یک سال پس از شیوع ویروس کرونا در دنیا واکسیناسیونِ آن در بسیاری از کشورها از جمله ایران آغاز شده و امیدواری‌های بسیاری برای غلبه بر بیماری به وجود آورده است. اما همزمان با آن ابتلا به بیماری در بسیاری از کشورها شدت گرفته و هر هفته اخبار جدیدی از گونه‌های جهش‌یافته به گوش می‌رسد. این امر باعث ایجاد ابهام و نگرانیِ عمومی درباره آیندۀ همه‌گیری شده است. هنوز اطلاعات دقیقی دربارۀ شیوع گونه‌های جهش‌یافته نداریم. در چنین شرایطی می‌توان با استفاده از اطلاعات موارد شناسایی‌شده و دسترسی به سایر داده‌های عمومی، وضعیتِ شیوع آن را با روش‌های غیرمستقیم تخمین زد.
در این یادداشت برخی از همین روش‌ها که از ابتدای شیوع بیماری تا کنون به کار گرفته شده مرور می‌شود و نتایج آن‌ها با یکدیگر به صورت کلی مقایسه می‌گردد. نتایج تحقیقاتی که بعداً با استفاده از روش‌های مستقیم‌تر مانند نمونه‌گیری و اندازه‌گیری پادتن افراد منتشر شد توفیق نسبی تخمینهای غیرمستقیم را تایید می‌کند. این پژوهش دو فرضیه که پیش از این در تخمینهای غیرمستقیم به کار گرفته بودیم را تقویت می‌کند:
(الف) نزدیک بودن میزان شیوع بیماری در گروه‌های فراگیر جامعه مانند راننندگان تاکسی، کارکنان بانک، کادر درمان و … وقتی مقدار شیوع قابل توجه باشد.
(ب) ارتباط مستقیم بخش عمدۀ فوت اضافه سازمان ثبت احوال با کرونا دست کم وقتی هنوز از شروع همه‌گیری زیاد نگذشته است.
در مواقع خطیر و پرابهام، گریزی از استفاده از تخمینهای غیرمستقیم برای رسیدن به بهترین درک از واقعیت وجود نخواهد داشت.
متن کامل این یادداشت را در ادامه بخوانید.
. . .
در نخستین ماه‌های اعلام رسمی شیوع کرونا در ایران، تخمینی از گستردگی همه‌گیری در کشور ارائه کردیم و نشان دادیم در ابتدای ماه فروردین میزان شیوع بیماری در کشور بیش از ۱ میلیون نفر است و اگر فرصت از دست برود و سیاست‌های مسئولانه و جدی برای مهار آن اتخاذ نشود تعداد بیماران به زودی چند برابر می‌شود [۱].
این تخمین با استفاده از آمار ابتلا و فوت بر اثر کرونا در کادر درمان ایران و نرخ کشندگی بیماری که در آن زمان برای هر گروه سنی گزارش شده بود و تسرّی آن به کل جمعیت انجام شد. سپس در اواخر فروردین در مطالعه دیگری همین روش تخمین را روی داده‌های ابتلا و فوت گروه‌های دیگری مانند کارمندان بانک در ایران، افغانستانی‌های مقیم ایران و پزشکان اروپایی به کار گرفتیم و نشان دادیم درصد شیوعی که از گروه‌های فراگیرِ جامعه به دست می‌آمد با یکدیگر سازگار است [۲]. شیوعی که برای جمعیت ایران از این مطالعه به دست می‌آمد نزدیک به ۲ میلیون نفر معادل ۲% از جمعیت کشور بود.
نرخ کشندگی که در ماه‌های بعد از بیماری گزارش شد کمی از مقادیر قبلی کمتر بود و همین سبب شد نتایج تخمینهای بالا با نرخ کشندگی جدید حدود ۴۰% افزایش یابد. با این حال همان میزان شیوعی که در ابتدای فروردین گزارش شد آنقدر بزرگ بود که برای اقدام عاجل و فراگیر تصمیم‌گیری شود.
مقاله‌ای که در آذرماه ۱۳۹۹ در بخش بیماری‌های واگیردار مجله لنست چاپ شد میزان شیوع را یک ماه بعد از آن تاریخ یعنی در اواسط اردیبهشت ۹۹ با نمونه‌گیری از ۹ هزار نفر از ۱۸ شهر کشور، تقریباً ۴ میلیون نفر مبتلا معادل ۱۷.۱% از جمعیت آن‌ها برآورد کرده است [۳].
در این مقاله همچنین نتایج تخمین شیوع به تفکیک گروه‌های با ریسک بالای ابتلا نیز آمده است:
- کادر بهداشتی بخش‌های غیر از کرونا: ۱۸٪
- رانندگان تاکسی: ۱۸/۸٪
- کارکنان بانک: ۱۹/۱٪
- کارکنان داروخانه: ۲۱٪
- پزشکان و پرستاران بخش‌های کرونا: ۲۱/۶٪
- صندوق داران فروشگاه‌ها: ۲۲٪
چنانچه در گروه‌های فوق نیز مشاهده می‌شود اختلاف فاحشی بین شیوع برآورد شده در گروه‌های پرخطر فوق و عدد کلی شیوع کلی وجود ندارد. به بیان دیگر مرتبه بزرگی شیوع در آن‌ها تفاوتی ندارد.
