بازدارندگی؛ یا نابازدارندگی؟

زمانی تصور می‌شد گسترش سلاح‌های هسته‌ای ضامن صلح در جهان می‌شود. این نظریه می‌گفت هرچه قدرت‌های هسته‌ای در جهان بیشتر شوند، بازدارندگی نظامی بین کشورها بیشتر می‌شود. به بیان دیگر، افزایش سهمگینِ خسارت‌های ناشی از جنگ باعث می‌شود قدرت‌های بزرگ از زد و خورد با یکدیگر پرهیز ‌کنند [۱]. قدرت‌های هسته‌ای می‌دانند آرایش سلاح‌های اتمی دنیا در روزگار حاضر در دریا و خشکی به گونه‌ای است که هیچ کشوری نمی‌تواند با نخستین حمله رقبا را از میدان به در کند و پس از نخستین تهاجم، چند رفت و برگشت اتمی میان طرفین و بروز ویرانی‌های گسترده حتمی است[۲].

این نظریه پیش از این نیز مثال‌های نقضی در میان قدرت‌های هسته‌ای کوچک‌تر مانند هند و پاکستان داشته، اما اتفاقات اخیر در اوکراین تناقض موجود در گسترش جنگ‌افزارهای صلح‌افزا را با تاکید بیشتری در مرکز توجه قرار داده است. اگر تنش بین قدرت‌های بزرگ هسته‌ای افزایش یابد، آیا بازدارندگی اتمی باز هم در گسترش صلح در جهان کارساز خواهد بود؟

روسیه و آمریکا دو قدرت بزرگ هسته‌ای در جهان هستند. قریب به ۹۰% سلاح‌های اتمی موجود در جهان در این در اختیار روسیه (۶,۲۵۷ مورد) و آمریکا (۵,۵۵۰) است. مابقی سلاح‌های اتمی در اختیار چین (۳۵۰)، فرانسه (۲۹۰)، انگلیس (۲۲۵)، پاکستان (۱۶۵)، هند (۱۵۶)، اسرائیل (۹۰) و کره شمالی (۴۵) است (+). آفریقای جنوبی تنها کشوری است که سلاح‌های هسته‌ای خود را از بین برده است (+).

کلیدواژه‌های هسته‌ای در جنگ روسیه و اوکراین

همزمان با اعلام جنگ روسیه علیه اوکراین، تهدید‌های اتمی روسیه نیز آغاز شد. برخی نیز گسترش ناتو در مرزهای شرقی روسیه را به بحران استقرار سلاح‌های هسته‌ای شوروی در کوبا – نزدیک خاک امریکا – در سال ۱۹۶۲ تشبیه کردند[۳]. پس از شروع درگیری نظامی در اوکراین، رئیس جمهور روسیه در چند نوبت به صورت مستقیم و غیرمستقیم توانمندی‌های هسته‌ای‌ کشورش را به حامیان اوکراین گوشزد کرد و آن‌ها را از حمایت اوکراین باز داشت[۴]. آمریکا برای پرهیز از رویارویی هسته‌ای با روسیه از ابتدا با صراحت گفت وارد جنگ با روسیه در اوکراین نمی‌شود و ناتو نیز به پیروی از آن اعلام کرد در اوکراین منطقۀ پرواز ممنوع اعلام نمی‌کند[۵].

بازدارندگی اتمی هنوز نقش‌آفرین است؛ اما هیچ معلوم نیست این نقش‌آفرینی در نهایت به سمت گسترش صلح در جریان باشد. بازدارندگی بمب‌های هسته‌ای روسیه از ابتدا در برنامه‌ریزی حمله به اوکراین نقش داشته است. قرار دادن گزینه هسته‌ای روی میز و بازی با کارت‌های آن، نگرانی‌ها درباره از کنترل خارج شدن بازی اتمی را دوباره در جهان زنده کرده است.

چرا تهدید هسته‌ای هولناک و فاجعه‌بار است؟

برای پاسخ به این سوال، یک روش این است که به سابقه استفاده از سلاح‌ هسته‌ای و خسارات ناشی از آن نگاه کنیم. در سال ۱۹۴۵ در واپسین سال جنگ جهانی دوم، آمریکا دو بمب اتم به شهرهای هیروشیما و ناکازاکی ژاپن پرتاب کرد و پرونده جنگ جهانی دوم را در هم پیچید. انفجار این دو بمب، در مجموع بیش از ۲۲۰ هزار کشته بر جای گذاشت که اکثر قریب به اتفاق آن‌ها غیرنظامیان بودند[۶].

اما ابعاد تخریب سلاح‌های هسته‌ایِ امروز به مراتب بیشتر از نظایر آن در جنگ جهانی دوم است. از طرف دیگر جمعیت جهان نیز از آن زمان تاکنون ۳.۵ برابر شده است. در نتیجه، مراجعه صرف به انفجارهای اتمی در گذشته درک درستی از عمق فاجعه نمی‌دهد. برای پاسخ به این سوال بررسی دقیق‌تری لازم است.

