کمتر از یک سال پس از گسترش سهمگین شعله‌‌های آتش در جنگل‌های استرالیا، آتش‌سوزی به موضوع روز ایران نیز بدل شده است. انعکاس گستردۀ آتش‌سوزی در روزهای گذشته در رسانه‌های ایران، این پرسش را در افکار عمومی مطرح کرده که «آیا تعداد آتش‌سوزی‌های امسال نسبت به گذشته بیشتر شده است؟». فارغ از اینکه موارد اخیر به دلایل سهوی یا عمدی رخ داده، حراست از منابع طبیعی از اهمیت زیادی برخوردار است و به خودی خود شایسته بررسی و مراقبت است.
بیش از ۹۰٪ آتش‌سوزی‌ها عوامل انسانی دارند. بطری‌های شیشه‌ای و طلقی که در طبیعت رها می‌شوند، آتش‌هایی که به دلایل مختلف مانند طبخ غذا در طبیعت درست می‌شوند و به طور کامل خاموش نمی‌شوند، رها کردن زباله‌های قابل اشتعال، رها کردن ته سیگار و … نمونه‌هایی از عوامل انسانی غیر عمد است که می‌تواند به راحتی به خسارت‌های بزرگ بدل شود. بخش کوچک‌تری از این آتش‌سوزی‌ها به صورت عمدی و با انگیزه‌های مشخص مانند تولید زغال، تغییر کاربری‌ها، فراری دادن حیوانات برای شکار، خصومت‌های شخصی و ایجاد آشوب و ناامنی انجام می‌شود (+ و +).
متن پیش رو تلاش می‌کند تا با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای، علاوه بر مطالعه پراکندگی جغرافیایی آتش‌سوزی، تعداد آتش‌سوزی‌های اخیر در کل کشور را با تعداد موارد مشابه در سال‌های گذشته مقایسه کند.
تشخیص آتش‌سوزی با روش‌های دورسنجی
یکی از روش‌هایی که برای بررسی آتش‌سوزی‌ها استفاده می‌شود، استفاده از ابزارها و روش‌های دورسنجی روی تصاویر ماهواره‌ای است. VIIRS و MODIS نام دو سنجنده هستند که با هدف تصویربرداری و تحلیل و تفسیر آن‌ها روی ماهواره‌های موجود در مدارهای اطراف زمین نصب شده‌اند. سنجندۀ مُدیس هر ۱ تا ۲ روز (+) و سنجندۀ وی‌آی‌آی‌آر‌اس هر روز ۱ بار کل سطح زمین را تصویربرداری می‌کند (+). تصاویر (نسخه رایگان) سنجندۀ مدیس نسبت به تصاویر وی‌آی‌آی‌آر‌اس از وضوح کمتری برخوردار است.
به همین دلیل تصاویر سنجنده مدیس برای تشخیص عارضه‌های بزرگ و گسترده مناسب است، در حالی‌که سنجنده وی‌آی‌آی‌آر‌اس تصاویر برای تشخیص عارضه‌های کوچک‌تر مناسب است. به همین سبب تعداد مواردی که به وسیله سنجنده وی‌آی‌آی‌آر‌اس ثبت می‌شود بیشتر از تعداد مواردی است که به وسیله سنجنده مدیس ثبت می‌شود.
در این بررسی از روزشمار آتش‌سوزی هر دو سنجنده در محدودۀ مرزهای جغرافیای ایران استفاده شده است.
پراکندگی جغرافیایی آتش‌سوزی‌های خرداد ۹۹ در ایران
بیشترین آتش‌سوزی‌های گزارش‌شده در خرداد ۱۳۹۹ مطابق تصاویر ماهواره‌ای در استان‌های خوزستان، بوشهر، فارس، ایلام، اصفهان، کهگیلویه و بویراحمد، هرمزگان و تهران رخ داده است. اگر داده‌های تصاویر را در
سطح شهرستان‌ها تجمیع کنیم بیشترین آتش‌سوزی در شهرستان‌های اهواز، جم، دهلران، گچساران، سمیرم-دهاقان، رامهرمز، شوشتر، شوش، دزفول، بهبهان قابل مشاهده است.
