بهرهوری به معنای استفاده بهینه از منابع، زمان و تواناییها است. این مفهوم در مدیریت منابع انسانی، تولید، مالی و اقتصاد یک واحد اقتصادی یا منطقه مورد استفاده قرار میگیرد و میتواند به صورت انفرادی یا در سازمانها و جوامع بررسی شود. در این زمینه، شاخصهای بهرهوری میتوانند به صورت کلی یا برای بخشهای خاصی از اقتصاد مورد بررسی قرار گیرند. در ایران، مساله بهرهوری موضوع سنجش و مطالعه محققان بسیاری بوده است؛ اما در این بین، نحوه توزیع و پراکندگی منطقهای شاخصهای مذکور در کشور کمتر مورد توجه قرار گرفت.
در بررسی پیش رو با محاسبه شاخصهای بهرهوری کل و جزئی به روش باقیمانده سولو در بخش صنعتی ایران، سعی میشود تا شاخصهای مذکور در قالب نقشههای (اطلس) بهرهوری بخش صنعت کشور ارایه و یک نمای جدید از منظر پراکندگی و بعد منطقهای برای مخاطبان این مساله نمایش داده شود. در واقع این مقاله تلاش میکند با رویکردی جدید به مساله نابرابریهای منطقهای در ایران نگاهی بیندازد؛ چراکه در ادامه مشخص میشود طبق یافتههای این بررسی، استانهایی با بهرهوری بالاتر، لزوما جزو مناطق توسعهیافتهتر در کشور نبودهاند. این نکته بر لزوم تمرکززدایی از حضور منابع فیزیکی و انسانی در استانهای توسعه یافتهتر و متراکمتر (جمعیتی و رفاهی) و انتقال آن به مناطقی که به آنها “محروم” یا “کمتر توسعهیافته” اطلاق میشود، تاکید میکند.[۱]. شایان ذکر است صنعت به عنوان یکی از بخشهای اصلی اقتصاد، تاثیر گستردهای بر اقتصاد، توسعه فناوری، اشتغال، تولید و صادرات دارد؛ چراکه با استفاده از “نیروی انسانی متخصص و کارگران و ایجاد اشتغال و فرصتهای شغلی برای جمعیت فعال نیروی کار” ارزشافزوده میآفریند و محرکی برای توسعه و ارتقاء فناوریها و نوآوریها و تعالی صنعتی و توسعه کشور است؛ همچنین محصولات صنعتی-با کیفیت بالا و قابل رقابت با موارد مشابه خارجی- باعث افزایش صادرات و درآمد ارزی کشور و در نتیجه منجر به توسعه اقتصادی کشور و افزایش رفاه جامعه میشود.
برای شروع یک بررسی اجمالی از وضعیت بخش صنعتی کشور، ابتدا سهم بخش مذکور از تولید ناخالص داخلی ایران و چند کشور منتخب برای سالهای ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۱ در نمودار ۱ نمایش داده شده است. در بررسی دقیقتر بخش صنعت (ساخت)، ملاحظه میشود سهم این بخش از تولید ناخالص داخلی برای ایران نسبت به کشورهای در حال توسعه مورد مقایسه، طی ده سال روند کاهشی داشته است؛ بررسی درصد رشد سالانه این شاخص نیز وضعیت نامناسب ایران را در بین کشورهای مورد بررسی (چین، برزیل، روسیه، ترکیه و هند) نشان میدهد؛ به طوریکه میزان رشد این معیار در اکثر سالها برای ایران منفی است. همچنین با توجه به نمودار اول چین بیشترین میزان در سهم بخش مذکور طی این دوره را داشته است.
نمودار۱. سهم بخش صنعت (ساخت) از تولید ناخالص داخلی کشور
ماخذ: بانک جهانی
نکته قابل توجه در نمایش دادههای بانک جهانی برای ایران، افزایش قابل توجه رشد سالانه این بخش صنعت در سال ۲۰۱۶ و پس از تصویب برجام در سال ۲۰۱۵ میلادی بوده است؛ با اینحال در سال ۲۰۱۹ این معیار به کمترین میزان خود طی دوره مورد بررسی (۲۰۱۱-۲۰۲۱) رسید، برخلاف کشورهای چین و برزیل که در این سال به ترتیب رشد ۴.۸ و ۱.۵ درصدی را تجربه کردند. با اینحال، در پایان دوره مورد بررسی، ایران همچنان با رشد منفی در بخش صنعتی خود روبهرو است؛ درحالیکه کشورهای هند و ترکیه بهترین وضعیت در این معیار را بین کشورهای مذکور تجربه کردهاند.
نمودار۲. درصد رشد سالانه بخش صنعت (ساخت)
ماخذ: بانک جهانی
پس از یک مرور اجمالی و به منظور پرداختن به مساله وضعیت و پراکندگی بهرهوری صنعتی در ایران، دادههای مورد نیاز برای بررسی وضعیت عملکرد کارگاههای صنعتی، به عنوان نمایندهای از بخش صنعت، از وبگاه مرکز آمار ایران (بخش صنعت) تهیه و با کمک سری زمانی دادههای مذکور، مقادیر متغیرهای سال ۱۴۰۱ پیشبینی شد. همانطور که اشاره شد در این بررسی، با استفاده از دادههای پیشبینی شده برای سال ۱۴۰۱، از روش باقیمانده سولو برای تخمین شاخصهای بهرهوری کل و جزیی (نیروی کار[۲]، سرمایه[۳] و منابع[۴]) استفاده خواهد شد که نتایج مدلسازی آماری این مطالعه، در بخش ضمیمه قابل بررسی است[۵].
