«در زمانی که برای خواندن این کتاب صرف می­‌کنید، حدود سیصد نفر از مالاریا خواهند مرد. بیش از پانصد نفر بر اثر ایدز می‌­میرند و حدود هشتاد نفر از سرخک، که بیشترشان کودکان هستند. ملوئیدوزیس [۱] (شبه مشمشه یا راعوم) یک بیماری باکتریایی که ممکن است حتی اسمش را نشنیده باشید [i]، بیش از ۳۰ نفر را در این مدت کشته است.»

این جملاتِ آدام کوچارسکی [۲] در  بخشِ پایانیِ کتاب «قواعد واگیری» [۳] است. این کتاب در ابتدای شروع کرونا به چاپ رسیده است [ii]. یعنی زمانی که کرونا در چین ظهور یافته، اما هنوز عالم­گیر نشده است. برای همین تخمین تعداد کشته‌های کرونا در زمان مطالعۀ این کتاب در کنار سایر بیماری‌های واگیردار قرار ندارد. نکتۀ در خور تأمل و تحسین در مورد «قواعد وا‌گیری» شاید همین است که نویسنده زمانی روی مسئلۀ وا‌گیری به عنوان یک پدیدۀ فراگیر در جهان دست گذاشته که هنوز آسیب‌پذیری جوامع بشری در برابر آن تا این اندازه آشکار نشده است.  

نویسندۀ کتاب یک اپیدمیولوژیست در مدرسه سلامت لندن [۴] است. تجربیات او در زمینۀ انتشار بیماری‌­های واگیرداری مانند ابولا [۵] و زیکا [۶] و هم­چنین گیلان­-باره [۷][iii] (بیماریِ خودش در زمان کودکی) و البته تحقیقات متعددش در دیگر زمینه­‌ها موجب شده کتاب سرشار از نمونه‌های خواندنی باشد. قواعد واگیری در خلال داستانِ همین نمونه‌های واقعی طرح مسئله می‌­کند و با بیانی ساده و گیرا آن‌ها را مورد کاوش قرار می‌­دهد.

جذابیت کتاب البته وقتی بیشتر می‌شود که نویسنده الگوهای انتشار را برای توضیحِ شیوعِ سایر پدیده‌ها نیز به کار می‌برد. اینجاست که یکی از پیام‌­های اصلی کتاب داده می‌­شود. فقط بیماری­‌های مُسری نیستند که مطابق با قوانین واگیری در جوامع انتشار می‌­یابند بلکه بسیاری رخدادها و وقایع دیگر مانند بحران‌­ها، اطلاعات، ایده­‌ها و رفتارهایی مانند چاقی، خشونت و تبعیض نیز در بستر اجتماع منتشر می‌­شوند.

کتاب «قواعد واگیری» با ترجمۀ علی معظمی وارد بازار نشر شده است (نشر چرخ/چشمه، پاییز ۱۳۹۹). اگر می‌خواهید از مهم‌ترین پدیدۀ این روزهای جهان در ابعاد کلان سر در بیاورید خواندن آن را توصیه می‌کنیم. در ادامه ایدۀ اصلی کتاب همراه با اشاره به برخی نمونه‌های آن آمده است.

الگوی انتشار

انتشار پدیده‌ها را می‌توان در چهار مرحله دنبال کرد.

1. جرقه
2. رشد
3. قله
4. افول

جرقه، شروع یک واگیری جدید است، رشد روند صعودی انتشار است، قله حد نهایی انتشار است و افول به طی شدن روند نزولی اشاره دارد. سپس منحنی تقریباً مسطح  و شیوع تمام می‌­شود. البته الزاما همه‌­گیری‌­ها فقط یک قله ندارند. مثلا در شیوع کرونا ایران در زمان نگارش این متن چهار موج را پشت سر گذاشته است.

