مسئله رکود اشتغال ایران در سال‌های پساکرونا

بررسی تغییرات آمار اشتغال از سال ۱۳۹۸ تاکنون، نشان می‌دهد که جمعیت شاغل در ایران، پس از افت شدید ناشی از همه‌گیری، افزایش تدریجی را تجربه کرده و نهایتاً در بهار ۱۴۰۲ بازیابی شده و به سطح پیش از کرونا رسیده و پس از آن نیز روندی افزایشی داشته است. با این حال یک پرسش هنوز بدون پاسخ مانده است: آیا نرخ رشد جمعیت شاغل نیز پس از بازیابی مشاغلِ از دست‌رفته در دوران کرونا، به مقادیرِ پیش از کرونا باز گشته است؟

در پاییز ۱۳۹۸ و پیش از شیوع کرونا، تعداد شاغلین بالای ۱۵ سال در ایران، ۲۴ میلیون و ۴۴۶ هزار نفر بود. پس از آن با همه‌گیری کرونا و تاثیر مخرب آن بر بازار کار، تعداد شاغلین به شدت کاهش یافت و مشاغل زیادی از دست رفت؛ به طوری که در زمستان ۱۳۹۹ تعداد شاغلین به ۲۳ میلیون و ۱۳۶ هزار نفر کاهش یافت که پایین‌ترین مقدار در زمان همه‌گیری است. تقریبا از سال ۱۴۰۰ تا بهار ۱۴۰۲، بسیاری از مشاغل از دست رفته بازیابی شدند و آمار اشتغال در کشور به ۲۴ میلیون و ۳۰۶ هزار نفر رسید و کم‌و‌بیش به سطوح پیش از کرونا بازگشت^[۱].

رشد آمار از ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۲: التیام زخم کرونا یا عملکرد اقتصاد ایران؟

با واکسیناسیون گسترده و کاهش مخاطرات بیماری در سال ۱۴۰۰، جامعه کم‌وبیش به حالت عادی بازگشت و بازیابی مشاغل از دست رفته آغاز شد. بنابراین رشد اشتغال در بازه زمانی ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۲ را نمی‌توان به علمکرد اقتصاد ایران نسبت داد. رشد آمار اشتغال در این بازه زمانی بیش از هر چیزی تحت تاثیر مشاغل از دست رفته در دروان کرونا بوده است.

از تابستان ۱۴۰۰ تا تابستان ۱۴۰۲، رشد ناشی از بازیابی مشاغل در دوره دو سالۀ پساکرونا برابر با ۵.۵% و متوسط نرخ رشد سالانه تعداد شاغلین در این دوره تقریبا برابر با ۲.۷% بوده است.

ایران در مقایسه با سایر کشورها در بازیابیِ مشاغلِ از دست‌رفته دوران کرونا عملکردی ضعیف‌تر داشته و دیرتر به آمار اشتغالِ قبل از کرونا رسیده است. قریب به ۹۰% اقتصادهای جهان، وضعیت بهتری از ایران در بازیابی مشاغل در دوره پساکرونا داشته‌اند^[۲].

آمار بعد از 1402 نشان‌دهنده عملکرد اقتصاد ایران در حوزه اشتغال است

در سال ۱۴۰۲ برای نخستین‌بار به‌صورت معنادار و پایدار به آمار اشتغال پیش از کرونا می‌رسیم. از این مقطع به بعد، تغییرات آمار اشتغال بیش از آن‌که تحت تاثیر کرونا باشد، نشان‌دهنده عملکرد اقتصادی دولت‌ها و سیاست‌های موجود است. از تابستان ۱۴۰۲، با اطمینان بیشتری می‌توانیم با استناد به آمار اشتغال درباره روندهای حقیقی اقتصاد ایران و کیفیت سیاست‌گذاری در آن سخن بگوییم.

در بهار ۱۴۰۴ تعداد شاغلین بالای ۱۵ سال در ایران به ۲۵ میلیون و ۱۳۳ هزار رسیده که به نسبت همین مقدار در بهار سال گذشته ۱.۵% رشد داشته و در بهار ۱۴۰۳ نسبت به بهار سال قبل از آن ۱.۸% رشد داشته است.