جدول۲ . آمار توصیفی متغیرهای مورد بررسی[۶]
نهاده/ ارزش افزوده به ازای هر کارگاه (برحسب میلیون ریال) | بازه تغییرات | کمینه | بیشینه | میانگین | انحراف معیار |
ارزش جبران خدمات | ۷۱۱۹.۳۶ | ۶۲۶.۱۹ | ۷۷۴۵.۵۵ | ۱۷۱۹.۰۴ | ۱۵۵۰.۸۲ |
ارزش موجودی انبار کارگاهها | ۳۹۶۷۶۸.۴ | ۲۶۲۳.۹۰ | ۳۹۹۳۹۲.۳ | ۴۰۶۶۰.۹ | ۸۰۳۴۷.۸۸ |
ارزش سوخت، آب و برق خریداریشده کارگاهها | ۹۸۲۰.۳۵ | ۹۶.۸۶ | ۹۹۱۷.۲۱ | ۱۱۵۱.۴۷ | ۲۲۵۵.۹۹ |
ارزش افزوده فعالیت صنعتی کارگاهها | ۱۳۷۶۵۶.۳۷ | ۲۵۶۸.۳۹ | ۱۴۰۲۲۴.۷۶ | ۱۷۳۳۷.۸۰ | ۲۶۹۶۰.۶۳ |
منبع: در این مطالعه دادههای مورد نیاز بخش صنعت کشور، با استفاده دادههای سری زمانی طرح سرشماری کارگاههای صنعتی بیش از ۱۰ نفر کارکن سال طی سالهای ۱۳۸۹ تا ۱۴۰۰ پیشبینی شده است.
پس از برآورد تابع تولید بخش صنعت که نمادی از روابط بین میزان نهادههای و ستانده تولیدی است و با روش باقیمانده سولو، شاخص بهرهوری کل عوامل قابل محاسبه است. در مرحله بعد این شاخص در سه گروه بهرهوری بالا، متوسط، پایین (با روش خوشهبندی) طبقهبندی شد. شاخص بهرهوری کل عوامل تولید نمایانگر عملکرد واحد اقتصادی در به کارگیری ترکیب نهادههای تولید مورد بررسی و تبدیل آنها به ارزش افزوده است؛ براین اساس استانهای خراسان شمالی و جنوبی و اردبیل بالاترین عملکرد در شاخصهای مذکور را داشتهاند. همچنین سه استان خراسان رضوی، لرستان و سیستان و بلوچستان ضعیفترین عملکرد را در شاخص فوق کسب کردهاند. نکته قابل تامل در این نتایج، عملکرد بالاتر استانهای نیمهمحروم و محروم کشور در شاخصهای مذکور است که پتانسیل بالا و ظرفیتهای تولیدی مغفول این مناطق برای فعالیتهای تولیدی در بخش صنعت را نشان میدهد (درجه توسعهیافتگی از بررسی پارسیپور و همکاران (۱۴۰۱) ضمیمه شده است).
جدول۱ . طبقهبندی استانهای کشور براساس درجه عملکرد در شاخص بهرهوری کل عوامل تولید
استان | بهرهوری کل | درجه بهروری | درجه توسعهیافتگی |
خراسان شمالی | ۱.۶۹ | بهرهوری بالا | محروم |
خراسان جنوبی | ۱.۵۵ | بهرهوری بالا | محروم |
اردبیل | ۱.۳۶ | بهرهوری بالا | محروم |
زنجان | ۱.۳۶ | بهرهوری بالا | محروم |
کردستان | ۱.۳۵ | بهرهوری بالا | محروم |
بوشهر | ۱.۲۸ | بهرهوری بالا | برخودار |
سمنان | ۱.۲۷ | بهرهوری بالا | نیمهمحروم |
البرز | ۱.۲۷ | بهرهوری بالا | برخودار |
کهگیلویه و بویر احمد | ۱.۲۵ | بهرهوری بالا | محروم |
کرمانشاه | ۱.۲۴ | بهرهوری بالا | محروم |
همدان | ۱.۱۴ | بهرهوری متوسط | نیمهمحروم |
ایلام | ۱.۱۰ | بهرهوری متوسط | محروم |
یزد | ۱.۱۰ | بهرهوری متوسط | نیمهمحروم |
گلستان | ۱.۰۶ | بهرهوری متوسط | محروم |
چهارمحال و بختیاری | ۱.۰۲ | بهرهوری متوسط | محروم |
آذربایجان غربی | ۱.۰۰ | بهرهوری متوسط | محروم |
تهران | ۰.۹۹ | بهرهوری متوسط | برخودار |
قم | ۰.۹۸ | بهرهوری متوسط | نیمهمحروم |
هرمزگان | ۰.۹۷ | بهرهوری متوسط | نیمهمحروم |
قزوین | ۰.۹۴ | بهرهوری متوسط | نیمهمحروم |
مازندران | ۰.۸۷ | بهرهوری پایین | برخودار |
آذربایجان شرقی | ۰.۸۷ | بهرهوری پایین | نیمهمحروم |
کرمان | ۰.۸۴ | بهرهوری پایین | نیمهمحروم |
مرکزی | ۰.۸۲ | بهرهوری پایین | نیمهمحروم |
اصفهان | ۰.۸۱ | بهرهوری پایین | برخودار |
خوزستان | ۰.۷۴ | بهرهوری پایین | برخودار |
فارس | ۰.۷۳ | بهرهوری پایین | برخودار |
گیلان | ۰.۷۱ | بهرهوری پایین | نیمهمحروم |
خراسان رضوی | ۰.۶۸ | بهرهوری پایین | برخودار |
لرستان | ۰.۶۲ | بهرهوری پایین | محروم |
سیستان و بلوچستان | ۰.۵۲ | بهرهوری پایین | محروم |
منبع: یافتههای تحقیق
پس از خلاصهسازی نتایج در جدول بالا، وضعیت پراکندگی شاخصهای بهرهوری در استانهای کشور بر نقشه جغرافیایی نمایش داده شد تا با ارایه اطلسهای بهرهوری، خوانش و بررسی این مساله آسانتر شود.
