نگاهی به شاخص‌های کیفیت هوا در سال‌های اخیر
«دود تهران را تهدید می‌کند»؛ ۱۵ آذرماه سال ۱۳۴۵ روزنامه اطلاعات سمینار آلودگی هوا در دانشگاه تهران را با این تیتر پوشش داد؛ سالی که اولین کمیته مبارزه با آلودگی هوا در وزارت کشور به راه افتاد و شهردار وقت پایتخت قول داد که برای برطرف کردن آلودگی هوا مشغول مذاکره با شرکت‌ها و خرید لوازم و ماشین‌آلات مکانیکی است تا نظافت شهر با وسایل و جاروهای مکانیکی انجام شود. همین سال بود که اداره بهداشت محیط کار و کنترل آلودگی هوا در اداره کل مهندسی بهداشت، کارش را شروع کرد.
۹ سال قبل از اینکه این کمیته‌ها و اداره‌ها کارشان را شروع کنند، روزنامه‌های سراسری مثل اطلاعات اولین هشدارها را درباره آلودگی هوا نوشتند، حالا ۶۷ سال بعد از این گزارش، تهران هنوز در میان آلودگی هوا نفس‌نفس می‌زند و تعداد روزهای پاک آن در سال به کمتر از عدد ۱۰ رسیده است، مثل امسال که تا روز ششم اسفندماه، شش روز هوای پاک و ۱۹۷ روز قابل قبول داشته است و شرایط حتی وخیم‌تری از سالی است که قانون هوای پاک تصویب شد. این قانون را باید کنار ۲۳ آیین‌نامه و قانون دیگر گذاشت که از سال ۱۳۶۹ تا ۱۳۹۹ برای کنترل آلودگی هوا تصویب شده است (+).
درست در میانه دهه ۹۰ که چانه‌زنی برای تصویب این قانون به نتیجه رسید، شاخص‌های آلایندگی هوای تهران هم مسیر صعودی خود را دوباره شروع کردند. این نکته را می‌توان در داده‌های شرکت کنترل کیفیت هوای تهران به خوبی رصد کرد. در شرایطی که روند این شاخص‌ها تا اواسط دهه ۹۰ نزولی شده بود، اتفاقاتی باعث شد که این شاخص‌ها دوباره سیر صعودی خودشان را شروع کنند.
تقریباً روند رشد آلاینده‌های اصلی هوا در شهر تهران از نیمه دوم این دهه به‌بعد مثبت بوده است اما در دو سال ۱۴۰۱ و ۱۴۰۳ شکل ویژه‌تری از خودشان نشان داده‌اند. دی‌اکسیدگوگرد، ازن، مونوکسیدکربن، دی‌اکسیدنیتروژن هم رفتار متفاوتی را از نیمه دوم این دهه آغاز کرده‌اند و در این مجموعه این اتفاقی است که از ابتدای دهه ۹۰ تا امروز شاهد آن بوده‌ایم: به‌طورکلی در نیمه اول دهه ۹۰، آلودگی در حال کاهش بود اما از نیمه دوم این دهه به‌بعد میزان آلودگی بیشتر می‌شود. اطلاعات این گزارش با همکاری مجله تحلیلی دقیقه و طبق داده‌های شرکت کنترل کیفیت هوای تهران تهیه شده است.
