نگاهی به تغییرات نرخ ارز پس از کرونا و حمله روسیه به اوکراین
کشورهای جهان بعد از سال ۱۳۹۸ شمسی (۲۰۱۹ میلادی) با دو شوک برون‌زای بزرگ مواجه شدند:
- همه‌گیری کرونا
- حمله روسیه به اوکراین
این دو حادثه تحولات گسترده‌ای در دنیا در پی داشت و حوزه‌های متنوعی از اقتصاد تا سیاست را تحت تاثیر قرار داد که اثرات آن همچنان ادامه دارد.
در زمستان ۱۳۹۸ کرونا بسیاری از فعالیت‌ها را در دنیا تعطیل کرد و رشد اقتصادی تقریبا در تمامی کشورها کاهش یافت و مشاغل بسیاری از بین رفتند. اما اثر آن بر شاخص‌های اقتصادیِ دیگر مثل تورم و نرخ ارز در کشورهای مختلف یکسان نبود. در زمستان ۱۴۰۰، وقتی بازگشایی اقتصادی در بسیاری از کشورها شروع شده بود، روسیه به اوکراین حمله کرد و ضربه دیگری به اقتصاد جهانی وارد شد.
واکنش کشورها به شوک جدید در مقایسه با شوک قبلی حتی متنوع‌تر بود. روسیه و اوکراین هر دو منابع طبیعی زیادی دارند و درگیری آن‌ها در جنگ باعث جهش ناگهانی قیمت کالاهایی مثل نفت، گاز، کودهای شیمیایی و حتی مواد غذایی شد. این وضعیت اگرچه برای اقتصاد بسیاری از کشورها ناگهانی و نگران‌کننده بود، اما برای برخی کشورها مثل کشورهای نفتی خبر خوبی به حساب می‌آمد.
در این مقاله تاثیر این دو شوک برون‌زا بر اقتصاد کشورها، و همینطور عملکرد ایران در برابر آن‌ها را به صورت ویژه مورد بررسی قرار خواهیم داد.
کالاهای اولیه
کالاهای اولیه یا کامودیتی‌ها کالاهایی است که به عنوان ماده خام بسیاری از صنایع به کار گرفته می‌شود و به خاطر وابستگی صنایع گوناگون به آن‌ها قابلیت بالایی برای مبادله میان کشورها دارند. کامودیتی‌ها طیف وسیعی از کالاها را شامل می‌شوند که از جمله آن‌ها می‌توان به چهار دسته زیر اشاره کرد:
- فلزات گران‌بها مثل طلا، نقره و پلاتین
- سایر فلزات مثل مس، آلومینیوم و روی
- نفت و محصولات پتروشیمی مثل اوره، متانول، اتیلن و پروپیلن
- محصولات کشاورزی مثل ذرت، قهوه، سویا، گندم.
از سال ۲۰۰۰ میلادی (۱۳۷۹ شمسی) که قیمت کامودیتی‌ها در جهان افزایش یافت، اثر آن بر نرخ ارز کشورهای جهان به ویژه کشورهای صادرکننده مورد توجه قرار گرفت. مطالعات زیادی نشان می‌دهد کم و زیاد شدن تقاضای کالاهای اولیه و تغییر قیمت آن‌ها تاثیر قابل توجهی بر تعیین قیمت ارز در کشورها دارد. این تاثیر در کشورهایی که در تجارت خارجی خود وابستگی بیشتری به کالاهای اولیه دارند، نسبت به دیگر کشورها مشهودتر است[۱]. به عنوان نمونه هر چه سهم کالاهای اولیه صادراتی از کل صادرات بیشتر باشد، تغییر قیمت آن‌ها اثر بیشتری بر نرخ ارز دارد[۲].
تقاضای کالاهای اولیه نقش مهمی در تحلیل تغییرات نرخ ارز در کشورها دارد. به همین دلیل در این مطالعه نیز به آن پرداخته شده است.
