با همه‌گیری کرونا در دو سال اخیر، حساسیتِ عمومی نسبت به افت و خیز آمار و ارقام بیش از هر زمان دیگری برانگیخته شده است. اما کرونا تنها موجی نیست که افت و خیز آن زندگی همه را تحت تاثیر قرار می‌دهد. موج‌های گرانی نیز زندگی‌ها را تحت تاثیر قرار می‌دهد. مرکز آمار ایران نرخ تورم کشور را در میانه تابستان ۱۴۰۰ بیش از ۴۶% گزارش کرده که خود به تنهایی فشار وارد بر جامعه را نشان می‌دهد. اما این تمام داستان نیست. پیاپی شدن موج‌های تورمی در فواصل زمانی کوتاه وضعیت را نسبت به گذشته دگرگون کرده است.
***
تورم چگونه ایجاد می‌شود؟
تورم، افزایش قیمتِ کالاها نسبت به گذشته است. وقتی حجم پول نامتناسب با توان تولیدِ اقتصاد رشد کند ارزش پول کاهش پیدا می‌کند و تورم به صورت موجی فراگیر از افزایش قیمت‌ها در جامعه سر بر می‌آورد تا این شکاف را کم کند. به همین دلیل تورم معمولا خصلت موجی دارد. این ویژگی در منحنی‌های تغییرات ماهانه نرخ تورم مرکز آمار به خوبی قابل مشاهده است.
ریشه تورم را نه در دلالی و سوداگری سلاطین شکر و میوه و سکه بلکه باید در شرایط عمومی کشور، سیاست‌های پولی و شیوۀ مواجهه با مسائلی مانند کسری بودجه جستجو کرد.
تورم چگونه اندازه گرفته می‌شود؟
مرکز آمار ایران بر اساس دستورالعمل‌های بین‌المللی، کالاها و خدماتی که مردم به صورت روزمره با آن‌ها سرکار دارند را در گروه‌های خوراکی و غیرخوراکی دسته‌بندی کرده و افزایش قیمت‌ها را به تفکیک هر یک از دسته‌ها گزارش می‌کند. شاخص کل تورم با وزن‌دهی نرخ تورم در هر یک از این دسته‌ها محاسبه می‌شود ۱. آنچه مرکز آمار منتشر می‌کند تورم نقطه‌ای است. منظور از نرخ تورم نقطه‌ای، درصد تغییر شاخص قیمت، نسبت به ماه مشابه در سال قبل است. به عنوان نمونه، نرخ تورم نقطه‌ای ۴۶% یعنی مصرف‌کننده برای خرید سبد کالایی یکسان، در ماه جاری ۴۶% بیشتر از زمان مشابه در سال قبل پول پرداخت می‌کند.
چرا تورم‌های اخیر بی‌سابقه است؟
بررسی تغییرات سالانه تورم در نیم‌قرن اخیر نشان می‌دهد بیشترین تورم در سال ۱۳۷۴ رخ داده است ۲. با این حال به نظر میرسد آنچه مردم در چند سال اخیر تحت عنوان گرانی و تورم حس می‌کنند، در مجموع از آن زمان شدیدتر است. در سال ۷۴ تورم به ۴۹% رسیده بود در سالهای قبل از آن، تورم ۳۵%، ۲۳% و ۲۴% است (متوسط چهار سال = ۳۳%) اما در چهار سال منتهی به ۱۴۰۰ تورم به ترتیب ۴۶%، ۳۶%، ۳۶% و ۲۷% است (متوسط چهار سال = ۳۶%) ۳ . به بیان دیگر احساس جامعه در قبال تورم در چهار سال منتهی به ۱۴۰۰ بیش از هر زمان دیگری در نیم قرن اخیر است.