چرا اوج و فرود؟

مدلی به نام SIR [۸] این پدیده را توضیح می‌­دهد. در این مدل سه گروه از افراد وجود دارند:

1. مستعد
2. مبتلا
3. بهبودیافته

در ابتدای شیوع تعداد مستعدان زیاد است. در نتیجه هر روز به تعداد کسانی که مبتلا می­‌شوند افزوده می‌­شود و همه­‌گیری رشد می‌­کند. اگرچه تعداد مبتلایان در ادامه به صورت فزاینده‌ای افزایش می‌یابد اما زمانی فرا می‌­رسد که مخزن افراد مستعد ته می‌­کشد. در نتیجه تعداد افراد مستعد، کم و تعداد بهبودیافتگان افزایش می­‌یابد. به همین سبب روند نزولی شروع می­‌شود. در این حالت یعنی زمانی که تعداد افراد بهبودیافته که در برابر بیماری ایمنی یافته‌اند بیشتر از افراد مستعد می‌شود اصطلاحاً می­گوییم ایمنی جمعی اتفاق افتاده است. ایمنی جمعی یا ایمنی گله‌­ای [۹] به معنای این است که جمعیت در مقام یک کلیت، مانع سرایت می­‌شود، حتی اگر بعضی از افراد همچنان مستعد باشند. واکسیناسیون یکی از راهکارهای رسیدن به ایمنی جمعی مصنوعی است.

همه‌گیری با چه شدتی منتشر می‌­شود؟

برای بیان شدّت انتشار از شاخصی به نام عدد تکثیر (R) [۱۰] استفاده می­‌شود. این عدد نشان‌دهندۀ این است که انتظار می­‌رود یک فرد مبتلا به طور متوسط باعث ابتلای چند نفر دیگر ­شود.

اگرR  کوچک‌تر از ۱ باشد احتمال می­‌رود که شیوعی اتفاق نیافتد و تعداد مبتلایان کاهش یابد. اگر بزرگ‌تر از یک باشد همه‌­گیر می‌شود. به‌عنوان مثال در ابتدای همه‌­گیری ویروس کرونا (کووید۱۹) عدد تکثیر نزدیک به ۳ برآورد شده بود. یعنی به ازای یک فرد مبتلا به کرونا انتظار می‌­رفت به طور متوسط سه نفر دیگر نیز مبتلا شوند.

عدد تکثیر یک بیماری ممکن است در یک فرهنگ و کشور با دیگری متفاوت باشد. چهار عامل بر تعیین عدد تکثیر تاثیر می­‌گذارد:

1. مدت ابتلای فرد
2. متوسط فرصت­‌های انتقال بیماری در هر روز
3. احتمال اینکه فرصت پیش­آمده تبدیل به سرایت شود
4. میانگین استعداد جمعیت

آگاهی نسبت به این قواعد به ما کمک می‌­کند ضرورت  فاصله­‌گذاری اجتماعی و واکسیناسیون به موقع در دوران کرونا را نیز بهتر درک کنیم. در فاصله‌گذاری اجتماعی با کاهش افرادِ در معرض، استعداد جمعیت برای انتقال بیماری (عدد تکثیر) را کاهش می‌دهیم و اجازه نمی‌دهیم بحران از ظرفیت کادر سلامت تجاوز کند و فاجعه‌بار شود، و با واکسیناسیون جمعیت را با تلفات کمتر و پایداری بیشتر به مصونیت جمعی می‌رسانیم [iv] .

نمونه‌های دیگری از واگیری

این صورت‌بندی برای فهم مسئله را برای اولین بار رونالد راس پیشنهاد داد، کسی که علت شیوع مالاریا را توضیح داد. این داستان به تفصیل در کتاب آمده است. اما این قواعد علاوه بر توضیحِ چگونگی شیوعِ بیماری‌های مُسری برای بحران‌­های مالی، ویروس­‌های کامپیوتری، خشونت و جنایت­‌های تروریستی و غیره نیز کاربرد دارد. در ادامه به سه نمونه از آن‌ها به نقل از کتاب اشاره شده است.