نقشه۱. پراکندگی جغرافیایی شاخص بهرهوری کل عوامل تولید
منبع: یافتههای تحقیق
در به کارگیری نیروی کار و ایجاد ارزشافزوده از این منبع تولیدی، هرمزگان، بوشهر و خراسان شمالی استانهایی با بهترین عملکرد در شاخص بهرهوری نیروی کار هستند؛ در واقع به نظر میرسد نیروی انسانی در این مناطق عملکرد بهتری در تبدیل نهادههای تولیدی به ارزش افزوده داشتند. همچنین عملکرد استانهای تهران، خراسان رضوی و سیستان و بلوچستان در ضعیفترین سطح در این مساله قرار داشت.
جدول۲ . طبقهبندی استانهای کشور براساس درجه عملکرد در شاخص بهرهوری نیروی کار
استان | بهرهوری نیروی کار | درجه بهروری | درجه توسعهیافتگی |
هرمزگان | ۳.۱۵ | بهرهوری بالا | نیمهمحروم |
بوشهر | ۲.۹۱ | بهرهوری بالا | برخودار |
خراسان شمالی | ۲.۲۳ | بهرهوری بالا | محروم |
ایلام | ۱.۸۰ | بهرهوری متوسط | محروم |
زنجان | ۱.۷۹ | بهرهوری متوسط | محروم |
کرمانشاه | ۱.۶۴ | بهرهوری متوسط | محروم |
خراسان جنوبی | ۱.۵۹ | بهرهوری متوسط | محروم |
چهارمحال و بختیاری | ۱.۵۵ | بهرهوری متوسط | محروم |
یزد | ۱.۵۴ | بهرهوری متوسط | نیمهمحروم |
سمنان | ۱.۴۶ | بهرهوری متوسط | نیمهمحروم |
کردستان | ۱.۴۱ | بهرهوری متوسط | محروم |
خوزستان | ۱.۳۵ | بهرهوری متوسط | برخودار |
اصفهان | ۱.۲۶ | بهرهوری متوسط | برخودار |
همدان | ۱.۲۶ | بهرهوری متوسط | نیمهمحروم |
کرمان | ۱.۲۵ | بهرهوری متوسط | نیمهمحروم |
مرکزی | ۱.۲۳ | بهرهوری متوسط | نیمهمحروم |
اردبیل | ۱.۱۱ | بهرهوری پایین | محروم |
آذربایجان شرقی | ۱.۰۹ | بهرهوری پایین | نیمهمحروم |
گلستان | ۱.۰۷ | بهرهوری پایین | محروم |
فارس | ۱.۰۵ | بهرهوری پایین | برخودار |
البرز | ۱.۰۵ | بهرهوری پایین | برخودار |
آذربایجان غربی | ۱.۰۱ | بهرهوری پایین | محروم |
قم | ۰.۹۶ | بهرهوری پایین | نیمهمحروم |
کهگیلویه و بویر احمد | ۰.۹۴ | بهرهوری پایین | محروم |
قزوین | ۰.۸۸ | بهرهوری پایین | نیمهمحروم |
لرستان | ۰.۸۸ | بهرهوری پایین | محروم |
گیلان | ۰.۸۰ | بهرهوری پایین | نیمهمحروم |
مازندران | ۰.۷۶ | بهرهوری پایین | برخودار |
تهران | ۰.۷۵ | بهرهوری پایین | برخودار |
خراسان رضوی | ۰.۷۱ | بهرهوری پایین | برخودار |
سیستان و بلوچستان | ۰.۳۲ | بهرهوری پایین | محروم |
منبع: یافتههای تحقیق
نقشه ۲ مانند مورد قبل، پراکندگی منطقهای شاخص بهرهوری نیروی کار را نمایش میدهد.
نقشه۲. پراکندگی جغرافیایی شاخص بهرهوری نیروی کار
منبع: یافتههای تحقیق
در بخش نهاده سرمایه، خراسان شمالی، کهگیلویه و بویر احمد و خراسان جنوبی استانهای برتر کشور در شاخص بهرهوری سرمایه هستند که با وجود درجه توسعهیافتگی پایین و محرومیت، موفق به این اخذ جایگاه بالاتر در عملکرد و به کارگیری سرمایه شدهاند. همچنین استانهای قم، گیلان و هرمزگان ضعیفترین عملکرد را در تولید ارزش افزوده به ازای یک واحد سرمایه ثبت کردهاند.