شبیه‌سازی انفجار هسته‌ای در یک شهر امروزی

نیل هالوران (Neil Halloran) مستندسازی است که سعی کرده در یکی از فیلم‌هایش به صورت جامع‌تری به این سوال پاسخ دهد. نیل، مستندسازی را با ارائه بصری اطلاعات‌ ترکیب‌ کرده و به همین خاطر در فیلم‌سازی سبکی منحصر به فرد دارد. هالوران در تمامی ساخته‌هایش بیش از هر چیز با داده‌ها سر و کار دارد و روایت‌اش را معمولاً با ارائه آمار جلو می‌برد.

او در فیلم‌ کوتاهی به نام شبیه‌سازی انفجار هسته‌ای در یک شهر بزرگ (+) تلاش کرده تا با در نظر گرفتن تراکم جمعیت در کلان‌شهرهای کنونی و قدرت تخریب امروزِ سلاح‌های اتمی، تلفات انفجار آن در یک شهر بزرگ را با یک حدس عالمانه[۷] تخمین بزند. نتیجه بررسی‌های نیل، بسیار فاجعه‌بارتر از چیزی است که قبلا در ژاپن اتفاق افتاده است. وقتی قدرت تخریب وحشتناک تنها یک بمب اتم را در کنار بیش از ده هزار بمب اتمی که در جهان وجود دارد قرار دهیم فاجعه دیگر حتی از تصورمان نیز خارج می‌شود.

این فیلم تاکنون بیشتر از ۱۷ میلیون بار در یوتوب دیده شده و بخش قابل توجهی از بازدید آن نیز مربوط به همین چند هفته اخیر یعنی بعد از تهدیدهای اتمی روسیه است[۸]. این فیلم را با زیرنویس فارسی دقیقه ببینید:

هالوران در اثر دیگری به نام تخمین تلفات جنگ هسته‌ای درباره تبعات به کار گرفتن سلاح‌های هسته‌ای و شروع جنگ هسته‌‍ای نکات بیشتری گفته است. او در این فیلم توضیح داده که پس از چند انفجار هسته‌ای با قدرت تخریب امروزی دودی غلیظ در آسمان شکل می‌گیرد که در برخی نقاط در رسیدن تابش خورشید به سطح زمین اختلال ایجاد می‌کند تا آنجا که رشد برخی محصولات کشاورزی متوقف می‌شود و باعث بروز بحران‌های غذایی و قحطی خواهد شد.

بازدارندگی آخرالزمانی

سلاح هسته‌ای قدرت‌های بزرگ را از رویارویی مستقیم با یکدیگر باز می‌دارد اما کشورهای دیگر را راحت به میدان جنگ بدل می‌کند. تشدید تقابل‌های غیر‌مستقیم و جنگ‌های نیابتی و سرنوشت نامعلوم آن‌ها نگرانی‌های جدیدی درباره بدل شدن بازدارندگی به نابازدارندگی به وجود آورده است.

کلاهک‌های هسته‌ای جدید قابلیتی دارند که می‌تواند شدت انفجار را از ۱ تا ۵۰ کیلوتن تنظیم کنند. بمب هیروشیما تقریبا معادل ۱۵ کیلوتن بود. انفجار هر یک تن کلاهک هسته‌ای معادل انفجار ۱۰۰۰ تن تی‌ان‌تی است. برعکس سلاح هسته‌ای کلاسیک که کارکردی استراتژیک دارد و جنگ را پایان می‌بخشد یا وارد مرحله‌ای کاملا متفاوت می‌کند، برای سلاح هسته‌ای جدید کاکردهای تاکتیکی مانند از بین بردن اردوگاه، پادگان، فرودگاه، کشتی، ناو و هرگونه تمرکز نیروهای نظامی برشمرده شده است[۹].

به عنوان نمونه، یکی از سناریوهای محتمل در جنگ روسیه و اوکراین این است که روسیه در صورت ناکامی در تحقق اهداف نظامی‌اش در اوکراین استفاده تاکتیکی از سلاح‌های هسته‌ای را در دستور کار قرار دهد و به این ترتیب نزدیک به ۸ دهه عدم استفاده از بمب هسته‌ای شکسته شود. روسیه نام دومین ارتش قدرتمند جهان را یدک می‌کشد. بروز صحنه‌هایی از جنگ که روسیه در آن‌ها در وضعیت ضعف قرار داشته باشد نیز ممکن است این کشور را به سمت استفاده از سلاح‌های هسته‌ای سوق دهد.

تفاوتی ندارد سلاح هسته‌ای در چه سطح و با چه انگیزه‌ای استفاده شود. از استفاده تاکتیکی تا استفاده استراتژیک و بروز وضعیت‌های آخرالزمانی فاصله زیادی وجود ندارد. شکستن تابوی استفاده از سلاح اتمی، موازنۀ ترس در پوکر هسته‌ای را به کلی بر هم خواهد زد.