این مقاله برای جایزه دیتاژورنالیسم دقیقه ۱۴۰۲ ارسال شده و بدون کم و کاست در اینجا منتشر می‌گردد.
این گزارش در سال ۱۳۹۹ با عنوان «یلدا و ولنتاین یک تغییر پارادایم، تحلیلی بر روند محبوبیت مناسبت‌ها در ایران» در وبلاگ «روندهای ایران» منتشر شده است. اصل این مقاله را اینجا مطالعه کنید.
روند جستجوی ایرانیان در سال‌های اخیر نشان می‌دهد تغییراتی تدریجی ولی انقلابی در عرصه‌ی فرهنگی در حال وقوع است. تغییراتی که زیر پوست گفتمان رسمی و عرفی در جریان بوده و نشانه‌هایی از چرخش‌هایی هم‌راستا با روندهای جهانی و منطقه‌ای دارد.
اول. محبوبیت جستجوی یلدا و ولنتاین در سال‌های اخیر افزایش یافته، طوری که به ترتیب در سال ۱۳۹۴ و ۱۳۹۷ از محبوبیت نوروز پیشی گرفته‌اند. هم‌اکنون یلدا، ولنتاین و نوروز به ترتیب محبوب‌ترین مناسبت‌های ایرانیان هستند.
دوم. در بین مناسبت‌های مذهبی، که محبوبیت همه در سال‌های اخیر تا حدی کاهش یافته یا ثابت مانده، محبوبیت اربعین در حال افزایش است.
و سوم. محبوبیت برخی از این مناسبت‌ها در مناطق مختلف ایران به طور معناداری با بقیه مناطق متفاوت است. تفاوتی که احتمالاً ناشی از تنوع فرهنگی، مذهبی و قومیتی موجود در جغرافیای پهناور ایران است.
در این نوشته، به بررسی روند تغییرات محبوبیت ۸ مناسبت مهم فرهنگی در ایران، بین سال‌های ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۸ پرداخته‌ام. این بررسی بر اساس محبوبیت جستجوی این مناسبت‌ها در گوگل بوده و از طریق گوگل‌ترندز به دست آمده است. این ۸ مناسبت عبارتند از: جشن‌های ملی شامل ۱.نوروز، ۲.یلدا، ۳.چهارشنبه‌سوری، مناسبت‌های مذهبی شامل ۴.عاشورا، ۵.اربعین، ۶.عید فطر، ۷.عید غدیر و یک مناسبت غربی ۸. ولنتاین.
یلدا و ولنتاین؛ پویایی فرهنگ زیر پوست جامعه
در ۵ سال اخیر نوروز محبوبیت خود را در مقابل یلدا و اخیراً در مقابل ولنتاین از دست داده است؛ در حالی که سال‌ها با اختلاف در مقام اول بود. این تغییر جایگاه نشان می‌دهد نسل جوان‌تر تمایل خود را از فرهنگ دورسفره‌نشینیِ همراه با خانواده در گرمای تازه جان گرفته بهار، به فرهنگ خیابان‌‌گردی یا شب‌نشینیِ همراه با دوستان در سرمای تازه‌جان گرفته زمستان تغییر داده است.
این تغییر پارادایمِ آرام از نوروز به یلدا، به نظر هم‌راستا با جشن جهانی کریسمس است و شاید خبر از تکرار یک ابتکار تاریخی دیگر در ایران‌زمین می‌دهد: گرفتن یک عنصر غالبِ فرهنگِ خارجی و ایرانیزه کردن آن؛ یلدا در حال تبدیل شدن به بدلِ ایرانیِ کریسمس است.
افزایش محبوبیت یلدا در مقابل سایر مناسبت‌های ملی و مذهبی، در عین حال نوعی خیزش فرهنگی نسل جوان در مقابل فرهنگ اشاعه‌شده توسط رسانه‌های رسمی یا سنتی به حساب می‌آید. خیزشی در مقابل نوروز که به استحاله‌ی نظام حاکم درآمده و به نوعی مهم‌ترین رسم ایرانی‌ست که در گذشته مانده و هیچ چیزش شبیه هنجارهای جهانی جشن‌های ملی نیست. مردم ایران در حال بازتعریف و بازسازی یک جشن کاملاً ملَی هستند؛ جشنی مبرَی از حاکمیت و سنت.