هوای پاک تهران، تنها در محدوده نوروز
شدت آلودگی هوای تهران باعث شده است که تعداد روزهای پاک آن به‌شدت کاهش پیدا کند؛ در بعضی ماه‌ها ۷۰ تا ۸۰ درصد روزها نفسگیر است. در مواردی هم در نیمه دوم پاییز یا اوایل زمستان در مواردی تا ۲۵ درصد یک‌ماه هم هوا ناسالم بوده است. اما دستاوردهای تازه آلودگی هوا برای شهر تهران از نیمه دوم دهه ۹۰ به‌بعد چیست؟
روزهای هوای پاک تهران فقط به محدوده نوروز محدود شده و غیر از اواخر زمستان و ابتدای بهار، دیگر روز پاک نداشته‌ایم. از ابتدای سال تا ۲ اسفند، تنها چند روز در فروردین‌ماه هوای پاک برای شهر تهران ثبت شده است. این روند تقریباً از سال ۱۴۰۰ به‌بعد دیده می‌شود و تعداد روزهای ناسالم شهر تهران در دو ماه نخست زمستان از سال ۱۳۹۹ به‌بعد بیشتر به‌نظر می‌رسد. حتی در بهار سال 1401 هم روزهای بسیار آلوده ثبت شده است. در سال‌های نیمه اول دهه ۹۰، در نیمه دوم سال هم روزهای پاک در تهران اتفاق افتاده است و درمجموع حتی در فصل بهار هم تعداد روزهای پاک در گذشته بیشتر بوده است.
پاییز بدون هوای پاک
بحران آلودگی خودش را از سال ۱۳۹۸ به‌بعد به شکل دیگری هم خودش را نشان می‌دهد؛ از این سال به‌بعد به‌ندرت یک‌روز پاک در فصل پاییز شهر تهران دیده می‌شود. از سال ۹۱ به‌بعد در فصل تابستان حتی یک‌روز پاک هم دیده نمی‌شود و روزهای آلوده آن بیشتر از قبل است؛ این یعنی حالا هوای پاک در تهران به چند هفته در سال محدود شده است.
پرسه دی‌اکسید گوگرد در هوای تهران
یکی از مهم‌ترین آلاینده‌های هوا که به‌غیر از تهران، ریه شهرهای دیگر را هم سیاه می‌کند، دی‌اکسید گوگرد است که در سوخت‌های مایع مثل مازوت و نفت‌گاز میزان بالایی دارد. میزان این آلاینده در نیمه اول دهه ۹۰ کاهش پیدا می‌کرد اما از نیمه دوم به‌بعد شدت پیدا می‌کند؛ روندی که از ابتدای این دهه تا اواسط آن با یک شیب رو به کاهش همراه بود اما تقریباً از سال ۹۷ میزان این آلاینده در هوای شهر تهران حدود دو تا سه برابر افزایش داشته است. حتی بررسی میزان انتشار آن در فصل‌های مختلف سال هم نشان می‌دهد که این آلاینده در فاصل زمستان حجم بیشتری نسبت به فصل‌های دیگر دارد و قله‌های بیشتری را تجربه می‌کند. این یعنی ما نتوانستیم خودمان را در وضعیت کاهش دی‌اکسید گوگرد نگه داریم.
«از اوایل دهه ۹۰ که فازهای پارس جنوبی به بهره‌برداری رسیدند، تولید گاز هم افزایش پیدا کرد و به‌دنبال آن مصرف سوخت مایع در صنایع و نیروگاه‌ها کاهش یافت. از حدود سال‌های ۹۷-۹۶ همزمان با کاهش تولید گاز و رشد مصرف، دوباره میزان مصرف سوخت مایع در صنایع و نیروگاه‌ها افزایش پیدا کرد. تقریباً در سال‌های ۹۴ تا ۹۶ شرایط مصرف سوخت مایع نیروگاه‌ها و صنایع مناسب بود و سوخت مایع کمتری مصرف می‌شد؛ درواقع تلاش می‌شد از گازی استفاده شود که آلاینده کمتری دارد.»
