بحث بر سر قیمت انرژی در ایران موضوع جدیدی نیست و گاه و بیگاه از لزوم افزایش قیمت انرژی گفته میشود. فرقی هم نمیکند موضوع چه باشد. یک روز بحث کسری بودجه، یک روز بحث کمبود برق و گاز و … . معمولا وقتی صحبت از قیمت انرژی به میان میآید، بلافاصله به معادل ارزی آن و مقایسه با دیگر کشورها اشاره میشود، اما کمتر به روند تغییرات بلندمدت قیمت انرژی در ایران پرداخته شده است. قیمت انرژی در ایران همسطح دیگر کالاها رشد کرده یا کندتر یا سریعتر؟ این مطلب تلاش میکند تا به این پرسش پاسخ دهد.
مرکز آمار ایران متولی اصلی انتشار آمار شاخص قیمت مصرفکننده[۱] و تورم در ایران است. این مرکز از سال ۱۳۸۰ به صورت ماهانه آمار شاخص قیمت مصرفکننده را به تفکیک گروههای عمده کالایی اعلام میکند. در حال حاضر مبنای انتشار شاخص قیمت مصرفکننده، سال پایه ۱۳۹۵ است[۲] که سبد کالا و خدمات مصرفکننده[۳] در آن سال به روزرسانی شده است.
شاخص قیمت مصرفکننده به صورت عمده به دو دسته اصلی تقسیم میشود:
- خوراکیها، آشامیدنیها و دخانیات
- کالاهای غیر خوراکی و خدمات
دسته کالاهای غیرخوراکی به دستههای زیر تقسیم میشود:
- پوشاک و کفش
- مسکن، آب، برق، گاز و سایر سوختها
- مبلمان و لوازم خانگی و نگهداری معمول آنها
- بهداشت و درمان
- حمل و نقل
- ارتباطات
- تفریح و فرهنگ
- آموزش
- هتل و رستوران
- کالاها و خدمات متفرقه
در این بین دسته مسکن، آب، برق، گاز و سایر سوختها خود به دستههای زیر تقسیم میشود:
- مسکن
- اجاره
- خدمات نگهداری و تعمیر واحد مسکونی
- آب، برق و سوخت
در این مطالعه تغییرات شاخص قیمت مصرفکننده در دسته «آب، برق و سوخت» مورد تحلیل قرار گرفته و با دستههای دیگر مقایسه شده است.
روند تغییرات قیمت انرژی در ایران
با بررسی شاخص قیمت مصرفکننده از سال پایه ۱۳۹۵ مرکز آمار میتوان دید، قیمت انرژی در ایران در مقایسه با شاخص کل (cpi) روند کندتری داشته است، به طوری که از ابتدای ۱۳۹۵ تا پایان دی ماه ۱۴۰۱ شاخص کل از ۱۰۰ به ۵۹۷ رسیده است اما شاخص انرژی تنها به ۲۷۷ رسیده که تقریبا مقداری نصف شاخص کل اتخاذ کرده و در میان دستهبندیهای مرکز آمار تنها شاخص ارتباطات نسبت به آن کمتر افزایش داشته است.
با این حال به نظر میرسد افزایش کمترِ قیمت انرژی نسبت به شاخص کل چندان با تجربه مصرفکنندگان یکسان نیست. بسیاری از مصرفکنندگان با بررسی قبضهای انرژی خود شرایطی کاملا متفاوت با این مشاهده را تجربه کردهاند. بخشی از این موضوع به مدل قیمتگذاری انرژی در ایران باز میگردد که قیمتها در آن به صورت پلکانی رشد میکند و تجربه افراد از افزایش قیمت انرژی را به میزان مصرف آنها وابسته میکند، اما بخش دیگر به روند تغییرات بلندمدت قیمت انرژی باز میگردد. در ادامه از هر دو منظر به موضوع پرداخته خواهد شد.
۱- مقایسه بلندمدت
مقایسه تغییرات شاخص کل و انرژی از سال ۱۳۹۵ تاکنون را میتوان یک مقایسه میانمدت دانست که تغییر چندانی در قیمت انرژی در آن دیده نمیشود. اما اگر بازه زمانی طولانیتری مورد بررسی قرار گیرد، نتایج کاملا متفاوت خواهد بود.