جدول۳. طبقهبندی استانهای کشور براساس درجه عملکرد در شاخص بهرهوری سرمایه
استان | بهرهوری سرمایه | درجه بهروری | درجه توسعهیافتگی |
خراسان شمالی | ۰.۱۳ | بهرهوری بالا | محروم |
کهگیلویه و بویر احمد | ۰.۰۸ | بهرهوری متوسط | محروم |
خراسان جنوبی | ۰.۰۷ | بهرهوری متوسط | محروم |
سیستان و بلوچستان | ۰.۰۶ | بهرهوری متوسط | محروم |
اردبیل | ۰.۰۶ | بهرهوری متوسط | محروم |
همدان | ۰.۰۵ | بهرهوری متوسط | نیمهمحروم |
ایلام | ۰.۰۵ | بهرهوری متوسط | محروم |
یزد | ۰.۰۵ | بهرهوری متوسط | نیمهمحروم |
کردستان | ۰.۰۵ | بهرهوری متوسط | محروم |
سمنان | ۰.۰۴ | بهرهوری متوسط | نیمهمحروم |
آذربایجان غربی | ۰.۰۴ | بهرهوری متوسط | محروم |
البرز | ۰.۰۴ | بهرهوری پایین | برخودار |
زنجان | ۰.۰۴ | بهرهوری پایین | محروم |
بوشهر | ۰.۰۴ | بهرهوری پایین | برخودار |
کرمانشاه | ۰.۰۴ | بهرهوری پایین | محروم |
کرمان | ۰.۰۳ | بهرهوری پایین | نیمهمحروم |
تهران | ۰.۰۳ | بهرهوری پایین | برخودار |
مازندران | ۰.۰۳ | بهرهوری پایین | برخودار |
قزوین | ۰.۰۳ | بهرهوری پایین | نیمهمحروم |
فارس | ۰.۰۳ | بهرهوری پایین | برخودار |
خوزستان | ۰.۰۳ | بهرهوری پایین | برخودار |
خراسان رضوی | ۰.۰۳ | بهرهوری پایین | برخودار |
قم | ۰.۰۲ | بهرهوری پایین | نیمهمحروم |
گلستان | ۰.۰۲ | بهرهوری پایین | محروم |
اصفهان | ۰.۰۲ | بهرهوری پایین | برخودار |
لرستان | ۰.۰۲ | بهرهوری پایین | محروم |
چهارمحال و بختیاری | ۰.۰۲ | بهرهوری پایین | محروم |
مرکزی | ۰.۰۲ | بهرهوری پایین | نیمهمحروم |
آذربایجان شرقی | ۰.۰۲ | بهرهوری پایین | نیمهمحروم |
گیلان | ۰.۰۲ | بهرهوری پایین | نیمهمحروم |
هرمزگان | ۰.۰۱ | بهرهوری پایین | نیمهمحروم |
منبع: یافتههای تحقیق
نتایج ذکر شده در شاخص بهرهوری سرمایه در نقشه زیر نیز به نمایش درآمده است.
نقشه۳. پراکندگی جغرافیایی شاخص بهرهوری سرمایه
منبع: یافتههای تحقیق
در بخش نهاده منابع انرژی، تهران، البرز و اردبیل بهترین وضعیت را در تبدیل این نهاده به ارزش افزوده ثبت کردهاند که به نظر میرسد در دو استان اول، به کارگیری تجهیزات پیشرفتهتر در زمینه انرژی، عامل این مساله بوده است. همچنین استانهای خوزستان، هرمزگان و لرستان نیز کمترین ضعیفترین مناطق در این زمینه بودند.
استان | بهرهوری منابع | درجه بهرهوری | درجه توسعهیافتگی |
تهران | ۵.۷۵ | بهرهوری بالا | برخودار |
البرز | ۵.۰۶ | بهرهوری بالا | برخودار |
اردبیل | ۴.۰۱ | بهرهوری بالا | محروم |
قزوین | ۳.۲۴ | بهرهوری متوسط | نیمهمحروم |
گلستان | ۳.۱۵ | بهرهوری متوسط | محروم |
مازندران | ۲.۹۴ | بهرهوری متوسط | برخودار |
قم | ۲.۹۲ | بهرهوری متوسط | نیمهمحروم |
کردستان | ۲.۸۴ | بهرهوری متوسط | محروم |
خراسان جنوبی | ۲.۷۶ | بهرهوری متوسط | محروم |
کهگیلویه و بویر احمد | ۲.۷۶ | بهرهوری متوسط | محروم |
زنجان | ۲.۳۵ | بهرهوری متوسط | محروم |
سمنان | ۲.۰۸ | بهرهوری متوسط | نیمهمحروم |
کرمانشاه | ۲.۰۵ | بهرهوری متوسط | محروم |
گیلان | ۱.۷۸ | بهرهوری پایین | نیمهمحروم |
آذربایجان شرقی | ۱.۷۷ | بهرهوری پایین | نیمهمحروم |
آذربایجان غربی | ۱.۷۶ | بهرهوری پایین | محروم |
همدان | ۱.۵۹ | بهرهوری پایین | نیمهمحروم |
چهارمحال و بختیاری | ۱.۴۴ | بهرهوری پایین | محروم |
خراسان رضوی | ۱.۲۸ | بهرهوری پایین | برخودار |
مرکزی | ۱.۲۴ | بهرهوری پایین | نیمهمحروم |
سیستان و بلوچستان | ۱.۱۷ | بهرهوری پایین | محروم |
خراسان شمالی | ۱.۱۰ | بهرهوری پایین | محروم |
یزد | ۱.۰۷ | بهرهوری پایین | نیمهمحروم |
بوشهر | ۰.۹۵ | بهرهوری پایین | برخودار |
کرمان | ۰.۹۲ | بهرهوری پایین | نیمهمحروم |
اصفهان | ۰.۸۸ | بهرهوری پایین | برخودار |
ایلام | ۰.۸۰ | بهرهوری پایین | محروم |
فارس | ۰.۷۳ | بهرهوری پایین | برخودار |
خوزستان | ۰.۶۸ | بهرهوری پایین | برخودار |
هرمزگان | ۰.۶۴ | بهرهوری پایین | نیمهمحروم |
لرستان | ۰.۵۶ | بهرهوری پایین | محروم |
منبع: یافتههای تحقیق
نتایج جدول قبلی بر روی نقشه جغرافیای کشور در نیز نمایش داده شد.
