وضعیت ترافیک تهران بغرنج‌تر از گذشته به نظر می‌رسد. البته هنوز شاخص واحدی وجود ندارد که به آن ارجاع داده و برایند وضعیت ترافیک را با گذشته مقایسه کنیم. با این حال می‌توان نگرانی‌های جدیدی را درباره ترافیک تهران و آینده آن در تجربیات شخصی و گفتگوهای روزمره سراغ گرفت. بسیاری از شهروندان تهران در دوران کرونا، تا آنجا که برایشان امکان‌پذیر بوده، سبک زندگی‌شان را تغییر داده‌اند و زمان کارشان را به صورتی شناور کرده‌اند تا در ساعت‌های اوج ترافیک در خیابان نباشند. اما این تمام داستان نیست. در حال حاضر نگرانی اصلی این است که ترافیک تهران وارد یک فاز جدید شود. با شروع پاییز و بازگشایی کامل مدارس و دانشگاه‌ها بعد از تعطیلی‌های دوران کرونا بار ترافیکی شهر به مراتب افزایش خواهد یافت.
با توجه به این که کلید حل مسئله ترافیک، حمل و نقل عمومی در دسترس و کارآمد در شهر است، در این مقاله وضعیت حمل و نقل عمومی تهران مورد بررسی قرار خواهد گرفت و با برخی از دیگر شهرهای پرجمعیت جهان مقایسه خواهد شد.
آیا حمل و نقل عمومی تهران با نیازهای آن متناسب است؟
یکی از نکات مهم در بررسی وضعیت حمل و نقل عمومی، تناسب ناوگان حمل و نقل عمومی با وضعیت جمعیتی و اقلیمی شهر است. به همین سبب در شهرهای جهان از ترکیب‌های مختلفی از وسایل نقلیه عمومی استفاده می‌شود. به عنوان نمونه توزیع جمعیت، فاصله بافت مسکونی تا مشاغل و ادارات، پراکندگی خدمات شهری، وضعیت راه‌ها، عوارض طبیعی مانند رودخانه‌ها و ناهمواری‌ها و عوامل دیگری از این دست همگی در تعیین نوع و عملکرد ناوگان حمل و نقل عمومی و تاثیر آن در کاهش ترافیک نقش دارند. در این مطالعه برای بررسی وضعیت حمل و نقل عمومی در تهران بر سه شاخص زیر تمرکز شده است:
- نسبت ناوگان حمل و نقل عمومی به جمعیت
- نسبت ناوگان حمل و نقل عمومی به مساحت
- نسبت تعداد سفر به ناوگان حمل و نقل عمومی
مقایسه این شاخص‌ها در تهران با دیگر شهرهای مختلف در تعیین کارایی حمل و نقل عمومی راهگشا خواهد بود.
داده‌ها
به منظور انجام این مقایسه یکی از منابع داده موجود، اتحادیه بین‌المللی حمل و نقل عمومی (UITP) است. این انجمن در سال ۱۸۸۳ میلادی تاسیس شده و تنها شبکه جهانی است که به امور مربوط به تمامی انواع حمل و نقل عمومی در شهرهای جهان می‌پردازد.
هدف این اتحادیه بالابردن کیفیت زندگی و بهبود وضعیت اقتصادی از طریق حمایت و توسعه حمل و نقل پایدار در شهرهای سراسر جهان است و در راستای این هدف پروژه‌های مختلفی انجام داده است. یکی از پروژه‌های اخیر UITP که با همکاری مسکو شروع شده است، توسعه سامانه City Transit Data است. این سامانه، پایگاه داده‌ای در حوزه‌های مختلف حمل و نقل عمومی است که داده‌های خود را از طریق همکاری با شهرهای شرکت‌کننده در این پروژه جمع‌آوری می‌کند. تاکنون ۱۹ شهر در این پروژه همکاری کرده‌اند که تهران نیز یکی از آن‌هاست. داده‌هایی که از این منبع استخراج شده، امکان مقایسه وضعیت تهران را در شاخص‌های یادشده با ۱۸ شهر دیگر در دنیا فراهم می‌کند.
نسبت ناوگان حمل و نقل عمومی به جمعیت
یکی از شاخص‌های دسترسی عمومی و کفایت وسایل نقلیه عمومی در کلان‌شهرها، تعداد ناوگان به ازای هر میلیون نفر جمعیت است.