واکنش‌های بلندمدت در تغییرات ناگهانی
بنا بر نسخه ضعیف مدل برابری قدرت خرید [۳]، در بلند مدت نرخ ارز تابع تغییرات رشد نقدینگی است در حالیکه اثر شوک‌های برون‌زا کوتاه مدت خواهد بود. اما اگر شوک‌ها پی‌درپی و دائمی باشند، ممکن است این توضیح چندان کارآمد نباشد. این پدیده در مورد برخی کشورهای در حال توسعۀ صادرکننده کالاهای اولیه مصداق دارد. به عنوان نمونه، در کشورهای صادرکننده نفت، نرخ ارز معمولا در بلند مدت همراه با تغییرات قیمت نفت حرکت می‌کند. با توجه به فاصله زمانی دو ساله بین شروع همه‌گیری کرونا و جنگ اوکراین، مدل برابری قدرت خرید به ما کمک می‌کند تا بتوانیم تغییرات ناگهانی نرخ ارز پس از جنگ روسیه و اوکراین را تحت تاثیر آن تفسیر و بررسی کنیم.
در ادامه تغییرات نرخ ارز در کشورها را پس از همه‌گیری کرونا و جنگ روسیه و اوکراین مورد بررسی قرار می‌دهیم.
همه‌گیری کرونا و تغییرات نرخ ارز
با شروع همه‌گیری، اقتصاد کشورها از حرکت افتاد و قیمت بسیاری از کالاهای اولیه به شدت افت کرد. به عنوان نمونه، قیمت نفت از بشکه‌ای ۱۰۰ دلار در زمان شروع همه‌گیری در کمتر از پنج ماه به کمتر از ۴۰ دلار برای هر بشکه کاهش یافت[۴]. در کشورهای کم درآمدی که وارد کننده انرژی و محصولات کشاورزی هستند، افزایش قیمت کالاهای اولیه باعث برهم خوردن تراز تجاری و تحریک نرخ ارز و افزایش فقر شد.
زیرنویس عکس: قیمت بسیاری از کالاهای اولیه پس از شیوع کرونا بشدت افت کرد اما یک سال بعد از آن کم‌وبیش به سطوح سابق بازگشت.
کشورهای صادرکننده کالاهای اولیه نیز با کاهش صادرات و کسری بودجه مواجه شدند. در میان این کشورها آن‌هایی که ذخایر ارزی بهتری داشتند، نرخ ارز را کنترل کردند. اما آن‌هایی که ذخایر ارزی مناسبی نداشتند یا پیش از شروع کرونا نیز با مشکلات ارزی مواجه بودند با شروع همه‌گیری نیز با بحران شدید ارزی مواجه شدند. ایران و ونزوئلا از جمله این کشورها بودند که در کنار سوریه و زیمباوه بیشترین مقادیر تضعیف ارزی را پس کرونا تجربه کردند[۵].
ترسیمی از عملکرد ارزی کشورها یک سال پس از شروع کرونا در ادامه آمده است[۶].
جنگ روسیه و اوکراین و نرخ ارز
در روز ۷ اسفند ۱۴۰۰ شمسی (۲۴ فوریه ۲۰۲۲) یعنی تقریبا دو سال پس از شیوع کرونا در جهان، روسیه به اوکراین حمله کرد و به این ترتیب جنگی شروع شد که هنوز ادامه دارد. این اتفاق واکنش آمریکا و متحدان آن را در پی داشت. این کشورها با تحریم روسیه مبادلات تجاری و مالی خود را با این کشور کاهش دادند.
با توجه به نقش حائز اهمیت روسیه و اوکراین در زنجیره مبادلاتِ تعداد قابل توجهی از کالاهای اولیه در دنیا، بروز جنگ بین آن‌ها و همینطور تحریم‌های روسیه زنجیره جهانی کالاهای زیادی را با اختلال مواجه کرد. کشورهایی که کامودیتی‌هایی مانند نفت و گاز و محصولات کشاورزی را از روسیه و اوکراین وارد می‌کردند با مشکل مواجه شدند. قیمت انرژی به خاطر تحریم‌های روسیه و کمرنگ شدن نقش این کشور در تامین انرژی دستخوش تغییرات زیادی شد. به عنوان نمونه، قیمت گاز در این دوره دو برابر شد و رکوردهای جدیدی ثبت کرد.
این وضعیت اگرچه کشورهای واردکننده کالاهای اولیه‌ای را با مشکل مواجه کرد اما برای صادرکنندگان این کالاها فرصتی مناسب برای تقویت تجارت خارجی بود. به عنوان نمونه، برخی کشورهای نفتی با درآمد حاصل از افزایش قیمت نفت موفق شدند صادرات خود را افزایش دهند.