نقشه ۴. پراکندگی جغرافیایی شاخص بهرهوری منابع
منبع: یافتههای تحقیق
در این بررسی، در کنار مطالعه شاخصهای کل و جزیی بهرهوری، تلاش شد تا این تحلیل در کنار توجه به درجه توسعهیافتگی استانهای کشور احصا شود. بنابراین با استناد به مطالعه متناسب با سال این پژوهش، در کنار درجه بهرهوری مناطق کشور، وضعیت شاخصهای مذکور در بر نقشه جغرافیایی کشور نمایش داده شد. همانطور که پیشتر به آن اشاره شد، مشخص شد استانهای با بهرهوری بالا در تبدیل نهادههای تولیدی به ارزش افزوده، لزوما توسعهیافتهترین مناطق کشور نبودهاند. وضعیت شاخصهای جزیی عوامل تولید در نمودار شماره ۳ برای خلاصهسازی نتایج بخشهای قبلی نیز نمایش داده شده است.
نمودار۳. شاخص بهرهوری جزیی عوامل تولید
منبع: یافتههای تحقیق
در جدول ۴ خلاصهای از کل یافتههای این بررسی ارایه شده تا تعیین وضعیت هر استان در عملکرد صنعتی خود آسانتر انجام شود.
جدول۴. طبقهبندی استانهای کشور براساس درجه عملکرد در شاخصهای بهرهوری
استان | بهرهوری کل | بهرهوری نیروی کار | بهرهوری سرمایه | بهرهوری منابع |
آذربایجان شرقی | بهرهوری پایین | بهرهوری پایین | بهرهوری پایین | بهرهوری پایین |
آذربایجان غربی | بهرهوری متوسط | بهرهوری پایین | بهرهوری متوسط | بهرهوری پایین |
اردبیل | بهرهوری بالا | بهرهوری پایین | بهرهوری متوسط | بهرهوری بالا |
اصفهان | بهرهوری پایین | بهرهوری متوسط | بهرهوری پایین | بهرهوری پایین |
البرز | بهرهوری بالا | بهرهوری پایین | بهرهوری پایین | بهرهوری بالا |
ایلام | بهرهوری متوسط | بهرهوری متوسط | بهرهوری متوسط | بهرهوری پایین |
بوشهر | بهرهوری بالا | بهرهوری بالا | بهرهوری پایین | بهرهوری پایین |
تهران | بهرهوری متوسط | بهرهوری پایین | بهرهوری پایین | بهرهوری بالا |
چهارمحال و بختیاری | بهرهوری متوسط | بهرهوری متوسط | بهرهوری پایین | بهرهوری پایین |
خراسان جنوبی | بهرهوری بالا | بهرهوری متوسط | بهرهوری متوسط | بهرهوری متوسط |
خراسان رضوی | بهرهوری پایین | بهرهوری پایین | بهرهوری پایین | بهرهوری پایین |
خراسان شمالی | بهرهوری بالا | بهرهوری بالا | بهرهوری بالا | بهرهوری پایین |
خوزستان | بهرهوری پایین | بهرهوری متوسط | بهرهوری پایین | بهرهوری پایین |
زنجان | بهرهوری بالا | بهرهوری متوسط | بهرهوری پایین | بهرهوری متوسط |
سمنان | بهرهوری بالا | بهرهوری متوسط | بهرهوری متوسط | بهرهوری متوسط |
سیستان و بلوچستان | بهرهوری پایین | بهرهوری پایین | بهرهوری متوسط | بهرهوری پایین |
فارس | بهرهوری پایین | بهرهوری پایین | بهرهوری پایین | بهرهوری پایین |
قزوین | بهرهوری متوسط | بهرهوری پایین | بهرهوری پایین | بهرهوری متوسط |
قم | بهرهوری متوسط | بهرهوری پایین | بهرهوری پایین | بهرهوری متوسط |
کردستان | بهرهوری بالا | بهرهوری متوسط | بهرهوری متوسط | بهرهوری متوسط |
کرمان | بهرهوری پایین | بهرهوری متوسط | بهرهوری پایین | بهرهوری پایین |
کرمانشاه | بهرهوری بالا | بهرهوری متوسط | بهرهوری پایین | بهرهوری متوسط |
کهگیلویه و بویر احمد | بهرهوری بالا | بهرهوری پایین | بهرهوری متوسط | بهرهوری متوسط |
گلستان | بهرهوری متوسط | بهرهوری پایین | بهرهوری پایین | بهرهوری متوسط |
گیلان | بهرهوری پایین | بهرهوری پایین | بهرهوری پایین | بهرهوری پایین |
لرستان | بهرهوری پایین | بهرهوری پایین | بهرهوری پایین | بهرهوری پایین |
مازندران | بهرهوری پایین | بهرهوری پایین | بهرهوری پایین | بهرهوری متوسط |
مرکزی | بهرهوری پایین | بهرهوری متوسط | بهرهوری پایین | بهرهوری پایین |
هرمزگان | بهرهوری متوسط | بهرهوری بالا | بهرهوری پایین | بهرهوری پایین |
همدان | بهرهوری متوسط | بهرهوری متوسط | بهرهوری متوسط | بهرهوری پایین |
یزد | بهرهوری متوسط | بهرهوری متوسط | بهرهوری متوسط | بهرهوری پایین |
منبع: یافتههای تحقیق
نتیجهگیری
در این بررسی به منظور بررسی نابرابریهای منطقهای از یک منظر جدید، از شاخصی استفاده شد که در مطالعات مرتبط با این مساله کمتر مورد توجه قرار گرفته است. تخمین شاخصهای بهرهوری کل و جزیی و بررسی پراکندگی آن در سطح کشور در سال ۱۴۰۰ نشان داد استانهای محروم در کشور نیز قادر به ارایه عملکردی بالاتر از استانهای توسعهیافته هستند که لزوم تمرکززدایی از منایع و فرصتهای رشد از مرکز کشور و استانهای متراکم (جمعیتی و رفاهی) را پررنگتر میکند. همچنین ارایه نتایج این بررسی در قالب جدولهای پیشین، نشان میدهد در صورت مهیا کردن فرصت مناسب برای استانهای کمتربرخوردار، این مناطق نیز قادر به ایجاد رشد و بهبود در وضعیت شاخصهای توسعهای و معیشتی خود هستند. نتایج مذکور نمادی از فرصتها و پتانسیلهای بهرهبرداری نشده این مناطق نیز میتواند تلقی گردد..