ظهور و سقوط بیت‌کوین

بعنوان مثال از سال ۲۰۰۹ که بیت­‌کوین ظهور کرده است بارها قیمتش صعود و سقوط داشته است. در سال ۲۰۱۷ قیمت هر بیت‌­کوین به ۲۰ هزار دلار رسید و یک سال بعد قیمتش به نصف آن سقوط کرد. آنچنان که می‌­توان گفت بیت­کوین یکی از بزرگ‌ترین حباب‌­های سال‌­های اخیر تجربه کرد. هر موج بیت­‌کوین با گروه مستعد بزرگ‌تری سروکار دارد. این مثل شیوع بیماری از دهکده به شهر یا از شهر کوچک‌تر به شهر بزرگ‌تر است. در ابتدا گروهی از سرمایه­‌گذاران که از چند ‌و چون رمزارزها مطلع بودند و به ارزش‌های آن باور داشتند، درگیر شدند. سپس گروه بزرگ‌تری از سرمایه­‌گذاران پول بیشتری آوردند. قیمت‌­ها بالا رفت. بیت­کوین به صفحۀ اول روزنامه‌­ها رفت و در معرض دیدِ توده قرار گرفت و جمعیت مستعدان افزایش یافت. تاخیر میان هر یک از قله‌­های تاریخیِ قیمتِ بیت­‌کوین گویای این است که ایدۀ بیت‌­کوین به نحو موثری میان گروه­‌ها سرایت نکرده است.

شیوع در شبکه‌های اجتماعی

چالش­‌های مبتنی بر نامزد کردن دیگران که گهگاه در شبکه‌­های اجتماعی راه می‌­افتد مانند چالش سطل آب یخ و یا عکس بدون آرایش نیز از همین روند شیوع پیروی می­‌کنند. در این بازی­‌ها هرکس باید یک یا چند نفر را به چالش و به بازی دعوت یا اصطلاحاً نامزد کند. این عدد نامزدی، همان عدد تکثیر است که در الگوهای واگیری وارد می‌­شود. براساس نتایج بدست آمده به نظر می‌­رسد این بازی‌­ها بیشتر از چند هفته به طول نمی‌­انجامد. زیرا وقتی در یک گروه آشنایان همدیگر را نامزد می‌­کنند عدد تکثیر و هم­چنین تعداد افراد مستعد کم می‌­شود و به شیوع کوچک‌تری می‌­انجامد. بطور کلی شیوعِ یک ایده یا خبر در اینترنت علاوه بر پلتفرمی که ایده در آن برای بار اول منتشر شده است، به شبکۀ روابط دوستان و پیوندهایی که بین افراد وجود دارد بستگی دارد.

شورش‌های اجتماعی

واگیری اجتماعی بسیار پیچیده­ است. دو محقق در کالج لندن به بررسی شورش­‌های سال ۲۰۱۱ لندن پرداختند. این شورش‌­ها اگرچه بر اثر کشته شدن یکی از اعضای دستۀ تبهکاری به دست پلیس در لندن بر پا شد به بیرمنگام و منچستر نیز کشید. این دو محقق به جای آنکه بکوشند شورش از کجا و چگونه ایجاد شده است سعی کردند توضیح دهند وقتی شورش آغاز می­‌شود چه رخ می­‌دهد. آن‌ها تحلیل کردند سه تصمیم برای شورش ضروری است: اول اینکه فرد تصمیم بگیرد آیا در شورش شرکت کند یا خیر؟ این تصمیم به اتفاقات پیرامون فرد و همچنین اوضاع اقتصادی و اجتماعی بستگی دارد. تصمیم دوم اینکه کجا شورش کند؟ بیشتر شورش­‌ها و غارت‌­ها در مناطق فروشگاهی متمرکز است. در نهایت تصمیم سوم مربوط به دستگیر شدن یا نشدن است. احتمال دستگیر شدن فرد به نسبت تعداد شورشیان به پلیس وابسته است.

رخدادهایی که در کتاب آورده شده مسئلۀ واگیری را با رویکردی بینِ‌رشته‌ای روایت می‌کند. ترجمه فارسی نیز ساده‌فهم و روان است. به همین جهت برای خوانندگانی با علایق و زمینه‌های کاری و تحصیلی گوناگون خواندنی خواهد بود.