اکنون می‌توانیم دوباره به پرسش اصلی این نوشتار باز گردیم: نرخ رشد اشتغال ایران پس از سال ۱۴۰۲، در مقایسه با مقدارهای مشابه در دوران پیش از کرونا چه وضعیتی دارد؟ به عبارت دیگر، عملکرد اقتصاد ایران در ایجاد اشتغال در مقایسه با گذشته چگونه است؟

تحلیل عملکرد اشتغال در اقتصاد ایران

شغل عامل اصلی مقابله با فقر و پایه اصلی اقتصاد در کشور است. در نتیجه تعداد شاغلین یکی از مهم‌ترین شاخص‌های توان واقعی اقتصاد در هر کشور شمرده می‌شود. به همین خاطر باید آمار شاغلان را مانند دماسنجی از وضعیت کلی اقتصاد پیوسته مورد بررسی و تحلیل قرار داد^[۳].

نگاهی به تغییرات آمار شاغلین ایران در سه دهه اخیر

تعداد شاغلین ایران از نیمه دهه ۷۰ تا نیمه ۸۰ پیوسته رشد کرده و از ۱۴.۸ میلیون نفر در سال ۱۳۷۶ به ۲۰.۶ میلیون نفر در سال ۱۳۸۴ رسیده است. حتی نرخ رشد تعداد شاغلین نیز در این بازه زمانی روندی صعودی داشته و از ۲.۶% در سال ۱۳۷۸ به مقدار بی‌سابقه ۶.۷% در سال ۱۳۸۴ رسیده است.

روند تغییرات نرخ رشد سالیانه تعداد شاغلین در ایران

تحلیل «اندازه اشتغال» مانند تحلیل اندازه اقتصاد

یکی از موضوعات مهم در تحلیل‌های کلان اقتصادی، تحلیل اندازه اقتصاد است که معمولا با شاخص «تولید ناخالص داخلی» (GDP) بیان می‌شود و بررسی نرخ رشد سالانه آن، یکی از متدوال‌ترین روش‌ها برای تحلیل مهم‌ترین تغییرات در یک اقتصاد است. با توجه به اهمیت بالای مسئله اشتغال در اقتصاد ایران، متن حاضر پیشنهاد می‌کند «شاخص اندازه اشتغال» نیز با استناد به تعداد مطلق شاغلین پیوسته مورد بررسی قرار بگیرد و آهنگ تغییرات آن نیز با تحلیل نرخ رشد سالانه تحلیل شود. بررسی تغییرات اندازه اشتغال در کنار اندازه اقتصاد، چهارچوبی برای تحلیل ارائه می‌دهد که حساسیت‌ بیشتری نسبت به «رشد فراگیر» دارد و در پی منتفع شدن گروه‌های بیشتری از مردم از رشد اقتصادی است.

چنانچه داده‌های مرکز آمار نشان می‌دهد، اشتغال ایران از سال ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۱ دچار رکودی عمیق می‌شود و علی رغم افزایش جمعیت ۱۵ سال به بالا در این بازه زمانی، تعداد شاغلین کشور بین ۲۰.۶ تا ۲۱.۱ میلیون نفر در نوسان بوده است. نرخ رشد سالانه تعداد شاغلین در این دوره، مقدارهای منفی بی‌سابقه‌ای مانند ۳.۹%- را تجربه می‌کند. این میزان کاهش، حتی از کاهش آمار اشتغال در دوره کرونا نیز شدیدتر است. در سال ۱۳۹۹ تعداد شاغلین در ایران، تحت تاثیر ویروس عالم‌گیر و مرگ‌بار کرونا تنها ۳.۱% کاهش یافته است.

در سال‌های ابتدایی دهه ۹۰ آمار اشتغال مجددا روندی صعودی پیدا کرده و از ۲۰.۶ میلیون نفر در سال ۱۳۹۱ به ۲۴.۳ میلیون تومان در سال ۱۳۹۸ افزایش یافت و نرخ‌ رشد آن به ۳.۵% هم رسید. نرخ رشد اشتغال در ایران اگرچه در این فاصله زمانی مثبت بوده، اما کم‌وبیش روندی نزولی داشته و از ۳.۳%، ۲.۷% و ۳.۵% در سال‌های ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۶ به ۱.۹% در سال‌های ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ رسیده است.

پیش از همه‌گیری کرونا نرخ رشد تعداد شاغلین در ایران ۱.۹% است که با شیوع کرونا به ۳.۱%- در سال ۱۳۹۹ می‌رسد. در سال ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ تعداد شاغلین در ایران به ترتیب با نرخ ۱.۱% و ۳.۳% در سال بازیابی می‌شود. پس از پایان‌یافتن تقریبی آثار کرونا در سال ۱۴۰۲، آمار اشتغال در ایران با نرخ ۱.۲% و ۱.۵% در سال‌های ۱۴۰۳ و ۱۴۰۴ به رشد خود ادامه می‌دهد.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

اگر نرخ رشد دوره بازیابی مشاغل از دست‌رفته کرونا در سال‌های ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ را به خاطر تاثیرات کرونا در نظر نگیریم، عملکرد اقتصاد ایران از منظر ایجاد اشتغال در سال‌های اخیر اگرچه وضعیتی صعودی داشته اما نرخ رشد آن، هنوز، نه تنها با نیمه دوم دهه ۷۰ و نیمه اول دهه ۸۰ بلکه با نیمه دهه ۹۰ نیز فاصله دارد.

