ایران و ایتالیا شباهت‌های بسیاری در سیر تحول کرونا داشته‌اند، لذا مقایسه موردی ایران و ایتالیا می‌تواند برای فهم مهار کرونا در ایران راهگشا باشد.
روند افزایش مرگومیر بر اثر کرونا در ایران و ایتالیا در هفته‌های نخست شباهت بسیار زیادی به همدیگر دارد، به خصوص اگر توزیع سنی متفاوت ایران و ایتالیا در نظر گرفته شود.
به نظر می‌رسد الگوی شیوع اولیه بیماری در این دو کشور بسیار شبیه هم است و در صورت یکسان‌سازی توزیع سنّی آن‌ها، رشد روزانه آمار فوت بسیار مشابه خواهد بود. اما از ابتدای فروردین ۹۹ الگوی مرگومیر به یک‌باره متفاوت می‌شود.
این مقاله می‌کوشد تشابه و تمایز تغییرات مرگومیر در دو کشور را بررسی کند.
مقایسه میزان مرگومیر تجمیعی ایران و ایتالیا در نگاه اول وضعیتی به مراتب بدتر را برای ایتالیا ترسیم می‌کند (نمودار ۱). ابعاد مرگومیر ایتالیا چندین برابر بیش از ایران است. اما می‌دانیم که جمعیت ایتالیا جمعیتی به مراتب پیرتر از ایران است و میزان کشندگی کووید۱۹ برای سنین بالا به مراتب بیشتر است (+). لذا برای مقایسه معقول‌تر باید این تفاوت را لحاظ کرد.
بدین منظور نرخ مرگومیر متوسط محاسبه شده برای دو کشور بر مبنای ترکیب سنی ساختار جمعیتی آن‌ها را در نظر گرفتیم (۰.۴۳ برای ایران و ۱.۳۸ برای ایتالیا – برای جزئیات بیشتر، نگاه کنید به «از ارقام گزارش‌شده به ارقام واقعی»). سپس میزان تلفات ایران را در حالتی فرضی محاسبه کردیم که ایران هرم سنی مشابه ایتالیا می‌داشت. (از آنجایی که این میزان تلفات فرضی با تبدیل ضریب کشندگی ایران و ایتالیا به دست می‌آید، آن را میزان تلفات تبدیل‌شده یا normalized می‌خوانیم). میزان مرگومیر محاسبه شده به این شیوه برای ایران در هفته‌های اول پس از ثبت دهمین مورد مرگ (۲۵ فوریه برای ایران و ۲۶ فوریه برای ایتالیا) به صورت شگفت‌آوری به هم نزدیک بود (نمودار ۲). این تحلیل در واقع نشان می‌دهد که روند اولیه گسترش کووید۱۹ در ایران و ایتالیا تقریبا یکسان بوده است و تفاوت میزان مرگومیر بیشتر ناشی از تفاوت ساختار جمعیتی دو کشور است تا عوامل دیگر.
این روند اما در روزهای بعد تفاوت جدی پیدا می‌کند (نمودار ۳). روند ابتلا و کشندگی موثر کرونا در ایران نسبت به ایتالیا کاهش می‌یابد. به بیان دیگر، با این که در حدود یک ماه اول هر دو کشور با الگوی بسیار مشابهی پیش می‌روند، به ناگاه آمار مرگومیر تبدیل‌یافته (normalized) در ایران کمتر از ایتالیا می‌شود. زمان شروع این تفاوت ۲۰ مارس است، یعنی اول فروردین ۱۳۹۹ و آغاز تعطیلات نوروزی. این تاریخ در واقع نقطه توقف رشد مرگومیر روزانه در ایران است، در حالی که ایتالیا بدترین روزهای اوج‌گیری کرونا را هنوز تجربه می‌کند. در واقع، علیرغم قرنطینه سراسری در ایتالیا (۹ مارس) و فقدان چنین اقدامی در ایران، این ایران است که بهبود موثر نسبی به مراتب بیش از ایتالیا در مهار کرونا به دست می‌آورد.