همه‌­گیری چگونه از نفس می‌افتد؟

سه عامل برای کنترل یک همه­‌گیری مطرح است:

1. مجموعه‌ای از مدارک و شواهد
2. روشی برای مهار همه­‌گیری
3. اراده­‌ی سیاسی و تخصیص بودجه

منظور از مدارک و شواهد داده­‌هایی است که می­‌تواند در شناختِ چند و چونِ شیوع یک رخداد کمک کند تا بر مبنای آن سیاست‌گذاری­ مناسب و ضروری انجام گیرد و اجرا شود. کتاب، اهمیتِ داده و نقش محوری آن را نیز در مواجهه با همه‌گیری هم مورد بررسی قرار داده است. اهمیت دسترسی مستمر به داده‌­ها برای بدست آوردنِ مدارک و شواهدِ قابلِ اتّکا ضروری است. چرا که شناساییِ شیوع، فرآیندی زمان‌بر است. بسیاری اوقات محققان و سیاست‌مداران به خاطر عهدم دسترسی به داده‌های قابل اتکا از واگیری جا مانده‌­اند و برخی برنامه‌­های مداخلاتی به همین دلیل اصلاً در دستور کار قرار نمی‌گیرند [v].

*  *  *

خوانندۀ امروز با مجموعه‌ای از پدیده‌های پیچیده – مشابه آنچه گفته شد – به صورت گسترده در ارتباط است. به همین دلیل نیازمند آن است که هر از گاهی دانش خود درباره آن‌ها را به‌روز و تعمیق کند. تجربۀ کرونا، بحران‌های اقتصادی و اعتراضات اجتماعی در کنار تعامل همه‌روزه با شبکه‌­های اجتماعی «قواعد واگیری» در این روزگار را خواندنی‌تر می‌کند.

---

پاورقی و ارجاع

[۱] Melioidosis

[۲] Adam Kucharski

[۳] The Rules of Contagion: Why Things Spread – and Why They Stop

[۴] London School of Hygiene & Tropical Medicine

[۵] Ebola

[۶] Zika

[۷] Guillan-Barre-syndrome

[۸] Susceptible, Infectious, or Recovered

[۹]  Herd Immunity

[۱۰] Reproduction Number

---

[i] بیماری باکتریایی مشترک بین دام و انسان که موجب تب بالا، سرفه، آبریزش بینی و همچنین زخم­‌هایی بر روی مخاط بینی و گرهک­هایی بر روی پوست می­‌شود.

[ii]

https://inquisitivebiologist.com/2020/04/06/book-review-the-rules-of-contagion-why-things-spread-and-why-they-stop/

[iii] سندروم گیلن-باره یک اختلال نادر است که سیستم ایمنی به اعصاب محیطی حمله می­‌کند که باعث مشکلات حسی و ضعف بدنی در دست و پای کودک می‌­شود. این بیماری معمولا بعد از یک عفونت ویروسی مانند سرماخوردگی یا آنفولانزا رخ می‌­دهد.

[iv] در یادداشت دیگری با عنوان «چند درصد مردم باید واکسینه شوند تا ایمنی جمعی اتفاق بیافتد؟» دربارۀ رابطه عدد تکثیر و ایمنی جمعی توضیحات بیشتری داده شده است.

[v] انتشار و دسترسی به داده‌ها (data) اهمیت دارد از طرفی امکان سوء استفاده از داده‌­ها نیز هست. در حقیقت انتشار داده‌­های متنوع و متعدد مانند حرکت بر لبه­‌ی تیغ است. به همین دلیل لازم است که میان امنیت و دسترسی در یک مسیر متعادل و منطقی حرکت شود. امنیت داده‌­ها باید به گونه‌­ای باشد که امکان سوءاستفاده برای دلالان را داده فراهم نکند و دسترسی به اطلاعات باید به گونه‌ای باشد دستِ کم دسترسی به داده‌های تجمیع‌شده فراهم باشد. منظور از داده‌های تجمیع شده اطلاعات آماری است که هیچ گونه مشخصات فردی حتی به صورت رمزگذاری‌شده نیز در آن‌ها وجود ندارد. به بیان خلاصه می‌توان گفت دسترسی به داده‌ها باید شفاف در سطوح کلان، و نفوذناپذیر در سطح خُرد باشد.