در ۲۸ آذر ۱۳۸۹ قانون هدفمندی یارانهها در ایران توسط رییس جمهور وقت محمود احمدینژاد اعلام شد. بر این اساس قیمت اقلام مختلف انرژی مانند بنزین، برق و گاز آزاد اعلام شد. به عنوان نمونه قیمت بنزین از ۱۰۰ تومان به ۴۰۰ برای بنزین سهمیه و ۷۰۰ برای بنزین آزاد افزایش یافت.
اگر بازه زمانی مطالعه را طولانیتر در نظر بگیریم تا هدفمندی یارانهها را نیز در بر بگیرد نتایج متفاوت خواهد بود. به بیان دقیقتر، اگر شاخص قیمت مصرفکننده را از آبان ۱۳۸۹ تا سال جاری مورد بررسی قرار دهیم، میتوان دید که شاخص قیمت انرژی از آبان ۸۹ تا پایان دی ماه ۱۴۰۱ به ۲۵۸۷ رسیده، حال آنکه شاخص قیمت مصرفکننده در همین بازه تنها به ۱۶۷۸ رسیده است.
بسیاری از مصرفکنندگان هنگام مقایسه تنها به زمانهای اخیر اشاره میکنند به همین دلیل ممکن است تصور کنند قیمت انرژی به خصوص از نوع قیمت نفتمبنا چندان هم افزایش پیدا نکرده است.
اما همانطور که پیشتر ذکر شد، آمار شاخص قیمت مصرفکننده به تفکیک گروههای مصرفی از سال ۱۳۸۰ موجود است و اگر از این تاریخ به مقایسه شاخص انرژی و شاخص CPI پرداخته شود تا تحولات قیمت انرژی لحاظ شود، میتوان دید که این دو شاخص تقریبا به یک میزان رشد کردهاند و افزایش آنها تفاوت چندانی ندارد.
لازم به ذکر است دلیل نوسان بالای شاخص انرژی نسبت به دیگر شاخصها به نوسانهای فصلی برق و گاز باز میگردد. حجم مصرفی و تعرفهای که در مناطق و فصول مختلف بر آنها اعمال میشود، متفاوت است که همین مسئله، قیمت و هزینه متفاوتی را برای مصرفکننده در زمانهای مختلف رقم میزند
۲- تفاوت در مقدار مصرف
بررسی تغییرات قیمت برق
قیمت برق در ایران هر سال توسط دولت و مجلس تعیین میشود که با افزایش مصرف، قیمت به صورت پلکانی افزایش پیدا میکند. مصرفکنندگان برق در ایران به طور کلی به ۵ دسته تقسیم میشدند: مصرفکنندگان عادی، ماههای غیرگرم واقع در مناطق گرمسیر و ۴ دسته مصرفکنندگان واقع در مناطق گرمسیر. این رویه از بهمن ۱۴۰۰ تغییر کرده به طوری که برای مشترکین پرمصرف در مناطق عادی در بازه ۲۰۰ تا ۳۰۰ کیلووات ساعت در ماه قیمت ۱.۵ برابر هزینه تمام شده و برای مصارف بالای ۳۰۰kwh در ماه ۲.۵ برابر هزینه تامین برق تعیین شد. نتیجه آنکه تجربه مصرفکنندهها از تغییرات قیمت برق با توجه به مقدار مصرفشان میتواند بسیار متفاوت باشد، به طوری که برای گروهی قیمتها به کندی افزایش یافته و برای گروهی دیگر قیمتها با افزایش سرسامآور مواجه بوده است.
مقایسه دو خانوار فرضی
از آنجا که وزارت نیرو یک خانوار با مصرف زیر ۳۰۰kwh در ماه را یک خانوار کم مصرف میشناسد، برای نشان دادن میزان تفاوت ناشی از مقدار مصرف، دو خانوار فرضی را با یکدیگر مقایسه میکنیم: یک خانوار کممصرف با ۲۵۰kwh و دیگری خانوار پرمصرف با ۶۵۰kwh مصرف ماهانه. برای این دو خانوار هزینه برق پرداختی بدون احتساب آبونمان و مالیات محاسبه شد. برای سادگی بیشتر، تمایزی بین زمان مصرف در روز در نظر گرفته نشده تا تعرفه اوج مصرف به آن تعلق نگیرد.
همچنین باید در نظر داشت که مصرف برق خانوارها ثابت نیست و در مناطق عادی در تابستان به دلیل استفاده از وسایل خنککننده مثل کولر، مصرف افزایش پیدا میکند و اکثر خانوارها در نمودار پلهای فوق در تابستان، در پلههای بالاتری قرار میگیرند و میزان پرداختی آنها تصاعدی رشد میکند.