در پی افزایش قیمت انرژی، بسیاری از کشورها واردات انرژی از آمریکا و کانادا و همینطور کشورهای نفتی خاورمیانه را جایگزین روسیه کردند و قیمت نفت که به بیش از ۱۲۵ دلار رسیده بود مجددا به زیر ۱۰۰ دلار بازگشت. بررسی منحنی تغییرات ماهانه مجموع صادرات ۱۵ تولیدکننده برتر نفت[۷] در داده‌های صندوق بین‌المللی پول (IMF) نشان از افزایش صادرات این کشورها در ماه‌های پس از جنگ دارد (خط‌چین قرمز رنگ نشان‌دهنده تاریخ حمله روسیه به اوکراین است).
از جمله کشورهای نفتی که افزایش قیمت نفت در ماه‌های پس از جنگ با افزایش صادرت ایشان همراه شده می‌توان به ایالات متحده آمریکا، عربستان سعودی، کانادا، عراق، امارات، برزیل، کویت و قطر و تا حدی مکزیک و نروژ و نیجریه اشاره کرد[۸]. کشورهای نفت‌خیزی که موفق نشده‌اند از فرصت به وجود آمده بهره ببرند و صادرات خود را تقویت کنند ایران و ونزوئلا هستند.
اگر به جای تغییر در صادرات کشورهای تولیدکننده نفت، به عملکرد ارزی تمامی کشورها در بازۀ زمانی یک ساله پس از جنگ نگاه کنیم نیز ونزوئلا و ایران در کنار کشورهای دیگری مانند لبنان، زیمباوه، مصر و … ضعیف‌ترین عملکردهای ارزی را دارند[۹].
ترسیمی از عملکرد ارزی کشورها یک سال پس از شروع جنگ روسیه و اوکراین در ادامه آمده است.
مورد خاص روسیه
نرخ ارز روسیه پس از شروع جنگ با اوکراین به شدت تضعیف شد و نرخ برابری دلار در این کشور از ۸۰ روبل تا ۱۳۲ روبل افزایش یافت. اما بانک مرکزی روسیه با اتکا به رونق صادرات در سال گذشته و ذخایر ارزی گسترده، دست به مجموعه‌ای از اصلاحات اضطراری دست زد و نرخ بهره را ۱۰.۵% افزایش داد. همچنین قوانین سختی در خصوص خروج سرمایه در روسیه تصویب شد و شرکت‌های روس موظف به بازگرداندن ارز صادراتی خود شدند. در نتیجه این سیاست‌ها و افزایش قیمت نفت به ۱۲۰ دلار، روسیه توانست سقوط ارز خود را کنترل کند و نرخ برابری دلار را تا ۵۰ روبل کاهش دهد[۱۰]. اما با نزول قیمت نفت به زیر ۱۰۰ دلار و اثرات بلندمدت تحریم‌ها مثل کاهش شدید صادرات[۱۱]، نرخ برابری دلار در روسیه مجددا افزایش یافت و همزمان با کاهش قیمت نفت به افزایش خود ادامه داد و تقریبا تا ۸۰ روبل افزایش پیدا کرد.
آسیب‌پذیرترین کشورها
اثر این دو شوک بر تغییرات نرخ ارز در کشورها کاملا متفاوت بوده است. ونزوئلا، زیمباوه، سوریه، ایران، ترکیه و آرژانتین کشورهایی هستند که نرخ ارز آن‌ها در هر دو شوک اقتصادی بیشتر از سایر کشورها سایر کشورها تضعیف شد. عملکرد ارزی کشورهای مختلف یک سال پس از وقوع هر دو شوک در نمودار زیر قابل مشاهده است.
به طور کلی می‌توان گفت کشورهایی مثل ونزوئلا، زیمباوه، ایران، سوریه، ترکیه و آرژانتین که ساختارهای نهادی ضعیف‌تری داشتند و پیش از دو شوک کرونا و جنگ روسیه و اوکراین نیز با مشکلات اقتصادی بیشتری مواجه بودند، در مقابل این دو شوک تاب‌آوری[۱۲] کمتری نشان دادند.