بررسی آمار اشتغال در سه دهه گذشته نشان می‌دهد اقتصاد ایران در حال حاضر به هیچ وجه تحرک گذشته در حوزه اشتغال را ندارد و حتی نرخ رشد آن در دوره بازیابی اشتغال پس از کرونا نیز با بیشینۀ نرخ‌های رشد قبلی آن تفاوت دارد.

تعداد شاغلین ایران به عنوان مهم‌ترین شاخص توان اقتصادی کشور به سطوح قبل کرونا بازگشته است؛ اما آهنگ رشد آن هنوز با آنچه در سه دهه گذشته در کشور تجربه شده فاصله‌ای بسیار زیاد دارد.

* نسخه‌ای از این تحلیل در لینک زیر در وبسایت قلمروی رفاه منتشر شده است:

ghalamrorefah.ir/id/1512

پیوست

سال	جمعیت شاغل (میلیون نفر)	نرخ رشد نسبت به سال قبل
۱۳۷۵	۱۴.۹	–
۱۳۷۶	۱۴.۸	-۰.۷%
۱۳۷۷	۱۵.۵	۴.۷%
۱۳۷۸	۱۵.۹	۲.۶%
۱۳۷۹	۱۶.۴	۳.۱%
۱۳۸۰	۱۷.۰	۳.۷%
۱۳۸۱	۱۷.۸	۴.۷%
۱۳۸۲	۱۸.۵	۳.۹%
۱۳۸۳	۱۹.۳	۴.۳%
۱۳۸۴	۲۰.۶	۶.۷%
۱۳۸۵	۲۰.۸	۱.۰%
۱۳۸۶	۲۱.۱	۱.۴%
۱۳۸۷	۲۰.۵	-۲.۸%
۱۳۸۸	۲۱.۰	۲.۴%
۱۳۸۹	۲۰.۷	-۱.۴%
۱۳۹۰	۱۹.۹	-۳.۹%
۱۳۹۱	۲۰.۶	۳.۵%
۱۳۹۲	۲۱.۳	۳.۴%
۱۳۹۳	۲۱.۳	۰.۰%
۱۳۹۴	۲۲.۰	۳.۳%
۱۳۹۵	۲۲.۶	۲.۷%
۱۳۹۶	۲۳.۴	۳.۵%
۱۳۹۷	۲۳.۸	۱.۹%
۱۳۹۸	۲۴.۳	۱.۹%
۱۳۹۹	۲۳.۵	-۳.۱%
۱۴۰۰	۲۳.۴	-۰.۳%
۱۴۰۱	۲۳.۷	۱.۱%
۱۴۰۲	۲۴.۵	۳.۳%
۱۴۰۳	۲۴.۸	۱.۲%
۱۴۰۴	۲۵.۱	۱.۵%

توضیح: تعداد شاغلین سال ۱۴۰۴ بر اساس آمار فصل بهار و نرخ رشد آن با مقایسه نسبت به بهار سال قبل در جدول آورده شده.

منابع داده:

اطلاعات نیروی کار مرکز آمار ایران

مرکز داده‌های باز ایران (به نقل از جدول ۳ صفحه ۸ فایل با نمایندگان در مجلس دهم ۳۲ بیکاری، اشتغال و بازار کار)

بانک جهانی

[۱] به این رویداد در گزارش‌های دیگر نیز پرداخته شده است. به عنوان نمونه نگاه کنید به

جمعیت شاغل ایران به دوره قبل از کرونا رسید، فخرالسادات هاشمی‌زاده، اکوایران، اردیبهشت ۱۴۰۳ (ecoiran.com)

[۲] ایران و اشتغال پساکرونا، علیرضا کدیور و لعیا غفاریان، مجله دقیقه، شهریور ۱۴۰۲

[۳] برای مقایسه‌های بلندمدت‌تر، آمار را به صورت سالانه مورد بررسی قرار می‌دهیم تا نوسان‌های فصلی که تحت تاثیر عواملی کوتاه‌مدتی مانند شرایط آب و هوایی در کشاورزی، گردشگری، آموزش و … رخ می‌دهند تا حد امکان در بررسی دخالت داده نشوند.