اتوبوس؛ وسیله غالب در حمل و نقل عمومی
در اکثر شهرهای بررسی‌شده از جمله تهران بیشترین سهم ناوگان حمل و نقل عمومی در درجه اول متعلق به اتوبوس و پس از آن متعلق به واگن‌های مترو است. دیگر وسایل حمل و نقل با توجه به بافت شهر و شرایط اقلیمی آن‌ها متفاوت است. به عنوان مثال در شهرهای دارای خط ساحلی مانند استانبول و استکلهم از کشتی‌های مسافربری درون‌شهری نیز در ناوگان عمومی حمل و نقل استفاده می‌شود.
اولین‌ها و آخرین‌ها
در میان شهرهای بررسی‌شده سیدنی و پس از آن هنگ‌کنگ بیشترین و لندن و لس‌آنجلس کوچک‌ترین ناوگان را به ازای هر یک میلیون نفر دارند. یکی از نکات جالب توجه در این بررسی این است که شهرهای لندن و پاریس اولین شهرهای جهان هستند که بستر حمل و نقل عمومی در آن‌ها شکل گرفته و به همین دلیل فرهنگ شهری و روند توسعه در آن‌ها بیشتر مبتنی بر استفاده از حمل و نقل عمومی است. این امر با توجه به سابقه طولانی و فرصت مناسب برای توسعه بیشتر حمل و نقل عمومی این مسئله را در ذهن متبادر می‌کند که شاید حجم ناوگان حمل و نقل عمومی آن‌ها بیش از سایرین باشد. حال آن که مقدار این شاخص در پاریس و لندن در مقایسه با دیگر شهرها مخصوصا شهری مانند تهران که به نسبت عمر کمتری در عرصه حمل و نقل عمومی دارد چندان متفاوت نیست.
نسبت تعداد ایستگاه به مساحت شهر
نسبت تعداد ایستگاه‌ها به مساحت شهر بیش از هر چیز نشان دهنده وضعیت دسترسی به حمل و نقل عمومی و تعدد آن در شهر است.
اتکای دسترسی محلی شهرها به ایستگاه‌های اتوبوس
چنانچه انتظار می‌رود ایستگاه‌های اتوبوس با توجه به هزینه کمتر توسعه، بیشترین سهم را از کل ایستگاه‌های حمل و نقل عمومی دارند و دسترسی‌های محلی در حمل و نقل عمومی بیش از هر چیز متکی بر اتوبوس است.
همانطور که در نمودار فوق نیز مشاهده می‌شود، سهم تعداد ایستگاه‌های اتوبوس از کل ایستگاه‌ها از سهم اتوبوس از کل ناوگان حمل و نقل عمومی به مراتب بیشتر است (نگاه کنید به افزایش سهم رنگ سبز در این تصویر نسبت به تصویر قبل). این نکته نیز با توجه به هزینه بالاتر توسعه در انواع دیگر حمل و نقل عمومی مانند مترو چندان دور از انتظار نیست. توسعه خطوط مترو تنها زمانی توجیه دارد که به این وسیله در نقاط پرتردد مسافران بیشتری جابجا شوند و در نتیجه تعداد دستگاه‌ها (واگن‌ها) در خطوط مربوطه بیشتر باشد.
به بیان دیگر طول انواع دیگر حمل و نقل در مقایسه با اتوبوس کمتر است و پوشش اصلی حمل و نقل عمومی در جغرافیای شهرها متکی بر اتوبوس است. بدون اتوبوس بخش زیادی از شهر دسترسی خود را به حمل و نقل عمومی از دست می‌دهد.
نکته‌ای که در این مقایسه جلب نظر می‌کند این است که علی‌رغم اینکه تعداد دستگاه حمل و نقل عمومی در پاریس و لندن چندان بیشتر از تهران نیست اما دسترسی وسایل حمل و نقل عمومی در این دو شهر و برخی شهرهای دیگر به مراتب از تهران بهتر است. به عنوان نمونه دسترسی به ایستگاه‌های حمل و نقل عمومی در پاریس، بوینس‌آیرس، بروکسل، مونترال، استکهلم، لندن و بارسلونا به مراتب بیشتر از تهران است. البته نباید فراموش کرد مساحت شهر نیز در محاسبه شاخص دسترسی از این طریق دخالت دارد. مثلا پاریس ۱۰۵ کیلومتر مربع مساحت دارد در حالیکه مساحت تهران ۷۳۰ و لندن ۱۴۵۰ کیلومتر مربع است. در تحلیلِ کامل‌تر وضعیت دسترسی باید این نکته یا مواردی مانند وضعیت پراکندگی ایستگاه‌ها در شهر را نیز در نظر گرفت.