این را یک پژوهشگر حوزه انرژی به «هم‌میهن» می‌گوید و توضیح می‌دهد که به‌دلیل افزایش مصرف گازوئیل، مجبور به استفاده از تولید داخل شده‌ایم؛ در شرایطی که قبل از آن، امکان صادر کردن آن وجود داشت. او توضیح می‌دهد که گازوئیل تولید داخل، کیفیت به‌شدت پایینی دارد و بخش زیادی از آن بیش از پنج هزار پی‌پی‌ام گوگرد دارد. استفاده از نفت‌کوره برای چند کلانشهر مانند تهران به‌اندازه گازوئیل مهم نیست؛ چون از این سوخت هم صنایع استفاده می‌کنند، هم نیروگاه‌ها و به همین دلیل میزان گوگرد آن به‌شدت روی آلودگی شهرها تاثیرگذار است.
تحریم هم به‌صورت غیرمستقیم اثرش را بر آلودگی هوا نشان می‌دهد؛ با شروع تحریم امکان ارتقای نیروگاه‌های سیکل حرارتی به ترکیبی سلب شد و فرصت بهبود بازدهی نیروگاه‌ها هم از دست رفت؛ شرایطی که در صورت محقق‌شدن می‌توانست باعث مصرف سوخت پایین‌تر برای تولید برق شود. به غیر از آن تحریم باعث کاهش درآمد و جلوگیری از جایگزینی خودروهای فرسوده با مصرف سوخت بهتر شد و طرح‌های ارتقای پالایشگاه‌ها هم به‌واسطه همین شرایط اجرا نشد.
مازوت‌سوزی فقط در ۱۴ نیروگاه
گزارش کمیسیون کشاورزی درباره استنکاف از اجرای قانون هوای پاک این روایت را تایید می‌کند: در بخشی از متن این گزارش نوشته شده که پس از تصویب استاندارد بدون اجباری‌سازی آن، وزارت نفت طبق استانداردهای تولیدی خود سوخت مورد نیاز کشور را تامین و توزیع می‌کند که میزان گوگرد آن در نفت کوره از ۳ تا ۳/۵ درصد حجمی، متغیر است؛ درحالی‌که استاندارد روز دنیا کمتر از ۱ درصد و براساس استاندارد سازمان بین‌المللی دریانوردی ۰.۵ و استاندارد اساس مصوب ملی، ۰.۸ درصد است. نمونه‌گیری‌های انجام‌شده توسط سازمان حفاظت محیط‌زیست طی فصول مختلف سال ۱۴۰۱، میزان گوگرد موجود در سوخت نفت‌گاز و مازوت مصرفی عمده نیروگاه‌ها و برخی جایگاه‌های توزیع سوخت، بسیار بالاتر از حد مجاز برای نفت‌گاز و نفت کوره را نشان داده است.
دی‌اکسید گوگرد غیر از مازوت در سوخت نفت‌گاز هم که توسط نیروگاه‌های ایران استفاده می‌شود، درصد بالایی دارد؛ آنقدر که وزارت نفت موظف شده برنامه‌ای برای کاهش میزان آن در سوخت تولیدی خود طراحی کند. در ایران فقط ۱۴ نیروگاه مازوت می‌سوزانند و سوخت پشتیبان باقی نیروگاه‌ها بعد از گاز، نفت‌گاز است. این غیر از مصرف سوخت در معادن شن و ماسه شهرهایی مانند تهران است.
صدیقه ترابی، معاون محیط‌زیست انسانی سازمان محیط‌زیست هم به «هم‌میهن» می‌گوید: «درست است که در قانون هوای پاک تاکید شده است که ۱۰۰ درصد سوخت مصرفی به یورو ۴ برسد و استاندارد شود ولی باتوجه به اینکه افزایش قابل ملاحظه مصرف سوخت را در کشور داشتیم، قرار بر این شد که براساس آخرین مصوبه‌ای که انجام شد، ۸۵ میلیون لیتر از سوخت کیفی‌سازی شود که طبق برنامه وزارت نفت تا تاریخ ۱۴۰۶ به این هدف می‌رسد.»