اقبال به یلدا در سال‌های اخیر یک دلیل اقتصادی و کسب‌وکاری هم دارد. در جهان هم ولنتاین بیشتر زاییده بازاریاب‌ها بوده تا سنت و فرهنگ؛ ابتکاری برای فروش بیشتر محصولات مصرفی. یلدا هم مثل ولنتاین در چند سال اخیر به شدت توسط کسب‌وکارها به خصوص کسب‌وکارهای آنلاین تبلیغ شده و سعی شده از آن، رویدادی فرهنگی و مصرف‌گرا ساخته شود. انواع کمپین‌های فروش، تخفیف‌ها و جشنواره‌ها به مناسبت یلدا در سال‌های اخیر نشانه‌ای‌ست که ممکن است رابطه‌ای علّی با افزایش محبوبیت یلدا داشته باشد. علاوه بر یلدا، خود ولنتاین هم در این سال‌ها بهانه‌ای برای کسب‌وکارها بوده ولی با توجه به محدودیت‌های حاکمیتی به نظرم اقبال به ولنتاین بیشتر دلایل فرهنگی دارد.
سال‌هاست دروازه‌های ایران به روی ولنتاین هم گشوده شده است. هجومی که تلاش ناکام و نسنجیده حکومت برای ممانعت از آن، به نوعی تبدیل به محرک ترویج آن شد. مناسبتی کاملا غیرملّی و غیرمذهبی که نشانه‌ای است از جهانیزه شدن بیشتر فرهنگ ایرانی که هم‌اینک دست نسل جوان قرار گرفته است. به نظر من، این مهم‌ترین نشانه‌ی پویایی فرهنگ عام، زیر پوست بزک‌شده‌ی فضای رسمی در ایران است.
هم‌اینک در سال ۱۳۹۸، نوروز به کمترین و یلدا و ولنتاین به بیشترین محبوبیت خود در ۱۵ سال اخیر رسیده‌اند. فارغ از تحلیل چرایی این ماجرا، روشن است در سال‌های اخیر محبوبیت یلدا و ولنتاین افزایش یافته و از محبوبیت نوروز کم شده است.
اربعین؛ خیزش مذهب در ایران
در ۱۵ سال اخیر، محبوبیت مناسبت‌های مذهبی هم دچار تغییر و تحولات بود. از سال ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۴، محبوبیت اربعین به طرز محسوسی افزایش یافته در حالی که تغییر محسوسی در محبوبیت بقیه مناسبت‌های مذهبی مشاهده نمی‌شود. این محبوبیت نه تنها از عید فطر و عید غدیر پیشی گرفته که از خود عاشورا هم جلوتر افتاده و از سال ۱۳۹۴ تا به حال (در سال ۱۳۹۸) به محبوب‌ترین مناسبت مذهبی ایرانیان تبدیل شده است.
روند قابل توجه دیگر در این بررسی، افزایش ناگهانی محبوبیت عاشورا در سال ۱۳۸۸ است. بررسی‌های مربوط به کلمات کلیدی مشابه و هم‌روند با این افزایش در سال ۱۳۸۸ نشان می‌دهد علت آن، فراگیر شدن رویداد عاشورای ۸۸ در ادامه اعتراضات به انتخابات آن سال بوده و ارتباط مستقیمی با خود عاشورا ندارد.
تبدیل شدن اربعین و به طور خاص پیاده‌روی در آن روز، به یکی از مناسک مذهبی، اجتماعی و سیاسی بین دولت‌ها و ملت‌های دو کشور ایران و عراق و عرض اندام آن به عنوان یک رویداد کاملاً شیعی در سال‌های اخیر و تلاش برای ایفای نقش موثر به نفع شیعیان در مناسبت‌های منطقه‌ای و جهانی باعث شده محبوبیت این رویداد در بین بخش مهمی از مردم ایران به شدت افزایش یابد. محبوبیتی که توسط رسانه‌های رسمی و پایگاه‌های دینی مورد حمایت حکومت تقویت می‌شود. شاید ۱۰ سال پیش کسی فکرش را هم نمی‌کرد که به زودی یک نوآوری مذهبی-اجتماعی چنان محبوبیتی را کسب کند و شالوده‌ی تحولاتی را پی بریزد که فارغ از مثبت یا منفی بودن تاثیرات آن در کوتاه‌مدت و یا بلندمدت برای مردم منطقه و مذهب، برگ جدیدی بر تاریخ بیش از هزار ساله‌ی شیعیان اضافه کند. فارغ از داوری تاریخی، ما در حوالی سال‌های ۹۲ تا ۹۴ شاهدان زنده‌ی تطوری جدید در تاریخ‌مان بودیم: خیزش مذهب در اربعین.