نسبت تعداد سفر به ناوگان حمل و نقل عمومی
اندازه ناوگان و نسبت آن با جمعیت و مساحت، به تنهایی میزان کارآمدی حمل و نقل عمومی در یک شهر را نشان نمی‌دهد. منظور از کارآمدی حمل و نقل عمومی در اینجا تعداد سفرهای شهروندان با وسایل نقلیه عمومی با در نظر گرفتن تعداد وسایل است. هر چه تعداد سفرها بیشتر باشد، سیستم حمل و نقل عمومی کاراتر و هر چه تعداد سفرها کمتر باشد کارایی کمتر است. با این تعریف می‌توان کارایی حمل و نقل عمومی در یک شهر را مورد بررسی قرار داد.
بررسی رابطه تعداد سفر با ناوگان حمل و نقل عمومی حاوی نکات جالبی است. به عنوان نمونه، در لندن تعداد سفرها در مقایسه با تهران که ناوگانی کم و بیش مشابه دارد حدود ۵ برابر بیشتر است. شهرهای دیگری نیز هستند مانند بارسلونا، لس‌آنجلس و برلین که با ناوگانی به مراتب کوچک‌تر از تهران کم و بیش به همان اندازه سفر سالیانه دارند. بنابراین به نظر می‌رسد کارایی حمل و نقل عمومی در تهران جای بهبود زیادی دارد و تعداد سفرهای سالانه می‌تواند افزایش یابد.
در این خصوص بررسی دقیق‌تر نمونه‌های موفقی مانند لندن و برلین به عنوان شهرهایی که با همین معیار در میان شهرهای بررسی‌شده، سیستم حمل و نقل کاراتری دارند، راهگشا خواهد بود.
فرسودگی شبکه اتوبوسرانی
نکته دیگری که ممکن است پدیده عدم تناسب تقریبی تعداد سفر با حجم ناوگان حمل و نقل عمومی در تهران را توضیح دهد و البته آمار این شهر را در مطالعه پیش رو تحت تاثیر قرار دهد مسئله فرسودگی اتوبوس‌های شهری است. فرسودگی ناوگان، کارایی شبکه حمل و نقل عمومی را تحت تاثیر قرار داده و اجازه افزایش تعداد سفرها را نمی‌دهد. مقادیری که برای توصیف فرسودگی ناوگان حمل و نقل عمومی تهران در سال‌های اخیر منتشر شده به قدری زیاد بوده که ممکن است آنچه تحت عنوان آمار حمل و نقل عمومی به ویژه در حمل و نقل اتوبوسی گزارش شده به کلی تحت تاثیر قرار گیرد. به عنوان نمونه به این چهار گزارش نگاه کنید:
- ناوگان حمل‌ونقل عمومی تهران فرسوده شده است؛ سیدجعفر تشکری هاشمی، رئیس کمیسیون عمران و حمل‌ونقل شورای اسلامی شهر تهران؛ ایمنا ۱۴۰۱ (+)
- وضعیت اسفناک اتوبوس‌های تهران/ وعده وزارت کشور برای خرید ۹۰۰ اتوبوس نو؛ مجتبی شفیعی معاون حمل و نقل و ترافیک شهرداری تهران؛ ایسنا ۱۴۰۱ (+)
- ۹۰ درصد ناوگان اتوبوسرانی و تاکسیرانی تهران فرسوده است؛ سید مجتبی شفیعی، معاون حمل و نقل و ترافیک شهرداری تهران؛ ایرنا ۱۴۰۰ (+)
- ناوگان حمل و نقل عمومی تهران در آستانه فروپاشی؛ محسن هاشمی، رییس شورای شهر تهران؛ ایسنا ۱۳۹۹ (+)
- عمر مفید اتوبوس‌های درون‌شهری ۸ سال است و عمده اتوبوس‌های تهران بیشتر از ۸ سال سن دارند؛ محمد علیخانی، رئیس کمیسیون عمران حمل و نقل ترافیک شورای شهر تهران – سلامت نیوز ۱۳۹۶ (+)
از سال ۱۳۹۰ تا سال ۱۳۹۸ به صورت خاص سالانه ۱۳۶ اتوبوس از چرخه حمل و عمومی شهر تهران خارج شده و ناوگان حمل و نقل اتوبوسی تهران در طول این ۹ سال ۱۷% کوچک شد و از نزدیک ۷۰۰۰ اتوبوس در سال ۱۳۹۱ به نزدیک ۵۸۰۰ اتوبوس در سال ۱۳۹۸ رسید. آمارهای سال ۱۳۹۹ به مراتب کمتر از این است و بهتر است با آمارهای سال بعد تحلیل شوند. هنوز آمارنامه سال ۱۴۰۰ شهرداری تهران و بعد از آن منتشر نشده و مشخص نیست تلاش‌هایی که برای بازسازی شبکه اتوبوسرانی شهر شده تاکنون به چه نتایجی رسیده است.