در وضعیتی که ویروس مراحل اولیه انتشار را پشت سر گذاشته و به جمعیت قابل توجهی برسد عدم مشاهده اختلاف فاحش در گروه‌های اجتماعی فراگیر چندان دور از انتظار نیست. به بیان دیگر درهم‌تنیدگی جوامع کنونی باعث می‌شود هنگام همه‌گیری درصد شیوع آن در گروه‌های فراگیر اجتماع چندان از یکدیگر دور نباشد.
به عبارت دیگر، آمار مرگ‌ومیر بالای گزارش شده در این اقشار در ابتدای همه‌گیری، در واقع نشان‌دهنده میزان گستردگی بیماری در جامعه و کم‌شماری نسبی موارد ابتلای حقیقی بوده است.
در یادداشت دیگری که هفته گذشته در نشریه لنست به چاپ رسید [۴] میزان شیوعی که از نمونه‌گیری یادشده در ۱۸ شهر بزرگ کشور در اردیبهشت‌ماه بدست آمده با میزان شیوعی که از محاسبۀ فوت اضافۀ سازمان ثبت احوال [۵] استان آن‌ها تا پایان بهار ۹۹ بدست آمده – به عنوان یک روش تخمین غیرمستقیم، مقایسه شده و نتایج آن به طور نسبی سازگار گزارش شده است.
برای رسیدن به ارزیابی دقیق با اطمینان بالا به مطالعه‌های مبتنی بر مشاهدات تجربی گسترده نیاز است. اما در مواجهه با وقایعی مانند همه‌گیری کرونا اگر جوامع و دولت‌ها منتظر نتایج دقیق بمانند تا سیاست‌های خود را با نتایج «دقیق» مشاهدات تجربی تعیین کنند، زمان از دست رفته است.
با شروع واکسیناسیون، امیدوارهایی برای غلبه بر بیماری به وجود آمده است. اما نگرانی‌ها و ابهاماتی درباره گونه‌های جهش‌یافته بیماری نیز وجود دارد.
چنانچه نشان داده شد در شرایط خطیر و پرابهام، تخمینِ غیرمستقیم یک روش کارآمد برای رسیدن به تحلیلی اولیه اما قابل اتکا برای تصمیم‌گیری است. تخمینِ غیرمستقیمِ شیوع، بیش از هر چیز بر داده‌های عمومی تکیه دارد. هر چه زیرساخت داده‌های عمومی آماده و اطلاعات با کیفیت باشد تخمینهای غیرمستقیم نیز کارآمدتر خواهد بود. در مواقع اضطراری گریزی از استفاده از محاسبات احتمالاتی و تخمینهای غیرمستقیم برای رسیدن به بهترین درک از واقعیت وجود نخواهد داشت.
ارجاع‌ها
- بیش از یک میلیون، صدرا ساده؛ ۱۱ فروردین ۱۳۹۹ (+)
- از ارقام گزارش‌شده به ارقام واقعی، صدرا ساده، ۲۴ فروردین ۱۳۹۹ (+)
- Poustchi H, Darvishian M, Mohammadi Z et al; SARS-CoV-2 antibody seroprevalence in the general population and high-risk occupational groups across 18 cities in Iran: a population-based cross-sectional study. Lancet Infect Dis. 2020; (published online Dec 15.) https://doi.org/10.1016/S1473-3099(20)30858-6
- Ghafari M, Kadivar A, Katzourakis A; Estimates of anti-SARS-CoV-2 antibody seroprevalence in Iran. Lancet Infect Dis. 2021; (published online Feb 21.) https://doi.org/10.1016/S1473-3099(21)00053-0
- محاسبات و تحلیل‌های مربوط به فوت اضافه در آمار سازمان ثبت احوال را می‌توانید در لینک‌های زیر مطالعه کنید:
Ghafari M, Kadivar A, Katzourakis A; Excess deaths associated with the Iranian COVID-19 epidemic: a province-level analysis. medRxiv. 2020; (published online Dec 8.) (preprint).
https://doi.org/10.1101/2020.12.07.20245621
ابتلای ۳۹ میلیون ایرانی به کرونا تا کنون، علیرضا کدیور، ۲۴ آبان ۱۳۹۹ (+)
افزایش آمار فوت اضافه در فصل تابستان، علیرضا کدیور، ۱۳ آبان ۱۳۹۹ (+)
افزایش اسناد فوت ثبت احوال در فصل بهار، علیرضا کدیور، ۱۷ تیر ۱۳۹۹ (+)
ردپای کرونا در آمار ثبت احوال، علیرضا کدیور، ۳۰ اردیبهشت ۱۳۹۹ (+)
نویسندگان