- ونزوئلا که پیش از شروع شوک‌های یاد شده تحت تحریم بود و سابقه ابر تورم داشت، در زمان وقوع این دو شوک باز هم با بحران ارزی مواجه شد. به عنوان نمونه، نرخ برابری دلار در ونزوئلا یک سال پس از شروع کرونا ۲۰۳۴% بیشتر شد.
- زیمباوه که در ۱۵% پایین در میان کشورهای دنیا از نظر درآمدسرانه است و پیش شروع کرونا نیز با بحران‌های اقتصادی زیادی دست به گریبان بود، نرخ برابری ارز یک سال پس از حمله روسیه به اوکراین ۲۷۹۲% افزایش یافت.
- ایران و سوریه هم که پیش از کرونا تحت تحریم‌های پی‌درپی با بحران‌های ارزی گسترده‌ای مواجه بودند، موفق به مقابله موثر با شوک‌های یادشده نشدند. نرخ برابری دلار در ایران و سوریه در این دو شوک بین ۶۰ تا ۱۰۰ درصد افزایش پیدا کرد.
- ترکیه و آرژانتین هم دو کشور بعدی هستند که نرخ برابری ارزشان در مقابل دلار در هر دو شوک آسیب جدی دید. این دو کشور نیز در سال‌های سابقه بروز بحران‌های ارزی را در کارنامه خود دارند و پیش از این نیز در مقابل شوک‌های برون‌زا آسیب‌پذیر نشان داده‌اند.
آسیب‌پذیری ایران در برابر شوک‌های برون‌زا
اقتصاد ایران سال‌هاست که با تورم و تضعیف نرخ ارز مواجه شده است. عوامل این بحران متعدد است. تحریم‌ها اقتصاد ایران را تضعیف کرده و روابط تجاری کشور را محدود کرده است. همچنین سال‌هاست اقتصاد ایران با مشکلات متعدد نهادی روبرو است که در نهایت به کسری بودجه بی‌ضابطه و رشد سریع نقدینگی منجر شده است. به همین خاطر، نه تنها تاب‌آوری اقتصاد ایران تحت تاثیر این عوامل در مقابل شوک‌های برون‌زا به شدت کاهش یافته، بلکه توان خود را برای استفاده از فرصت‌هایی که بعضا در پی همین شوک‌های اقتصادی به وجود می‌آید از دست داده است.
در دوران کرونا تمامی کشورهای نفتی در تنگنا قرار گرفتند. در اکثر این کشورها کسری بودجه افزایش یافت و حتی تراز تجاری منفی شد. اما به دلیل برخورداری از منابع ارزی گسترده اکثر کشورهای نفتی توانستند نرخ ارز خود را کنترل کنند. اما ایران همینطور ونزوئلا مانند دیگر کشورهای نفتی نتوانستند با اتکا به ذخایر ارزی خود اقتصاد خود را در برابر آسیب‌های ناشی از شوک کرونا محافظت کنند.
قیمت دلار در ایران در بازه یک ساله پس از کرونا نزدیک به ۳ برابر و در بازه یک ساله پس از جنگ در حدود ۲ برابر شد. با این حال چندان دور از ذهن نیست اگر عملکرد ایران پس از شوک جنگ را در مقایسه عملکرد آن در دوره کرونا حتی ضعیف‌تر ارزیابی کنیم. پس از تغییر دولت آمریکا در ابتدای ۲۰۲۱ تولید نفت ایران تا ۳۰% افزایش یافت و از ظرف یک سال از ۲۶ هزار بشکه در روز به ۳۴ هزار بشکه در روز رسید و تقریبا همزمان با شروع جنگ روسیه و اوکراین روند افزایشی متوقف شد [۱۳].
به عبارت دیگر، اقتصاد ایران در وضعیت مناسب‌تری با شوک دوم مواجه شد. علاوه بر این، جنگ روسیه و اوکراین فرصتی طلایی در اختیار کشورهای نفتی قرار داد که ایران به کلی از آن بی‌بهره ماند. به عبارت دیگر جنگ روسیه و اوکراین می‌توانست به جای شروع یک بحران ارزی جدید، به فرصتی برای بهبود وضعیت اقتصادی ایران بدل شود.