تورم در کدام کالاها بیشتر احساس می‌شود؟
نیازهای اولیه انسان‌ها معمولا در سه دستۀ خوراک، پوشاک و مسکن طبقه‌بندی می‌شود ۴ . مرکز آمار ایران در آخرین گزارش خود نرخ تورم گروه‌های کالایی مختلف از جمله این سه مورد را تا پایان مرداد ۱۴۰۰ گزارش کرده است۵ . شاخص کلی تورم ماهانه قیمت مواد خوراکی و آشامیدنی در اسفند ۱۳۹۷ بیش از ۸۰% نسبت به سال پیش از آن رشد داشته است. این در حالی است که همین شاخص تنها ۲۲ ماه بعد در دی ماه سال ۱۳۹۹ مجددا تا ۶۵% افزایش یافته است. افزایش قیمت پوشاک و کفش نیز اگرچه کمتر از مواد خوراکی و آشنامیدنی است اما از شاخص کل تورم بیشتر است. با این حال تورم مسکن معمولاً از شاخص کل کمتر است چراکه با توجه به ابعاد بزرگ‌تر قیمتِ مسکن، عدم تغییرات شدید در بازه‌های کوتاه مدت چندان غیرطبیعی بنظر نمی‌رسد. این الگو تقریباً در هر دو موج اخیر قابل مشاهده است.
اما در مواد خوراکی برخی تفاوت‌ها در موج کنونی با موج قبلی به چشم می‌خورد. به عنوان نمونه، برعکس موج‌های قبلی که معمولا افزایش سبزیجات و حبوبات و همینطور دخانیات در آن‌ها بیشتر از تورم سایر کالاها بوده در موج کنونی قیمت روغن به صورت ویژه‌ای از سایر کالاها بیشتر افزایش یافته است یا مثلا تورم شیر و پنیر و تخم مرغ نیز در موج کنونی از موج قبلی به مراتب بیشتر است.
نگاهی جزیی‌تر به دیگر کالاهای مصرفی در ایران نشان می‌دهد وضعیت شاخص تورم در برخی از کالاها به مراتب از شاخص‌های کلی‌تر تورم برای قیمت غذا، مسکن و پوشاک بیشتر است. به عنوان نمونه، تورم در سبزیجات و حبوبات در برخی ماه‌ها به بیش از ۱۵۰% و در دخانیات بیش از ۱۶۰% نسبت به سال قبل‌تر رسیده است. افزایش قیمت‌های گوشت قرمز و سفید نیز دست کمی از سبزیجات ندارد. مصرف‌کنندگان ایرانی هنوز تجربه تورم ۱۲۰% گوشت در موج قبلی تورم در ابتدای سال ۱۳۹۸ را هضم نکرده بودند که در اواخر سال ۱۳۹۹ و اوایل سال ۱۴۰۰ با افزایش ۷۰% آن در موج جدید مواجه شدند.
خدمات عمومی نیز همراه با موج‌های تورم افزایش یافته است اما تغییرات آن با توجه به یارانه‌های پیدا و پنهان معمولاً از شاخص کلی تورم کمتر است.
شکل زیر توزیع تورم کالاهای مختلف را در ۵ ماه نخست سال ۱۴۰۰ ترسیم کرده است. این تصویر نشان می‌دهد هر یک از گروه‌های کالاهایی چقدر تحت تاثیر موج تورمی قرار گرفته‌اند. در این مقایسه وضعیت ویژه تورم روغن‌ها و چربی‌ها در سال گذشته در مقایسه با دیگر کالاها به خوبی مشخص است.
موج‌های بعدی گرانی، آری یا نه؟!
اقتصاد ایران اگرچه تحت تاثیر سیاست‌های کلان‌تر از جمله سیاست خارجی و تحریم اما شیوه مدیریت داخلی آن نیز همواره مورد انتقاد کارشناسان بوده است۶. سیاست‌های ارزی و پولی، تعیین نرخ بهره و قیمت‌های دستوری اجناس از جمله موضوعات مورد انتقاد کارشناسان اقتصادی است.
افزایشِ پی در پیِ تورم چنانچه در چهار سال اخیر رخ داده است تبعاتِ اجتماعی و اقتصادی کوتاه‌مدت و بلندمدت فراوانی در پی خواهد داشت. به عنوان نمونه، رئیس اتحادیه بنکداران در نیمه شهریور گزارش داده تقاضای خرید مواد غذایی در ۵ ماه نخست سال ۳۵% کاهش یافته است۷. در همین مدت تقاضای خریدِ پروتئینِ جایگزینی مانند سویا ۸ نزدیک به ۷۰% و قیمت آن نزدیک به ۲۰۰% افزایش یافته که خود نشانه‌ای دیگر از بغرنج بودن تامین معاش برای مردم دارد.