برای کشورهای دیگری مانند ایتالیا، مهار منحنی نماییِ شیوع و مرگومیر پس از اقدامات انجام شده در زمینه قرنطینه حاصل شده است. بین این اقدامات تا حصول نتیجه در آمار مرگومیر اما مدتی طول می‌کشد، چرا که درصدی از مواردی که به بیماری مبتلا شده‌اند هنوز پس از طی دوره بیماری فوت می‌کنند. این فاصله برای کووید۱۹ حدود ۱۹ روز است (+). ایتالیا در تاریخ ۸ مارس برای مناطق شمالی این کشور قرنطینه اعلام کرد و یک روز بعد (۹ مارس) این قرنطینه به تمام ایتالیا تسری یافت. با توجه به ویژگی‌های گزارش شده بیماری، انتظار داریم که حدود ۱۹ روز بعد این اقدامات نتیجه دهد، یعنی ۲۸ مارس. نمودار ۴ نشان می‌دهد که ایتالیا در روز ۲۸ مارس اوج تلفات روزانه‌اش را با نزدیک به ۱۰۰۰ مرگ در یک روز تجربه کرده است. پس از آن، آمار مرگومیر روزانه به تدریج کم می‌شود، که نتیجه منطقی اثربخشی قرنطینه با تاخیر ۱۹ روزه است.
در مورد ایران اما چنین الگویی مشاهده نمی‌شود. روند افزایش به سرعت خطی می‌شود — چیزی که بر خلاف الگوی رشد نمایی اولیه اکثر کشورهاست. زمان مهار رشد تعداد روزانه مرگومیر ۲۰ مارس (یا اول فروردین) است – و از اینجا به بعد برای مدت قابل توجهی، تعداد مرگومیر روزانه ثابت می‌ماند (که تقریبا مشابهی در الگوهای جهانی ندارد). مهمتر از همه، دلیل توقف ناگهانی رشد مرگومیر معلوم نیست.
مطابق الگوی ایتالیا، باید بتوان اقدامی نظیر قرنطینه را ۱۹ روز پیش از این تاریخ مشاهده کرد. ۱۹ روز قبل از این تاریخ یعنی در ابتدای اسفند هنوز تصمیم‌گیری درباره قرنطینه محل بحث جدی بود و به نظر نمی‌رسد اقدامی به شدت قرنطینه سراسری ایتالیا در ایران به صورت ناگهانی رخ داده باشد. اقدامات مهاری با کندی اعمال شدند و به تدریج تا انتهای اسفند حاصل شدند.
در مقابل، اثر تعطیلات نوروزی بر روند مرگومیر روزانه در ایران تا حدودی مشخص است. با در نظر گرفتن کاهش رفت‌و‌آمدهای شهری و تعاملات اجتماعی در طول تعطیلات نوروز (برای مثال کاهش میزان سفرهای شهری و برون‌شهری و مصرف سوخت که گزارش شده است)، انتظار می‌رود که شاهد سقوط نسبی تعداد مرگومیر ۱۹ روز بعد از اول فروردین باشیم. منحنی مرگومیر در روز ۲۰ فروردین (۶ آوریل) به آرامی شروع به کاهش می‌کند، که احتمالا اثر با تاخیر تعطیلات نوروزی است.
در جمع‌بندی کلی، تحلیل آمار ایران و ایتالیا نشان می‌دهد که، علیرغم روند مشابه اولیه، رشد مرگومیر روزانه در ایران به ناگاه در ابتدای فروردین ۱۳۹۹ متوقف می‌شود. تعداد مرگومیر روزانه در ایتالیا تا ۲۸ مارس (۹ فروردین) – یعنی ۱۹ روز بعد از قرنطینه سراسری در ۹ مارس – ادامه می‌یابد. بعد از آن، این رشد متوقف می‌شود و تعداد مرگومیر روزانه کاهش می‌گیرد، که نتیجه منطقی قرنطینه سراسری در حدود سه هفته پیش از این تاریخ است. بر خلاف ایتالیا، قرنطینه سراسری در ایران در هفته اول اسفند (حدود سه هفته قبل از اول فروردین) اتفاق نیفتاده است، لذا معلوم نیست چه اقدامی به «مهار کرونا» در این تاریخ انجامیده است. در مقایسه، اثر با تاخیر تعطیلات نوروزی – به عنوان برهه‌ای با کاهش مسافرت و تعاملات قابل اندازه‌گیری – در انتهای فروردین قابل مشاهده است. این تحلیل مقایسه ای می‌تواند به حل معمای «مهار کرونا» در ایران کمک برساند.
نویسندگان