انتقال منابع کشور از مناطق توسعهیافته به مناطق محروم یکی از اقدامات اساسی در راستای تحقق عدالت اجتماعی و اقتصادی است. این فرآیند به کاهش نابرابریهای منطقهای کمک کرده و فرصتهای برابر برای توسعه را فراهم میآورد. با تخصیص منابع به مناطق کمتر توسعهیافته، میتوان زیرساختهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی این مناطق را تقویت کرد و بهبود شرایط زندگی ساکنان آنها را تسهیل نمود. همچنین، این انتقال منابع میتواند به ایجاد اشتغال، ارتقاء سطح آموزش و بهداشت و کاهش فقر مطلق منجر شود. در نهایت، با کاهش شکافهای اقتصادی و اجتماعی بین مناطق مختلف، میتوان به پایداری و رشد متوازن کشور دست یافت که نه تنها به نفع مناطق محروم بلکه به نفع کل جامعه خواهد بود.
همانطور که در ابتدا بیان شد، این بررسی تلاشی در جهت ارایه اطلس بهرهوری ایران در بخش صنعت بود تا عدم توازنهای منطقهای از بعد دیگری به چالش کشیده شوند. در سخن پایانی، پیشنهاد میشود اطلسهای بهرهوری توسط سایر علاقهمندان به حوزه تحلیل داده و دیتاژورنالیسم در بخشهای دیگر اقتصاد نظیر کشاورزی و خدمات تهیه شوند و مورد مطالعه و بررسی مشابه قرار گیرند.
نمودار ۴. شاخص بهرهوری کل عوامل تولید
منبع: یافتههای تحقیق
منابع
Nielsen, F. (2016). Hierarchical Clustering. In: Introduction to HPC with MPI for Data Science. Undergraduate Topics in Computer Science. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-319-21903-5_8.
Romer, D (1996). Advanced macroeconomics. McGraw Hill, New York, NY u.a.
Statistical Center of Iran, (2021), Industry Survey Dataset, Available at: https://amar.org.ir/sanat#5670867-
Wang H, Song M. Ckmeans.1d.dp: Optimal k-means Clustering in One Dimension by Dynamic Programming. R J. 2011 Dec;3(2):29-33. PMID: 27942416; PMCID: PMC5148156.
پارسیپور, حسن, حسین زاده, احمد, & عاقلی مقدم, حمیدرضا. (۱۴۰۱). رتبهبندی و تحلیل درجه توسعهیافتگی استانهای کشور، مهندسی جغرافیایی سرزمین, ۶(۴), ۷۵۱-۷۶۶.
عطرکار روشن, صدیقه, موسوی, میر حسین, & رسولی, فاطمه. (۱۳۹۴). تجزیه تحلیل رشد بهرهوری، و ارزیابی عملکرد صنعت و زیر بخشهای آن (استان کردستان). سیاستهای راهبردی و کلان (شماره ۹), ۹۷-۱۲۱.
ضمیمه
برای محاسبه شاخصهای بهرهوری ابتدا باید تابع تولید متناسب با وضعیت و روابط بین نهاده های تولیدی و میزان تولید تبیین شود. به این منظور با رجوع به نظریههای اقتصادی و توابع تولید تعریف شده، ابتدا تابع مناسب شناسایی میشود. این توابع با عنوانهای کاب- داگلاس، ترانسندنتال، دبرتین و ترانسلوگ در جدول زیر قابل مشاهده هستند.