همه‌ی ایران یکسان نیست؛ یلدا محبوب‌ترین، به جز در دو استان
در ۵ سال اخیر (از سال ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۸) یلدا به جز در دو استان کردستان و قم، محبوب‌ترین مناسبت در بین ۸ مناسبت مورد بررسی بوده و با تقریب خوبی می‌توان گفت یلدا تمام ایران را فتح کرده و بعید نیست در آینده‌ای نزدیک دو سنگر باقی‌مانده را هم فروبریزد و آنها را هم فتح کند. با این وجود این دو استان هنوز مقاومت می‌کنند.
پیوند عمیق‌تر نوروز با فرهنگ مردم کردستان بر کسی پوشیده نیست. کردها یکی از قدیمی‌ترین و دست‌نخورده‌ترین زیرفرهنگ‌های بومی ایرانیان را دارند و دور از انتظار نیست که چنین به نوروز پایبند مانده باشند. در هر حال، کردستانی‌ها نوروز را بیشتر از همه دوست دارند.
قم، بزرگ‌ترین پایگاه رسمی دین در ایران و به نوعی در جغرافیای شیعیان است. شهری که مروج اصلی اربعین در سال‌های اخیر بوده و به دلیل تراکم بالای مذهب در گفتمان فرهنگی آن، هنوز اجازه نداده یک مناسبت غیرمذهبی تسلط فرهنگی را از آن خود کند.
مناسبت‌ها و قلمروشان
با وجود همگرایی تدریجی خرده‌فرهنگ‌های قومیتی و جغرافیایی در ایران به یک فرهنگ یکسان ملّی، بر کسی پوشیده نیست که همچنان شاهد تنوع و تمایزهای فرهنگی‌ای هستیم که اغلب می‌توان آنها را با مرزهای جغرافیایی از هم تفکیک کرد. بررسی محبوبیت ۸ مناسبت یلدا، ولنتاین، نوروز، اربعین، عید غدیر، عید فطر، عاشورا و چهارشنبه‌سوری به تفکیک استانها، این تنوع را در مورد برخی از آنها تایید می‌کند. محبوبیت متفاوت این مناسبت‌های در استان‌های مختلف نشان می‌دهد همه‌ی ایران یکسان نیست.
یلدا، فراگیر در همه جا
یلدا به ترتیب در استان‌های البرز، خراسان شمالی، اصفهان، آذربایجان شرقی و چهارمحال و بختیاری با اختلاف کم نسبت به سایر استان‌های کشور، بیشترین محبوبیت را دارد. توزیعی تقریباً یکنواخت که به نظر من نشان می‌دهد روش توسعه یلدا بیشتر تحت تاثیر رسانه‌های آنلاین بوده و برای همین به سادگی نمی‌توان همبستگی روشنی بین فراگیری یلدا با سایر عناصر فرهنگی یا جغرافیایی یافت.
ولنتاین و مازندرانِ عشاق
ولنتاین به ترتیب در استان‌های مازندران، البرز، اصفهان، خوزستان و فارس محبوبیت بیشتری دارد. محبوبیت بالای ولنتاین در مازندران را شاید بتوان تحت تاثیر چیزی دانست که آن را به تبدیل به میعادگاه عشاق از تمام نقاط ایران کرده است؛ دریا و جنگل و ماهِ عسل!
نوروز و پرچم برافراشته در کردستان
نوروز به ترتیب در استان‌های کردستان، سمنان، چهار محال و بختیاری، همدان و زنجان بیشترین محبوبیت را دارد. محبوبیت نوروز در بقیه استانها تفاوت قابل توجهی ندارد و از این رو می‌توان با اطمینان گفت نوروز تقریباً در تمام مناطق ایران به یک میزان دوست داشته می‌شود. با این وجود نمی‌توان منکر این شد که این محبوبیت در غرب و شمال‌غرب تا حدی بیشتر از بقیه مناطق ایران است. کردستانی‌ها با اقتدار پرچم نوروز را برافراشته نگه داشته‌اند.