براساس محاسبات میتوان دید که برای خانوار کم مصرف با ۲۵۰kwh در سال ۱۳۸۸ هزینه برق تمام شده بدون احتساب آبونمان و مالیات ۹۵,۰۰۰ ریال بوده که در سال ۱۴۰۱ به ۲۰۵,۰۰۰ افزایش پیدا میکند، اما برای خانوار پرمصرف با ۶۵۰kwh هزینه تمام شده از ۷۰۶,۰۰۰ به ۴,۱۱۸,۲۵۰ افزایش پیدا میکند. در نتیجه هزینه تمام شده برق میتواند برای مصرفکنندگان مختلف متفاوت باشد و حتی یک خانوار در فصول مختلف در مناطق عادی با قبضهایی با ارقامی کاملا متفاوت مواجه شود.
همچنین بررسی روند تغییرات قیمت برق نشان میدهد تا سال ۱۳۹۸ رشد قیمت پلههای مصرف یکسان بوده و مصرفکنندگان با شرط ثابت بودن مصرف با افزایش هزینه یکسان مواجه میشدند، اما از سال ۱۳۹۸ این رویه تغییر کرده و مصرف بالاتر به قیمت تصاعدی بالاتری منجر شده است. به طوری که هزینه یک مصرفکننده با ۶۵۰kwh در ماه در سال ۱۴۰۱ بیش از دو برابر همین میزان مصرف در سال ۱۴۰۰ است.
شاید به نظر برسد در این مدل قیمت گذاری خانوارهای پرمصرف جریمه میشوند و ظاهرا فرض سیاستگذار این بوده که خانوارهای پردرآمدتر، پرمصرفتر هم هستند، در حالیکه مصرفِ بیشتر ممکن است ناشی از جمعیت خانوار باشد.
علاوه بر این، همان طور که پیشتر ذکر شد در همه ماههای سال قیمت در مناطق عادی یکسان است. به همین سبب در ماههای گرم سال که مصرف برق خانوارها به شدت افزایش پیدا میکند، یک خانوار کم درآمد در ماههای گرم سال احتمالا بیشتر از یک خانوار پردرآمد در ماههای معمولی مصرف دارد و با مدل فعلی قیمتگذاری در عمل تعداد معدودی از خانوارها در ماههای گرم سال کممصرف محسوب خواهند شد.
بررسی تغییرات قیمت گاز
قیمت گاز خانگی در ایران برای دو فصل سرد و گرم در ۱۲ پله قیمتی اعلام میشود. در فصل گرم قیمت گاز خانگی در کل کشور یکسان است، اما در فصل سرد در سال ۱۴۰۱ پنج اقلیم اعلام شده که مقادیر تقسیمبندی پلهها در آن بر اساس اقلیم متفاوت است. با مقایسه تغییرات اعلام شده در سال ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ میتوان دید مجددا تجربه مصرفکننده براساس میزان مصرف، منطقه، فصل و … کاملا متفاوت است.
همچنین در فصل گرم افزایش قیمتها محدود بوده و حتی در بعضی از بازههای مصرفی قیمتها کاهش یافته تا مصرفکننده به مصرف بیشتر تشویق شود، چرا که میزان استخراج گاز تقریبا در همه ماههای سال ثابت است. اما در فصل گرم مصرف به شدت کاهش مییابد و از طرفی امکان صادرات وجود ندارد. ذخیرهسازی گاز نیز در ایران به صورت محدود صورت میگیرد و نمیتوان مصرف آن را به زمان دیگر موکول کرد. قیمت گاز در جهان معمولا به طور کلی در ماههای گرم کاهش مییابد. به همین سبب، کاهش قیمت گاز در ماههای گرم سال دور از انتظار و غیرمتعارف نیست.
در فصلهای سرد سال وضعیت کاملا متفاوت است. به دلیل مصرف بالای گاز در ماههای سرد، ایران با کمبود و حتی بحران گاز مواجه میشود. به همین سبب، با افزایش مصرف و حرکت به سمت پلههای مصرفی بالاتر قیمتها به صورت تصاعدی رشد میکنند تا به این صورت مصرف کنترل شود. اما در سال ۱۴۰۱ افزایش قیمتها در پلههای مختلف نسبت به سال ۱۴۰۰ بیسابقه بوده است، به طوری که برای سه پله اول افزایش قیمتی رخ نداده اما برای پله دوازدهم نسبت به سال ۱۴۰۰ قیمتها ۳۱۳% افزایش یافته و به قیمت ۱۹,۹۵۹ ریال رسیده که برای خانوارهای پرمصرف هزینهای سرسامآور است. در این مورد نیز عدم توجه به عوامل موثر در مصرف غیر از درآمد خانوار مانند تعداد اعضای خانوار میتواند برای خانوارهای پرمصرف اما کمدرآمد مشکل آفرین باشد.