مقایسۀ آتش‌سوزی‌های ایران در زمان‌های مختلف سال
تعداد متوسط آتش‌سوزی‌های ثبت شده در سنجنده مدیس در ۱۰ سال گذشته (از سال ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۸) در ماه‌های مختلف سال در نمودار بالا قابل مشاهده است. مقدار متوسط کل با خط‌چین نشان داده شده است. چنانچه قابل مشاهده است متوسط آتش‌سوزی در فصل‌های گرم‌تر کم‌وبیش از سایر زمان‌های سال بیشتر است. در خرداد ماه بیشترین آتش‌سوزی اتفاق افتاده است.
در ابتدای بهار با معتدل‌تر شدن هوا و افزایش بارندگی پوشش گیاهی بیشتر می‌شود. با خشک شدن رستنی‌ها و گرم شدن هوا در خرداد ماه حجم زیادی علوفه در جنگل‌ها و مراتع و … به وجود می‌آید که با کوچک‌ترین شعله مستعد برافروختن آتش‌سوزی‌های بزرگ هستند.
افزایش آتش‌سوزی‌ها در خرداد ماه نسبت به سایر زمان‌های سال، وقتی مشخص‌تر می‌شود که روزشمار آتش‌سوزی در ماه‌های سال را در بافت سبز (مناطق دارای پوشش گیاهی، نه مناطق کویری، مسکونی، صنعتی و دریا) با یکدیگر مقایسه کنیم.
مقایسه آتش‌سوزی‌های خرداد ۹۹ با سال‌های گذشته
برای مقایسه آتش‌سوزی‌های اخیر با سال‌های گذشته، روزشمار آتش‌سوزی‌های نیمه نخست خرداد ۹۹ با همین مقدار در سال‌های گذشته مقایسه شده است.
بررسی آمار خرداد سال‌های اخیر نشان می‌دهد آتش‌سوزی‌های ایران نسبت به گذشته زیاد شده، اما به نظر می‌رسد این افزایش دست کم از نیمه دوم دهه ۹۰ شمسی آغاز شده است. به بیان دقیق‌تر بررسی روزشمار آتش‌سوزی‌های مدیس و وی‌آی‌آی‌آر‌اس افزایش چشمگیر آتش‌سوزی در سال ۹۹ در سطح کشور را نمی‌دهد. آنچه در تصاویر ماهواره‌ای در سطح کشور قابل مشاهده است افزایش آتش‌سوزی‌ها از نیمه دوم دهه ۹۰ شمسی نسبت به نیمۀ نخست همین دهه است. به نظر می‌رسد این افزایش در سنجنده مدیس قدری بیشتر از سنجنده وی‌آی‌آی‌آر‌اس است (برای مشاهده تغییرات سالانه آن به پیوست نگاه کنید).
بررسی روزانه آتش‌سوزی‌های سنجنده مدیس نیز نشان می‌دهد آتش‌سوزی بیشتر از این، در چند سال قبل سابقه داشته است. برای بررسی دقیق‌تر مسائلی مانند اقدامات سازماندهی شده، لازم است این تحلیل به تفکیک مناطق مختلف کشور با تمرکز بر استان‌ها و شهرستان‌هایی که احتمال می‌رود چنین اقداماتی در آن‌ها صورت گرفته انجام شود.
مشاهدات انجام‌شده پرسش‌هایی را برای بررسی‌های بیشتر پیش رو قرار می‌دهد:
- چرا آتش‌سوزی‌های ایران در نیمه دوم دهه ۹۰ نسبت به آتش‌سوزی‌های نیمه نخست این دهه بیشتر شده است؟
- آیا این افزایش، علل سیستماتیکی مانند تغییر در الگوی بارش، وضعیت پوشش گیاهی، تغییرات اقلیم و … دارد؟
- چرا در نیمه دوم دهه ۹۰ شمسی آتش‌سوزی‌های بزرگ‌تر نسبت به نیمه اول همین دهه در مقایسه با آتش‌سوزی‌های کوچک‌تر افزایش بیشتری داشته است؟
- آیا پس از افزایش آتش‌سوزی‌ها در سال‌های گذشته توجه کافی در قالب افزایش امکانات و بودجه به نهادهای مسئول شده است؟
تمامی داده‌ها از منبع زیر استخراج شده است:
پیوست
نویسندگان