Function | Formula | |
۱ | Cobb–Douglas | LnY=LnA+a1LnK+a2LnL |
۲ | Transcendental | LnY=LnA+a1LnK+a2LnL+a3K+a4 |
۳ | Debertin | LnY=LnA+a1LnK+a2LnL+a3K+a4L+a5KL |
۴ | Translog | LnY=LnA+a1LnK+a2Lnl+a3LnKLnL+a4〖(LnK)〗^۲+a5〖(LnL)〗^۲ |
پس از تخمین تابع مناسب (جدول ۵)، روش باقیمانده سولو در یک برش زمانی مشخص و با استفاده از مقادیر مشخص از نهادههای تولید (سرمایه، نیروی کار، منابع و دانش فنی) که در اختیار یک واحد اقتصادی قرار دارد برای بررسی عملکرد استفاده میشود.
summary(cobdf1401) | ||||
Value | Std.Error | t-value | p-value | |
(Intercept) | ۱.۲۹ | ۰.۸۱ | ۱.۵۹ | ۰.۱۲ |
lnwf | ۰.۵۹ | ۰.۱۷ | ۳.۳۶ | ۰.۰۰ |
lnkf | ۰.۲۳ | ۰.۱۰ | ۲.۲۵ | ۰.۰۳ |
lnrf | ۰.۲۵ | ۰.۰۸ | ۳.۰۳ | ۰.۰۱ |
summary(translog1401) | ||||
Value | Std.Error | t-value | p-value | |
(Intercept) | -۷.۵۷ | ۱۲.۹۹ | -۰.۵۸ | ۰.۵۷ |
lnkf | -۳.۵۷ | ۳.۲۹ | -۱.۰۸ | ۰.۲۹ |
lnwf | ۹.۰۶ | ۳.۲۵ | ۲.۷۹ | ۰.۰۱ |
lnrf | -۰.۶۷ | ۱.۹۳ | -۰.۳۵ | ۰.۷۳ |
lnwlnk | ۰.۹۳ | ۰.۴۲ | ۲.۲۱ | ۰.۰۴ |
lnwlnr | ۰.۴۰ | ۰.۲۸ | ۱.۴۱ | ۰.۱۷ |
lnklnr | -۰.۳۴ | ۰.۲۹ | -۱.۱۵ | ۰.۲۶ |
lnkf2 | -۰.۰۵ | ۰.۱۸ | -۰.۲۷ | ۰.۷۹ |
lnwf2 | -۱.۳۹ | ۰.۴۷ | -۲.۹۴ | ۰.۰۱ |
lnrf2 | ۰.۱۲ | ۰.۰۹ | ۱.۲۹ | ۰.۲۱ |
summary(debertin1401) | ||||
Value | Std.Error | t-value | p-value | |
(Intercept) | -۳.۲۹ | ۴.۷۲ | -۰.۷۰ | ۰.۴۹ |
lnwf | ۱.۱۲ | ۰.۸۲ | ۱.۳۶ | ۰.۱۹ |
lnkf | ۰.۵۳ | ۰.۲۶ | ۲.۰۲ | ۰.۰۶ |
lnrf | ۰.۰۰ | ۰.۲۱ | ۰.۰۲ | ۰.۹۹ |
wf | ۰.۰۰ | ۰.۰۰ | -۰.۶۱ | ۰.۵۵ |
kf | ۰.۰۰ | ۰.۰۰ | -۰.۷۷ | ۰.۴۵ |
rf | ۰.۰۰ | ۰.۰۰ | ۱.۱۰ | ۰.۲۹ |
wk | ۰.۰۰ | ۰.۰۰ | ۰.۴۴ | ۰.۶۷ |
wr | ۰.۰۰ | ۰.۰۰ | -۰.۵۵ | ۰.۵۹ |
kr | ۰.۰۰ | ۰.۰۰ | -۰.۰۸ | ۰.۹۴ |
summary(transcendental1401) | ||||
Value | Std.Error | t-value | p-value | |
(Intercept) | -۲.۸۶۱۹۳ | ۲.۳۸۸۷۵۸ | -۱.۱۹۸۰۸ | ۰.۲۴۲۶ |
lnwf | ۱.۲۲ | ۰.۳۸ | ۳.۲۰ | ۰.۰۰ |
lnkf | ۰.۳۷ | ۰.۱۳ | ۲.۸۲ | ۰.۰۱ |
lnrf | ۰.۰۵ | ۰.۱۱ | ۰.۴۱ | ۰.۶۸ |
wf | ۰.۰۰ | ۰.۰۰ | -۲.۱۹ | ۰.۰۴ |
rf | ۰.۰۰ | ۰.۰۰ | ۲.۳۹ | ۰.۰۲ |
kf | ۰.۰۰ | ۰.۰۰ | -۲.۲۱ | ۰.۰۴ |
منبع: یافتههای تحقیق
بنابراین تابع تولید را میتوان به شکل زیر تعریف کرد:
Y(t)=F(R(t).K(t).A(t)L(t)) (۱)
و یا
Y=AF(R.K.L) (۲)
که در حالت اول با ترکیب دانش فنی و نیروی کار به آن، نیروی کار موثر گفته و در حالت دوم به تغییر فنی خنثای هیکس گفته میشود. در روش سولو ابتدا تابع تولید باید برآورد شود که نمایش ریاضی روابط بین میزان تولید و نهادههای تولیدی است. همچنین میتوان منابع طبیعی (نظیر انرژی) را هم به تابع تولید بیان شده اضافه کرد. به این ترتیب تابع تولید به روش کاب- داگلاس به شکل زیر تعریف میشود:
α> 0 , β> 0 , γ> 0 , α+β+γ <1
در تحلیل پیش رو و پس از تخمین انواع توابع تولیدی، مدلسازی زیر برای نمایش ریاضی مذکور انتخاب شد:
که نماینده نیروی کار، سرمایه و منابع طبیعی در زمان مشخص مورد بررسی است. همچنین نماینده تولید است. بهرهوری در روش سولو با کمک شاخصی به نام دیویژیا محاسبه میشود که به صورت زیر تعریف شده است.