رشد مونوکسیدکربن و ازون از نیمه دوم دهه ۹۰
تشدید میزان آلاینده‌های دیگر از نیمه دوم دهه ۹۰ فقط مربوط به گوگرد نیست؛ در مورد مونوکسیدکربن هم اتفاقاتی در محدوده سال‌های ۹۷ رخ داده است که باعث شده کمی میزان این آلاینده کاهش داشته باشد، اما دوباره از سال ۹۸ به‌بعد میزان مونوکسیدکربن هم افزایش پیدا کرده است، درست مثل دی‌اکسید نیتروژن که آن هم از نیمه دوم دهه ۹۰ نسبت به دهه اول آن، افزایش داشته و نوسان ثابتی دارد.
این داستان درست مشابه اتفاقی است که برای آلاینده ازون در طول ۱۲ سال گذشته رخ داده است. طبق داده‌های شرکت کنترل کیفیت هوای تهران در این بازه زمانی، بیشترین میزان وجود این آلاینده در هوا اغلب در نیمه اول سال است و روند آن در نیمه دوم دهه ۹۰ نسبت به نیمه اول آن، افزایشی جدی داشته است. ازون یک آلاینده ثانویه است که در حضور اکسیدهای نیتروژن و ترکیبات آلی فرار بر اثر تابش شدید نور خورشید، فعل و انفعالاتی انجام شده و این آلاینده تولید می‌شود و حداقل در پنج سال گذشته به آلاینده اصلی هوا در فصل تابستان تبدیل شده است. برخی کارشناسان اعتقاد دارند که منشا این آلاینده هم منابع متحرک مانند خودروها، هم منابع ثابت‌اند. با توجه به اوج گرفتن ازون با پیک مصرف برق در اوج گرمای تابستان، تاثیر صرف منابع متحرک بعید به نظر می‌رسد و احتمالا منابع ثابت هم تاثیرگذارند. نیروگاه‌ها در چله تابستان با تمام توان کار می‌کنند و این همزمان با اوج گرفتن آلاینده ازون است.
با توجه به اوج گرفتن ازون با پیک مصرف برق در اوج گرمای تابستان، تاثیر صرف منابع متحرک بعید به نظر می‌رسد و احتمالا منابع ثابت هم تاثیرگذارند. نیروگاه‌ها در چله تابستان با تمام توان کار می‌کنند و این همزمان با اوج گرفتن آلاینده ازون است.
درواقع اکسیدهای نیتروژن و ترکیبات آلی فرار که باعث تشکیل آلاینده ثانویه ازون می‌شوند، از منابع متحرک و سوخت‌های فسیلی منشأ می‌گیرند. ازون آلاینده بسیار خطرناکی است که قابلیت سرطان‌زایی بالایی دارد.
آلاینده‌های تا قطر ۲/۵ میکرون هم از ابتدا تا نیمه اول دهه ۹۰ رو به کاهش بوده و بعد از آن افزایش داشته است. این آلاینده با شاخص کل آلودگی شباهت دارد و معمولاً در نیمه دوم سال پیک می‌زند. میزان ذرات معلق ۱۰ میکرون هم در سه، چهار سال اخیر بیشتر دیده می‌شود؛ به‌خصوص در سال ۱۴۰۱ در نیمه اول سال، نرخ بی‌سابقه‌ای داشته است.
آلوده‌ترین زمستان‌های شهر تهران
بررسی سالانه شاخص‌های آلودگی هوا از سال ۱۳۹۱ تا ۲ اسفند ۱۴۰۳ نشان می‌دهد، امسال از نظر آلودگی هوا دست‌کم در نیمه دوم آن، مثل سال ۱۴۰۱ سالی ویژه است و شاخص کل آلودگی آن از باقی سال‌ها بالاتر بوده است. رقیب آن از نظر میزان آلودگی، سال ۱۴۰۱ بود که در برخی ماه‌ها شاخص‌ها اعداد بیشتری را برای آن نشان می‌دهند.