ارجاع و پانویس
[۱] Bodart, V., Candelon 2012 ; Cashin, P., Céspedes 2004; Chen, Y. C., & Rogoff 2003
[۲] Bodart, V., Candelon 2012
[۳] Purchasing power parity (PPP)
[۴] آمار تغییر قیمت کامودیتی‌ها (+)
[۵] از دیگر کشورهایی که نرخ ارز آن پس از همه‌گیری به شدت تحت تاثیر قرار گرفت، می‌توان به زیمباوه اشاره کرد که سال‌هاست با تورم و بحران ارزی مواجه است و در دوره کرونا بیشترین آسیب را دید. نرخ دلار در زیمباوه یک سال پس از کرونا ۲۰۰۰% رشد کرد.
سوریۀ پس از جنگ هم دیگر کشوری بود که به شدت از بحران کرونا متاثر شد. نرخ دلار در این کشور یک سال پس از شروع کرونا ۱۸۸% رشد کرد.
در هاییتی نیز علی رغم افزایش مستمر نرخ ارز در دوره کرونا وضعیت یک‌مرتبه تغییر کرد. در ماه اکتبر ۲۰۲۰ دولت این کشور دست به مجموعه‌ای اصلاحات زد تا نرخ دلار را کنترل کند که با کاهش قیمت هر دلار از ۱۲۴ گورد به ۶۲ گورد همراه شد. با این حال به نظر می‌رسد سیاست‌های اعمال شده در این کشور مثل کنترل معاملات ارز و محدودیت بانک‌های تجاری برای انتشار بدهی اثری کوتاه مدت داشته باشد (Bhattacharya).
[۶] آرشیو نرخ ارز در کشورهای جهان (+)
[۷] Worldmeter, Oil Production by Country (+)
[۸] چین اگرچه کشوری نفتی به حساب می‌آید اما جزو صادرکنندگان برتر نفت به حساب نمی‌آید. نفتی که در چین استخراج می‌شود در صنایع همین کشور مصرف می‌شود (+).
[۹] پس از حمله روسیه به اوکراین بسیاری از کشورهای فقیری مثل سریلانکا، سودان، غنا و … با مشکلات جدی بحران ارزی ناشی از فشار هزینه واردات غذایی و انرژی مواجه شدند و نرخ دلار در کشورهایی تحت تاثیر جنگ افزایش شدیدی پیدا کرد. دولت سریلانکا در همین فاصله زمانی سرنگون شد.
[۱۰] https://www.dallasfed.org/research/economics/2022/0531
[۱۱] مطابق با آمار صندوق بین‌المللی پول ارزش صادرت روسیه، یک سال پس از حمله به اوکراین از ۶۰ میلیارد دلار به ۲۰ میلیارد دلار در ماه می‌رسد و به یک سوم مقدار خود در شروع جنگ کاهش پیدا می‌کند.
[۱۲] تاب‌اوری(Resilience): به توانایی یک سیستم در حفظ عملکرد در هنگام شوک تاب‌آوری گفته می‌شود.
مشخصات کامل مقالات
Bodart, V., Candelon, B., & Carpantier, J. F. (2012). Real exchanges rates in commodity producing countries: A reap-praisal. Journal of International Money and Finance, 31, 1482–۱۵۰۲
Bhattacharya, R., & Shenai, N. (2022). Lessons from Haiti’s Recent Exchange Rate Developments
Cashin, P., Céspedes, L., & Sahay, R. (2004). Commodity currencies and real exchange rate. Journal of Development Economics, 75, 239–۲۶۸
Chen, Y. C., & Rogoff, K. (2003). Commodity currencies. Journal of International Economics, 60, 133–۱۶۰
Coudert, V., Couharde, C., Mignon, V., 2008. Do Terms of Trade Drive Real Exchange Rates? Comparing Oil and Commodity
Currencies. CEPII Research Center. WP 2008–۳۲
Frankel, J.A., 2010b. A Comparison of Monetary Anchor Options, Including Product Price Targeting, for Commodity-Exporters in Latin America. National Bureau of Economic Research. WP 16362
Rogoff, K., 1996. The purchasing power parity Puzzle. Journal of Economic Literature 34, 647–۶۶۸
نویسندگان