اگر به مشکلات ساختاری و عوامل تورم‌زای اصلی در اقتصاد ایران بی‌توجهی شود و تورم به عوامل روانی و اخلال‌گران بازار ۹ فرو کاسته شود، موج‌های بعدی نیز چندان دور نخواهد بود.
…
پاورقی و ارجاع
۱برای اطلاع از نحوه محاسبه شاخص کل و وزن هر دسته توسط مرکز آمار مراجعه کنید به (+)
۲شاخص بهای کالاها و خدمات مصرف کننده اولین بار توسط بانک ملی ایران در سال ۱۳۱۵ جمع آوری شد. برای مطالعه بیشتر رجوع کنید به (+) انتشار این آمار از طرف بانک مرکزی از سال ۱۳۹۷ متوقف شد. اما مرکز آمار ایران تورم ماهانه را اعلام می‌کند.
۳ مقدار تورم برای سال ۱۴۰۰ با متوسط گیری از شاخص کل تورم مرکز آمار برای ۵ ماه نخست سال محاسبه شده است.
۴هرم سلسله‌مراتب نیازهای مزلو یک نظریه در مورد نیازهای اساسی انسان است. در این نظریه نیازهای انسان در پنج طبقه دسته‌بندی شده است. نیازهای زیستی، امنیتی، اجتماعی، احترام و خودشکوفایی پنج دسته اساسی این نظریه است. (+)
۵مرکز آمار ایران- شاخص قیمت مصرف کننده(+)
۶ایسنا – انتفاد به شفاف نبودن بانک مرکزی
دنیای اقتصاد – انتقاد‌های تند سهام‌داران از سیاست‌های اقتصادی دولت (+)(+)
۷مصاحبه رئیس اتحادیه بنکداران با همشهری (+)
۸سویا جایگزین گوشت محسوب می‌شود و قیمت دولتی آن در سال جاری ۶۸۰۰ تومان تعیین شده اما در بازار آزاد با قیمتی حدود ۲۲ هزار تومان داد و ستد می‌شود. مردمی که توانایی خرید گوشت را از دست داده‌اند معمولا به سویا پناه می‌برند. افزایش تقاضا دستمایه واسطه‌ها برای افزایش قیمت سویا می‌شود.
۹رئیس دفتر ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور، ۲۴ ساعت پس از اعلام تورم ۴۵ درصدی مرداد ماه ۱۴۰۰ اعلام کرد “عموم کارشناسان معتقدند که این افزایش قیمت‌ها صرفا ناشی از عوامل روانی است.”(+)
3 پاسخ
تحلیل خوب و بی طرفانه ای بود. البته این رو هم باید اضافه کرد همین تحریم ها خودشون ناشی از سو مدیریت داخلی هست. پس نهایتا میشه گفت مشکل اصلی مدیریت کشور هست که باید تغییرات اساسی در اون‌ایجاد شه.
تحلیل خوب و با نگاهی دقیق و کارشناسانه بود و به نظر میرسد که بر اساس تحلیل انجام شده، اگر این تورم لجام گسیخته، مهار نشود، تبعات آن شدیدتر از سالهای قبل خواهد بود.
سپاسگزارم بابت تحلیل و بررسی موضوع تورم،که یک وصله جدا نشدنی از اقتصاد بیمار کشور ما شده،تا زمانی که این نظام بیمار اقتصاد کشور درمان نشود،این تورم ها همچنان ادامه دارد و بلکه بیشتر.
زمانی یک سیستم می تواند درست کار کند که در آن سیستم بخش پاسخگویی به عملکرد مسیولین وجود داشته باشد و در قبال عملکرد خودشان باید پاسخگو باشند و در صورت خبط و اشتباه اولا خود سیستم مانع اجرا شود و اگر هم نتوانست مانع شود،باید سیستم قضایی کشور بابت عملکرد اشتباه آن مسئول پاسخ بخواهد و توبیخ شدید شود.تا کسی با میل خود به نظام اقتصاد کشور آسیب نرساند.برای مثال خلق پول ،چه فیزیکی و چه غیر فیزیکی و همچنین توزیع پول و ثروت باید روی اصول باشد،چون توزیع نادرست هم تورم های نجومی ایجاد می کند،که هر ساله شاهدش هستم .