اربعین و قلمروی مذهب
اربعین به ترتیب در استان‌های قم، خراسان جنوبی، یزد، همدان و کرمان محبوبیت بیشتری دارد. این استانها و سایر استان‌هایی که مذهبی‌تر بوده و در آنها اکثریت با شیعیان است، بیشتر از بقیه‌ی استانها به اربعین علاقه نشان داده‌اند. در این بین دو استان قم و یزد به عنوان مناطقی که مذهب شیعی در آنها فراگیری بیشتری دارد قابل توجه هستند.
عید غدیر در شرق ایران
عید غدیر در استان‌های قم، خراسان جنوبی و رضوی، سمنان و یزد بیشترین محبوبیت را دارد. محبوبیت این مناسبت در شرق کشور به طور محسوسی بیشتر از غرب و شمال غرب است. استان‌های همجوار خراسان رضوی که مرقد امام هشتم شیعیان در آن است، علاقه‌ی بیشتری به عید غدیر دارند که نشان می‌دهد مشهد در کنار قم، مهم‌ترین مروجان عید غدیر در ایران هستند.
عید فطر و استان‌های سنی‌نشین
عید فطر در استان‌های سیستان و بلوچستان، خوزستان، آذربایجان غربی، هرمزگان و بوشهر محبوبیت بیشتری دارد. محبوبیت این عید در این ۵ استان همبستگی بالایی با اکثریت سنی‌مذهب ساکنان این استان دارد. با وجود این که عید فطر عید رسمی تمام مذاهب اسلامی است، با این وجود سنی‌مذهب‌ها علاقه‌ی بیشتر به نسبت شیعیان به آن نشان می‌دهند.
عاشورا و عزاداران اردبیل
عاشورا به ترتیب در استان‌های قم، لرستان، اردبیل، خراسان جنوبی و خوزستان محبوبیت بیشتری دارد. این محبوبیت در استان‌های سنی‌مذهب کم‌تر است. با توجه به فرهنگ عزاداری منحصربه‌فرد اردبیل، حضور این استان در این لیست چندان دور از انتظار نبود.
چهارشنبه‌سوری و آذربایجان
محبوبیت چهارشنبه‌سوری به طور متمایزی در ۵ استان شمال‌غرب کشور بیشتر از بقیه استان‌هاست. ساکنان استان‌های اردبیل، زنجان، آذربایجان شرقی و غربی و گیلان، بیشترین علاقه را به نسبت به بقیه مردم ایران به چهارشنبه‌سوری نشان می‌دهند. علاقه‌ای که بی‌شک ریشه در فرهنگ سنتی این منطقه از ایران دارد. در مقابل استان‌های جنوب و جنوب شرقی کشور کمترین علاقه را به چهارشنبه‌سوری نشان داده‌اند.
پی‌نوشت
۱. داده‌های خام و جستجوهای انجام شده در گوگل‌ترندز عبارتند از: سری اول شامل: یلدا – اربعین- عاشورا – عید فطر – عید غدیر و سری دوم شامل: یلدا – چهارشنبه‌سوری – نوروز – ولنتاین
۲. کاملاً منطقی‌ست که روند جستجوی هر یک از ۸ مناسبت فوق در طول سال یک نقطه بیشینه مقارن با تاریخ تقویمی آن مناسبت داشته و در بقیه طول سال نزدیک به صفر باشد و این چرخه هر سال تکرار شود. از این رو من، مبنای مقایسه را بیشینه‌ی محبوبیت هر مناسبت در طول یک سال در نظر گرفته‌ام. با توجه به هم‌شکل بودن روند جستجوی همه‌ی مناسبت‌ها می‌توان مطمئن بود نتایج معتبر است.
۳. با توجه به انجام این تحلیل در دی‌ماه و برای معنادار بودن مقایسه‌ها، طول هر سال شمسی، مقارن با سال میلادی آن در نظر گرفته شده است. بنابراین مناسبت‌هایی مانند ولنتاین در بهمن‌ماه و چهارشنبه‌سوری در اسفندماه با مناسبت‌های سال بعد مقایسه شده‌اند.