برای برآورد این شاخص پس از لگاریتمگیری از معادله شماره ۵، برآورد تابع تولید کاب- داگلاس و تخمین باقیمانده آن، از این باقیمانده و ضرایب به دست آمده برای متغیرهای نیروی کار، سرمایه و انرژی، برای محاسبه شاخص کل و شاخصهای جزئی بهرهوری استفاده میشود. بدیهی است که ضرایب در این حالت نمایانگر کشش های میزان تولید به نهادههای تولید هستند و جز پسماند رگرسیون میزان تولید بر نهادههای آن، همان بهرهوری کل عوامل تولید در حالت لگاریتمیک است.
پس از برآورد رگرسیون در معادله ۶، جز باقیمانده این معادله، همان شاخص بهرهوری کل عوامل تولید در حالت لگاریتمیک است (باقیمانده سولو) و با تبدیل آن به فرم غیرلگاریتمی شاخص مذکور قابل محاسبه است. در مرحله بعد این شاخص به سه دسته بهرهوری بالا، متوسط، پایین تو ضعیف تبدیل و (با کمک روش خوشه بندی سلسله مراتبی) طبقهبندی شد.
همچنین در کنار توجه به ترکیب کل عوامل تولید، در این پژوهش نهادههای جزئی تولید را نیز مورد بررسی قرار خواهیم داد.
همانطور که اشاره شد، با توجه به برآوردهای ارایه شده در جدول ۵، تابع تولید کاب- داگلاس بیش از سایر موارد بر وضعیت روابط بین متغیرهای نهاده و ستانده بخش صنعت مطابق بود و جز خطای این تابع برای مراحل بعدی تخمین شاخصهای منطقهای بهرهوری مورد استفاده قرار گرفت[۷]. جز خطای رگرسیون تابع کاب داگلاس توزیع نرمال دارد و با توجه به نمودار آخر برای بررسی مساله واریانسناهمسانی، وضعیت باقیماندهها در مقابل مقادیر برآوردشده توسط مدل وجود این مساله را نشان نمیدهد (مدل واریانسهمسان است).
ضمیمه 2
جدول . درجه توسعهیافتگی استانهای کشور
درجه توسعه | استان |
محروم | کرمانشاه، اردبیل، چهارمحال و بختیاری، ایلام، گلستان، کهکیلویه و بویر احمد، لرستان، کردستان، خراسان جنوبی، زنجان، آذربایجان غربی، سیستان و بلوچستان، خراسان شمالی |
نیمهمحروم | هرمزگان، آذربایجان شرقی، گیلان، همدان، مرکزی، قم، قزوین، کرمان، یزد، سمنان |
برخودار | تهران، مازندران، اصفهان، فارس، خوزستان، خراسان رضوی، بوشهر، البرز |
منبع: پارسی پور و همکاران (1401)
نمودار ۵
[۱] در این مطالعه دادههای مورد نیاز بخش صنعت کشور، با استفاده دادههای سری زمانی طرح سرشماری کارگاههای صنعتی بیش از ۱۰ نفر کارکن سال طی سالهای ۱۳۸۹ تا ۱۴۰۰، برای سال ۱۴۰۱ پیشبینی شده است.
[۲] جبران خدمات دستمزد پرداختی به ازای هر کارگاه
[۳] ارزش موجودی انبار کارگاهها بر حسب استان و فعالیت به ازای هر کارگاه
[۴] ارزش سوخت، آب و برق خریداریشده کارگاهها برحسب نوع سوخت، استان و فعالیت به ازای هر کارگاه
[۵] در روش باقیمانده سولو ۴ متغیر برای تخمین تابع تولید_ نمادی از رابطه میان میزان به کارگیری نهاده و تولید ستانده- درنظر گرفته میشود: ۱. تولید ۲. سرمایه ۳. نیروی کار ۴. دانش فنی. همچنین در یک برش زمانی مشخص، مقادیر مشخص از نهادههای تولید (سرمایه، نیروی کار و دانش فنی) در اختیار واحد اقتصادی قرار دارد و با ترکیب و به کارگیری آنها، تولید انجام میگیرد. با توجه به تاثیر تورم بر ارزش ریالی حقیقی نهادههای تولید در ایران، شاخصهای مدکور در این بررسی، با استفاده از شاخص تورم تولیدکننده تورمزدایی شدند (براساس قیمتهای ثابت سال ۱۳۹۵).
[۶] اعداد با توجه به شاخص تورم بخش صنعت در سال ۱۴۰۰، تورمزدایی شدهاند.
[۷]
shapiro.test(resid(cobdf1401))
Shapiro-Wilk normality test
data: resid(cobdf1401)
W = 0.98349, p-value = 0.9006
نویسندگان
- شرکتکنندگان دومین جایزه دیتاژورنالیسم (۱۴۰۳)https://d-mag.ir/pauthor/anonymous/
- شرکتکنندگان دومین جایزه دیتاژورنالیسم (۱۴۰۳)https://d-mag.ir/pauthor/anonymous/۱۵ بهمن ۱۴۰۳
- شرکتکنندگان دومین جایزه دیتاژورنالیسم (۱۴۰۳)https://d-mag.ir/pauthor/anonymous/
- شرکتکنندگان دومین جایزه دیتاژورنالیسم (۱۴۰۳)https://d-mag.ir/pauthor/anonymous/۱۵ بهمن ۱۴۰۳