سال ۱۴۰۱ با یک ویژگی دیگر هم به‌عنوان پدیده آلودگی از ۱۳۹۱ به‌بعد در نظر گرفته می‌شود. به‌طور معمول میزان آلودگی هوا در ۲۰۰ روز اول سال، پایین‌تر است اما در این بازه زمانی سال ۱۴۰۱ هم شاخص آلودگی هوا بالا بود؛ سالی که ورود یک توده گردوخاک در ۱۹ فروردین‌ماه ۱۴۰۱ از کشورهای غربی همسایه به ایران، باعث افت شدید کیفیت هوا شد و شاخص آلودگی در بعضی از شهرها مثل تهران، زنجان و کرمانشاه به بیش از ۴۰۰ ـ یعنی بسیار خطرناک ـ رسید. بیشترین شدت غبار در بازه زمانی ۱۸ تا ۲۳ فروردین‌ماه بوده که نسبت به دو سال گذشته آن در وضعیتی استثنایی قرار گرفت. این وضعیت خطرناک در برخی استان‌های جنوبی به دفعات اتفاق می‌افتد.
روایت روزهای آلوده شهر تهران را از میان تعداد روزهای پاک یا ناسالم هم می‌توان خواند. از سال ۱۳۹۱ تا ۱۴۰۳، سال ۱۴۰۱ از نظر مجموع روزهای ناسالم و ناسالم برای گروه‌های حساس نسبت به سال‌های دیگر، شرایط نامناسب‌تر و تعداد روزهای پاک کمتری داشته است. اتفاق نادر سال ۱۴۰۱، ثبت روز بسیار ناسالم و خطرناک از نظر آلودگی هوا بود.
رفتار آلاینده‌های هوا در فصل‌های مختلف متفاوت است. در فصل زمستان هم اگر جمع روزهای ناسالم برای گروه‌های حساس و ناسالم را در نظر بگیریم، سال ۱۴۰۳ به‌عنوان یکی از آلوده‌ترین زمستان‌ها از ابتدای دهه ۹۰ انتخاب می‌شود. بیش از ۷۰ درصد روزهای زمستان امسال با این میزان آلودگی همراه بودند و تعداد روزهای پاک آن نسبت به سال‌های قبل از آن هم کمتر است (این مقایسه هم براساس ۶۲ روز نخست زمستان انجام شده است). اگر فقط تعداد روزهای ناسالم در زمستان را در نظر بگیریم، سال ۱۴۰۱ وضعیت بدتری را به خودش اختصاص داده است.
جمع‌بندی
بررسی داده‌های آلودگی هوای تهران در سال‌های اخیر نشان از تغییرات عمده در کیفیت هوای شهر دارد. روزهای پاکِ سال، تنها به محدوده زمانی نوروز تقلیل یافته‌اند. از سال ۹۱ تا کنون علی رغم ظرفیت بیشتر تابستان برای جابجایی هوا و کاهش آلودگی، حتی یک روز پاک در این فصل وجود نداشته است. این وضعیت در فصل پاییز نیز از سال ۹۸ به همین صورت درآمده است. فصل زمستان در سال‌های اخیر آلوده‌تر از گذشته است. در برخی از ماه‌های زمستان، اغلب روزها ناسالم یا ناسالم برای گروه‌های حساس است که زیست در شهر را دشوار و نفسگیر می‌کند.
شاخص‌های آلودگی هوا مثل ذرات معلق، دی‌اکسید گوگرد، مونواکسید کربن و ازون در سال‌های اخیر رو به وخامت گذاشته‌اند و با ادامه این شیوه در آینده وضعیت هوا وخیم‌تر خواهد شد.
* نسخه‌ای از این مقاله در تاریخ ۷ اسفند ۱۴۰۳ در روزنامه هم‌میهن منتشر شده است (+).
منبع داده: آرشیو داده شرکت کنترل کیفیت هوای تهران (+)
نویسندگان