جمع‌بندی
بررسی متغیرهای جمعیت، مساحت، حجم ناوگان، تعداد ایستگاه‌ها و تعداد سفرهای سالانه مطابق آمارهای رسمی در ۱۹ شهر دنیا از جمله تهران نشان می‌دهد، نسبت ناوگان به جمعیت و نسبت ایستگاه به مساحت تهران تفاوت معناداری با شهرهای دیگر ندارد، اما تعداد سفرها با توجه به اندازه ناوگان حمل و نقل عمومی امکان بهبود و افزایش زیادی دارد. این پدیده می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد. مثلا ممکن است سرانه راه‌هایی که به هر خودرو در تهران می‌رسد در مقایسه با دیگر شهرها کم باشد و ترافیکی که به خاطر عدم تناسب ظرفیت راه‌های شهر با تعداد خودروها اتفاق می‌افتد عملکرد حمل و نقل عمومی را نیز مختل کند. از طرف دیگر فرسودگی ناوگان حمل و نقل عمومی تهران نیز سبب شده تا عملکرد ناوگان حمل و نقل شهر تحت تاثیر قرار بگیرد و نگرانی‌ها درباره بحران‌های ترافیکی آینده از آنچه در ابتدا گفته شد نیز بیشتر شود.
ضرورت طراحی شاخص ترافیک
تردیدهایی که مسئله فرسودگی در تحلیل آمار حمل و نقل عمومی تهران و نقش آن در وضعیت ترافیک به وجود می‌آورد، یک بار دیگر ضرورت طراحی، محاسبه و گزارش مستمر شاخص ترافیک برای شهر تهران را یادآور می‌شود. این کار با استفاده از داده مسیریاب‌های موجود نیز با صرف هزینه معقول امکان‌پذیر است.
مانند مرکز آمار که به عنوان یک نهاد غیرذینفع (یعنی نهادی غیر از بانک مرکزی) هر ماه تورم را اندازه می‌گیرد و به تفکیک اقلام مختلف به مردم گزارش می‌کند، ترافیک را هم باید یک نهاد غیرذینفع (یعنی نهادی غیر از راهنمایی و رانندگی و شهرداری) اندازه بگیرد و به تفکیک محله و منطقه به صورت مستمر و به روز به مردم گزارش کند.
تا زمانی که ندانیم وضعیت ترافیک تهران نسبت به گذشته چقدر بهتر یا بدتر شده است، نمی‌توانیم با آن مقابله کنیم.
نویسندگان
4 پاسخ
سلام و خسته نباشید. موضوع بسیار جالبی بود و بخشی از فرضیات قطعی رو به چالش می‌کشه.
ولی یه اصلاحیه لازم داره به نظر «در میان شهرهای بررسی‌شده سیدنی علاوه بر دارا بودن بیشترین حجم ناوگان حمل و نقل عمومی، بیشترین تعداد ایستگاه را نیز دارد و ریو دو ژانیرو کمترین تعداد را دارد.» این با توجه به نمودار بالای همین متن، درست نیست و جای سیدنی رو باید با پاریس در متن عوض کنین. نسبت تعداد ایستگاه‌های اتوبوس پاریس از بقیه‌ی شهرها بیش‌تره.
باعث افتخار ماست که شما این متن را با چنین دقتی خوندید.
حق باشماست. این نمودار اشکالی داشت که لازم شد دقیقه ۹۰ تغییرش بدیم. همزمان با تغییر نمودار این بندی که شما اشاره کردید هم باید تغییر می‌کرد اما متاسفانه از قلم افتاد که الان با لطف شما اصلاح و جایگزین شد.
مطلب خوبی بود
خداقوت
سلام وقت بخیر؛ در حال حاضر ناوگان فعال در خطوط اتوبوسرانی تهران اعم از تندرو و فیدر برخلاف ادعاهای صورت گرفته مسئولین شهری به هزار و چهارصد دستگاه نیز نمی رسد. که سهم جابجایی مسافر این بخش از مجموع سفرهای درون شهری تقریبا” چهار دصد خواهد بود.( ششصدهزار سفر روزانه) این در حالیست که بین مسئولین شهری اختلاف بین تعداد ناوگان چند صد دستگاه است. که تا وقتی این اختلاف داده ها وجود دارد حتی با اغماض شرایط اقتصادی راه به جایی نخواهیم برد.