نشان نمی‌دهد (مدل واریانس‌همسان است).

ضمیمه 2

جدول . درجه توسعه‌یافتگی استان‌های کشور
درجه توسعهاستان
محرومکرمانشاه، اردبیل، چهارمحال و بختیاری، ایلام، گلستان، کهکیلویه و بویر احمد، لرستان، کردستان، خراسان جنوبی، زنجان، آذربایجان غربی، سیستان و بلوچستان، خراسان شمالی
نیمه‌محرومهرمزگان، آذربایجان شرقی، گیلان، همدان، مرکزی، قم، قزوین، کرمان، یزد، سمنان
برخودارتهران، مازندران، اصفهان، فارس، خوزستان، خراسان رضوی، بوشهر، البرز

منبع: پارسی پور و همکاران  (1401)

نمودار ۵

اطلس بهره‌وری ایران ، نمایشی از نابرابری‌های منطقه‌ای از منظر عملکرد بخش صنعت (18389)

[۱] در این مطالعه داده‌های مورد نیاز بخش صنعت کشور، با استفاده داده‌های سری زمانی طرح سرشماری کارگاه‌های صنعتی بیش از ۱۰ نفر کارکن سال طی سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۴۰۰، برای سال ۱۴۰۱ پیش‌بینی شده است.

[۲] جبران خدمات دستمزد پرداختی به ازای هر کارگاه

[۳] ارزش موجودی انبار کارگاه‏ها بر حسب استان و فعالیت به ازای هر کارگاه

[۴] ارزش سوخت، آب‌ و برق خریداری‌شده کارگاه‏ها برحسب نوع سوخت، استان و فعالیت به ازای هر کارگاه

[۵] در روش باقی‌مانده سولو ۴ متغیر برای تخمین تابع تولید_ نمادی از رابطه میان میزان به کارگیری نهاده و تولید ستانده- درنظر گرفته می‌شود: ۱. تولید ۲. سرمایه ۳. نیروی کار ۴. دانش فنی. همچنین در یک برش زمانی مشخص، مقادیر مشخص از نهاده‌های تولید (سرمایه، نیروی کار و دانش فنی) در اختیار واحد اقتصادی قرار دارد و با ترکیب و به کارگیری آن‌ها، تولید انجام می‌گیرد. با توجه به تاثیر تورم بر ارزش ریالی حقیقی نهاده‌های تولید در ایران، شاخص‌های مدکور در این بررسی، با استفاده از شاخص تورم تولیدکننده تورم‌زدایی شدند (براساس قیمت‌های ثابت سال ۱۳۹۵).

[۶] اعداد با توجه به شاخص تورم بخش صنعت در سال ۱۴۰۰، تورم‌زدایی شده‌اند.

[۷]
shapiro.test(resid(cobdf1401))
Shapiro-Wilk normality test
data:  resid(cobdf1401)
W = 0.98349, p-value = 0.9006
 

نویسندگان

اطلس بهره‌وری ایران ، نمایشی از نابرابری‌های منطقه‌ای از منظر عملکرد بخش صنعت (18389)

دیدگاه‌ها

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *