کلسیم: مهمه ؟
از ساختار استخوان‌ها گرفته تا انقباضات عضلانی و انتقال پیام‌های عصبی، کلسیم نقشی غیرقابل انکار در حفظ عملکرد طبیعی بدن دارد. حدود ۹۹ درصد از کلسیم بدن در استخوان‌ها و دندان‌ها ذخیره می‌شود که علاوه بر ایجاد استحکام اسکلتی، به‌عنوان یک ذخیره برای حفظ توازن کلسیم در شرایط مورد نیاز عمل می‌کند. با این حال تبلیغات گسترده در راستای اتخاذ رژیم‌های غنی از پروتئین و ویتامین، منجر شده تا اهمیت کلسیم در میان عموم نادیده گرفته شود.
دریافت کافی کلسیم بیش از پیش در سنین بالا اهمیت پیدا می کند؛ زمانی که کاهش توده‌ی استخوانی، افراد را در معرض بیماری‌های اسکلتی و عضلانی (در راس آن‌ها، پوکی استخوان) و شکستگی‌های استخوانی خطرناک قرار می‌دهد. اتخاذ رژیم غذایی غنی از کلسیم به عنوان یکی از راهبردهای کلیدی در راستای پیشگیری از این پیامدها شناخته می‌شود. با وجود نقش حیاتی کلسیم در سلامت انسان، دسترسی محدود به منابع غذایی حاوی کلسیم، به ویژه محصولات لبنی، چالشی جدی در کشورهای در حال توسعه به حساب می‌آید. این کمبود در میان گروه‌های کم‌درآمد و سالمندان شدت بیشتری به خود گرفته و پیامدهای بلند مدتی برای سلامت عمومی و اقتصاد این جوامع به همراه دارد.
نظر به شرایط ذکر شده، ضرورت اتخاذ سیاست‌های هدفمند برای ارتقای مصرف کلسیم، به ویژه در میان گروه‌های آسیب‌پذیر، بیش از پیش احساس می‌شود. همچنین آگاهی بخشی و تسهیل دسترسی به منابع کلسیم می‌تواند گامی مؤثر در راستای بهبود سلامت عمومی باشد. اما سوال پاسخ داده نشده تا به امروز این است که ایران از نظر مصرف غذایی کلسیم در چه وضعیتی قرار دارد؟
وضع ما چطوره ؟
پژوهشگاه علوم غدد و متابولیسم دانشگاه علوم پزشکی تهران به‌تازگی فاز چهارم از مطالعه چند مرکزی پوکی استخوان ایرانیان (آیموس) را به پایان رسانده است. این تحقیق با هدف بررسی شیوع پوکی استخوان و عوامل مؤثر بر آن، در میان افراد بالای ۵۰ سال در مناطق شهری و روستایی کشور انجام شده است. در این مطالعه، علاوه بر معاینات تخصصی، از شرکت‌کنندگان خواسته شده است تا بسامد مصرف مواد غذایی خود را در دوره‌های روزانه، هفتگی، ماهانه و سالانه گزارش کنند. این داده‌ها به جهت شناسایی الگوهای غذایی و محاسبه میزان مصرف روزانه کلسیم مورد استفاده قرار گرفته است.
در حالی که توصیه متخصصان بر این است که مردان بالای ۵۰ سال می‌بایست مصرف کلسیم بالای ۱۰۰۰ میلی گرم در روز و مردان بالای ۷۰ سال و زنان بالای ۵۰ سال می‌بایست مصرف کلسیم بالای ۱۲۰۰ میلی گرم در روز داشته باشند، میانگین مصرف روزانه دریافت غذایی کلسیم در ایران بر اساس این مطالعه، ۱۰۶۳ میلی گرم در روز براورد شده است.
بر اساس نتایج مطالعه آیموس، لبنیات منبع اصلی تأمین کلسیم در میان افراد بالای ۵۰ سال در ایران است. این پژوهش نشان می‌دهد که حدود ۲۰ درصد از کلسیم مصرفی این گروه سنی از طریق ماست تأمین می‌شود. پس از ماست، نان، دوغ، پنیر و شیر به ترتیب در رتبه‌های بعدی قرار دارند. به طور کلی، بیش از ۵۰ درصد از کلسیم دریافتی این افراد از مصرف محصولات لبنی حاصل می‌شود که اهمیت این گروه غذایی را در پیشگیری از بیماری‌های اسکلتی و عضلانی برجسته می‌کند.
جدول ۱. منابع اصلی کلسیم در سبد غذایی ایرانیان بالای ۵۰ سال
| رتبه | منبع غذایی کلسیم (آیتم غذایی) | مقدار کلسیم (میلی گرم) در هر ۱ گرم از آیتم غذایی | سهم از سبد غذایی (درصد) |
| ۱ | انواع ماست | ۱/۵-۱/۶ | ۲۰/۱ |
| ۲ | انواع نان | ۰/۷-۱/۵ | ۱۶/۰ |
| ۳ | دوغ | ۱/۶ | ۱۲/۰ |
| ۴ | انواع پنیر | ۰/۸-۴/۸ | ۱۰/۸ |
| ۵ | انواع شیر | ۱/۱-۱/۲ | ۸/۸ |
| ۶ | پرتغال | ۰/۴ | ۳/۰ |
| ۷ | برنج | ۰/۱ | ۲/۳ |
| ۸ | پیاز سرخ شده | ۰/۸ | ۱/۶ |
| ۹ | سبزیجات پخته شده | ۱/۱ | ۱/۶ |
| ۱۰ | بیسکوییت | ۲/۴ | ۱/۴ |
| رتبه | منبع کلسیم (گروه‌های غذایی) | سهم از سبد غذایی (درصد) |
| ۱ | محصولات لبنی | ۵۳/۲ |
| ۲ | غلات | ۱۹/۳ |
| ۳ | سبزیجات | ۸/۴ |
| ۴ | میوه | ۷/۹ |
| ۵ | شیرینیجات | ۲/۸ |
نتایج حاصل از این پژوهش زنگ خطری جدی در زمینه مصرف ناکافی کلسیم در میان ایرانیان بالای ۵۰ سال به صدا درآورده است. این مطالعه نشان داده است که ۶۳ درصد از ایرانیان در این گروه سنی کلسیم کافی را از سبد غذایی روزانه خود دریافت نمی‌کنند، رقمی که نشان‌دهنده‌ی افزایشی نگران‌کننده در مقایسه با تخمین‌های سال ۲۰۱۱ است؛ زمانی که شیوع مصرف ناکافی کلسیم در ایران بین ۴۰ تا ۵۰ درصد برآورد شده بود.
این وضعیت در میان زنان و مردان تفاوت معناداری دارد؛ به طوری‌که ۷۶ درصد زنان و ۴۸ درصد مردان بالای ۵۰ سال کلسیم کافی از رژیم غذایی خود دریافت نمی‌کنند. همچنین، یافته‌ها نشان می‌دهد که افراد بالای ۶۵ سال در مقایسه با گروه‌های سنی جوان‌تر، کلسیم کمتری از رژیم غذایی خود دریافت می‌کنند. جالب توجه است که در میان مردان بالای ۵۰ سال، افزایش سطح تحصیلات و جایگاه اقتصادی، تأثیر مثبتی بر کاهش شیوع مصرف ناکافی کلسیم داشته است.
همچنین مشخص شده است که افراد ساکن در استان‌های غربی کشور و نیمه‌ی جنوبی (به غیر از استان‌های حاشیه‌ی خلیج فارس و دریای عمان) بیشتر از سایرین دریافت روزانه کلسیم ناکافی دارند. در جایگاه بعدی مصرف ناکافی کلسیم، افراد ساکن در استان‌های مازندران و گیلان قرار گرفته‌اند.
چرا ؟
مطالعه حاضر، تصویر جامع و دقیقی از وضعیت دریافت کلسیم از رژیم غذایی در بین بزرگسالان ایرانی ارائه داده که تا به امروز به این گستردگی در دسترس نبوده است. دلایل متعددی را می‌توان به امارهای ارائه شده نسبت داد. در همین راستا، مطالعات مختلف در جمعیت‌های مشابه، عوامل اولیه موثر در دریافت ناکافی کلسیم را محدودیت دسترسی به غذاهای غنی از کلسیم، رژیم‌های نامناسب غذایی، ناامنی غذایی و تبعیض‌های جنسیتی در مصرف مواد غذایی عنوان کرده‌اند.
ناامنی غذایی به معنای دسترسی محدود یا نامطمئن به غذای کافی، سالم و مغذی و ناتوانی در تأمین غذا از راه‌های مقبول اجتماعی تعریف می‌شود. این پدیده می‌تواند پیامدهای جدی بر سلامت جسمی داشته باشد و خطر ابتلا به بیماری‌های مزمن را افزایش دهد. به همین دلیل، تأمین امنیت غذایی یکی از اهداف کلیدی توسعه پایدار در همه‌ی کشورها به حساب می‌آید. کاهش ناامنی غذایی نه تنها از منظر بهداشت و سلامت، بلکه به‌عنوان یک اولویت سیاسی و اجتماعی اهمیت ویژه‌ای دارد و در سیاست‌گذاری‌های کلان به‌عنوان معیاری برای ارتقای کیفیت زندگی و رفاه عمومی جامعه در نظر گرفته می‌شود.
در ایران، وضعیت ناامنی غذایی در سال‌های اخیر به ویژه در برخی استان‌ها به مرحله هشدار رسیده است. محمد اسماعیل مطلق، رئیس دبیرخانه شورای عالی سلامت و امنیت غذایی کشور، به تهدیدهای جدی در هشت استان سیستان و بلوچستان، کهگیلویه و بویراحمد، ایلام، هرمزگان، بوشهر، خوزستان، کرمان و خراسان جنوبی اشاره کرده است. بر اساس داده‌های رسمی، ۵۳ درصد از جمعیت استان خراسان جنوبی تغذیه ناایمن دارند، در حالی که این رقم در کرمان به ۷۴ درصد نیز می‌رسد. استان‌های خوزستان و سیستان و بلوچستان نیز به ترتیب با ۵۸ و ۷۰ درصد در شرایط بحرانی ناامنی غذایی قرار دارند.
ناامنی غذایی، همراه با کاهش قدرت خرید ناشی از چالش‌های اقتصادی، تأثیر مستقیمی بر کاهش مصرف محصولات لبنی در میان خانوارهای کم‌درآمد دارد. این موضوع، به ویژه در کشورهای با درآمد پایین و متوسط، موجب عدم دسترسی کافی به کلسیم شده و به شکل‌گیری شکاف‌های تغذیه‌ای جدی در میان اقشار نیازمند منجر می‌شود. این وضعیت در بلندمدت عواقب نگران‌کننده‌ای را به همراه دارد؛ از جمله افزایش شیوع بیماری‌های اسکلتی و عضلانی در گروه‌های پرخطر و تحمیل هزینه‌های سنگین به نظام سلامت کشور. بهبود دسترسی به منابع غذایی غنی از کلسیم و ارتقای سیاست‌های حمایتی، راهکاری اساسی برای کاهش اثرات ناامنی غذایی و پیشگیری از پیامدهای بهداشتی آن می‌باشد.
نتایج حاصل از مطالعه‌ی آیموس نشان داد که بیشترین سهم دریافت کلسیم در ایرانیان بالای ۵۰ سال از طریق محصولات لبنی است و حدود نیمی از کل کلسیم دریافتی را تامین می‌کند. با این حال، با توجه به شیوع بالای دریافت ناکافی کلسیم از رژیم غذایی و مشکلات مربوط به ناامنی غذایی، به نظر می‌رسد که تحریم‌های اقتصادی بر مقرون به صرفه بودن و دسترسی به محصولات لبنی تأثیر گذاشته است. افزایش قیمت شیر، ماست و پنیر، همراه با کاهش تولید و توزیع لبنیات، برای بسیاری از خانواده‌های ایرانی، به ویژه آن‌هایی که در موقعیت‌های آسیب‌پذیر اجتماعی-اقتصادی قرار دارند، تامین کلسیم از رژیم غذایی را با چالش مواجه می‌کند.
با استناد به گزارش‌های مرکز آمار ایران، تمام محصولات مهم لبنی در سبد خانوارهای ایرانی طی یک سال گذشته (نسبت به آذرماه ۱۴۰۳) افزایش قیمت قابل توجهی داشته‌اند، به طوری که در یک قوطی ۴۵۰ گرمی شیر خشک در یک سال گذشته افزایش قیمت ۵۴/۵ درصدی را تجربه کرده است. این افزایش قیمت در آینده‌ای نه چندان دور کاهش سرانه مصرف لبنیات در خانوار را به همراه خواهد داشت.
جدول ۲. وضعیت قیمت محصولات لبنی در آذرماه ۱۴۰۳ نسبت به آذرماه ۱۴۰۲.
| ردیف | آیتم غذایی | واحد مبادله | قیمت آذر ۱۴۰۳(ریال) | درصد تغییر نسبت به ماه قبل | درصد تغییر نسبت به سال قبل |
| ۱ | شیر پاستوریزه | ۱۰۰۰ میلی لیتر | ۳۹۵،۵۳۳ | ۳/۸ | ۲۵/۰ |
| ۲ | شیر خشک | یک قوطی ۴۵۰ گرمی | ۱،۲۵۴،۵۲۴ | ۲/۴ | ۵۴/۵ |
| ۳ | ماست پاستوریزه | ۱۰۰۰ گرم | ۵۴۷،۴۱۲ | ۱/۹ | ۲۸/۰ |
| ۴ | دوغ پاستوریزه | ۱۵۰۰ میلی لیتر | ۴۰۶،۹۶۲ | ۲/۵ | ۲۱/۷ |
| ۵ | پنیر ایرانی پاستوریزه | یک بسته ۵۰۰ گرمی | ۷۳۸،۲۲۱ | ۴/۴ | ۱۹/۷ |
هم راستا با یافته های مطالعه‌ی آیموس، تحقیقات پیشین در سایر کشورها نشان داده‌اند که افراد مسن‌تر، دریافت کلسیم پایین‌تری از رژیم غذایی دارند. این امر نشان می‌دهد که الگوی دریافت کمتر کلسیم در افراد مسن، مختص به جمعیت بزرگسالان ایرانی نیست و در کشورهای مختلف جهان نیز پیش از این مشاهده شده است. این روند ممکن است تا حدی به عدم تحمل لاکتوز در افراد مسن نسبت داده شود که هضم قند لاکتوز موجود در شیر و سایر محصولات لبنی را برای آن‌ها دشوار کرده و موجب می‌شود تا افراد دارای این مشکل تمایل کمتری به مصرف لبنیات داشته باشند. با این حال آمار دقیقی از شیوع عدم تحمل لاکتوز در پژوهش‌های صورت گرفته در ایران در دسترس نیست. انتظار می‌رود با توجه به آمار مربوط به مصرف ناکافی کلسیم در میان ایرانیان بالای ۵۰ سال، مطالعات بیشتری در خصوص مشکلات مربوط به عدم تحمل لاکتوز در این گروه سنی صورت گیرد.
راه حل چیه ؟؟؟
با توجه به نقش حیاتی کلسیم در سلامتی، برنامه‌های آموزشی هدفمند این پتانسیل را دارند که به طور قابل توجهی دریافت کلسیم از رژیم غذایی را افزایش دهند. علاوه بر این، اقدامات اجتماعی با هدف کاهش فقر می‌تواند به کاهش نابرابری‌ها در دسترسی به غذاهای غنی از کلسیم کمک کند. این اقدامات که می‌توانند شامل برنامه‌های کمک غذایی جهت دسترسی به محصولات غذایی سالم و ارائه یارانه باشند، کمک می‌کنند تا اطمینان حاصل شود که جمعیت‌های محروم از نظر اقتصادی دسترسی بهتری به مواد مغذی ضروری دارند.
علاوه بر برطرف سازی مشکلات اجتماعی-اقتصادی در راستای پیشگیری از پیامدهای مصرف ناکافی کلسیم، لازم است تا در خصوص فواید مصرف لبنیات در رسانه‌های ارتباط جمعی نیز فرهنگ‌سازی صحیح صورت گیرد. همچنین در راستای جلوگیری از گسترش عوامل خطر بیماری‌های اسکلتی و عضلانی لازم است تا پیشگیری اولیه از سنین پایین در افراد شروع شود. در همین راستا پیشنهاد شده است که توزیع محصولات لبنی مانند شیر در مدارس پیگیری شده و آموزش مصرف تغذیه سالم در مدارس به طور جدی‌تری دنبال شود.
در راستای مشکلات گوارشی مربوط به مصرف لبنیات در سالمندان نیز توصیه شده است عدم تحمل لاکتوز در سالمندان، توسط متخصصان تغذیه در نظام مراقبت‌های اولیه بهداشتی بررسی شده تا در صورت نیاز کلسیم مورد نیاز از راه‌های دیگر مانند مصرف مکمل‌های غذایی یا لبنیات بدون لاکتوز جبران گردد. معمولا رژیم‌های بدون لاکتوز توصیه شده توسط متخصصان به مدت ۲ هفته تجویز می‌شوند تا واکنش بدن بررسی شود. پس از آن توصیه می‌شود تا مواد غذایی حاوی لاکتوز در مقادیر بسیار کم و کنترل شده به رژیم غذایی اضافه شوند. همچنین قرص‌های حاوی لاکتاز می‌توانند به هضم لاکتوز در سیستم گوارش افراد حساس به این قند کمک زیادی بکنند. نکته‌ی بسیار مهم این است که مصرف این دارو می‌بایست حتما با مشورت پزشک صورت گیرد.