نتیجهگیری
معمولا در خصوص قیمت انرژی در ایران بحث بر سر ارزان و گران بودن آن است و اینکه قیمت انرژی در ایران در مقایسه با دیگر کشورها چه وضعیتی دارد. در این مطلب تلاش شد تا برخلاف رویه مرسوم به تغییرات قیمت از نگاه مصرفکننده پرداخته شود. قیمت انرژی در بیست سال اخیر تقریبا به اندازه تورم رشد کرده و در سالهای اخیر برای گروهی از خانوارها افزایشی سریعتر از تورم هم داشته است.
در مدل فعلی، قیمتگذاری به گونهای است که خانوارهای پرمصرفتر جریمه میشوند و از خانوارهای کممصرف تا حدی حمایت صورت میگیرد، اما باید توجه داشت که هر چند مصرف انرژی تابعی از درآمد خانوار است، اما درآمد تنها عامل تعیینکننده مصرف نیست و عواملی مثل تعداد اعضای خانوار، عایقبندی خانهها و تکنولوژی وسایل مصرفکنندۀ انرژی هم در میزان مصرف نقش بهسزایی دارند. مدل فعلی قیمتگذاری، خانوارهای پرجمعیت دهکهای کمبرخوردار را جریمه میکند و به خانههای خالی که مصرف ندارند پاداش میدهد.
همچنین باید در نظر داشت در شرایطی که رشد درآمد حقیقی خانوارها در سالهای اخیر متوقف شده، افزایش قیمت انرژی به ویژه برق و گاز فشار مضاعفی بر خانوارهای طبقه متوسط وارد کرده است. افزایش قیمت انرژی در سبد مصرفی این خانوارها به گونهای است که بار هزینههای انرژی برای بسیاری از آنها به رنجی مضاعف تبدیل شده است.
همچنین شاخص قیمت مصرفکننده در بخش آب، برق و سوخت به دلیل تنوع کالاها، تنوع مدلهای قیمتگذاری، منطقهبندی بعضی از قیمتها و … میتواند با تجربه مصرفکننده کاملا متفاوت باشد و تنها در سالهای ۸۹ و ۹۰ که دولت تقریبا همه اقلام این گروه را با هم افزایش داد، تجربه کوتاه مدت مصرفکننده به این شاخص نزدیک بوده است و اگر این شاخص هم مثل شاخص اقلام خوراکی به تفکیک بیشتری اعلام میشد نتایج تغییر سیاستها در آن بهتر نمایش پیدا میکرد.
منابع و پاورقی
منابع:
- شاخص قیمت مصرف کننده: مرکز آمار ایران (+)
- تعرفههای برق: وبسایت وزارت نیرو (+)
- تعرفه گاز: شرکت گاز آذربایجان شرقی (+) (+)
[۱] شاخص قیمت مصرفکننده (CPI): کمیتی که متوسط (میانگین موزون) تغییرات قیمت کالاها و خدمات (اقلام) مصرفی خانوارها را نسبت به یک زمان مشخص اندازهگیری میکند.
[۲] سال پایه شاخص قیمت: سال معین و ثابتی است که با توجه به شرایط اقتصادی و اجتماعی کشور انتخاب میشود و شاخصها در همه دورههای دیگر بر مبنای آن ساخته شده و با آن مقایسه میشوند. عدد شاخص در آن سال برابر ۱۰۰ است.
[۳] سبد کالاها و خدمات: مجموعه مشخصی از کالاها و خدمات است که در تهیه CPI میتواند شامل مقادیر واقعی کالاها یا خدمات کسب شده یا مصرفی خانوادهها در دورهای معین و با مقادیر فرضی باشد.
نویسندگان
تحلیلگر اقتصادی
-
مسعود مجیدیhttps://d-mag.ir/author/masoudmj/۱۳ اسفند ۱۴۰۱
-
مسعود مجیدیhttps://d-mag.ir/author/masoudmj/۱۳ اسفند ۱۴۰۱
-
مسعود مجیدیhttps://d-mag.ir/author/masoudmj/۱۳ اسفند ۱۴۰۱