بررسی آمار نشر کتاب‌های علوم غریبه و سایر عناوین مرتبط با آن در چهار دهه گذشته؛ از طالع‌بینی و تفأل به عرفان‌های نوپدید | کتاب امروز؛ شماره ۳، بهار ۱۴۰۰؛ صفحه ۱۹۴
تحولات بازار «علوم غریبه» در دهه‌های اخیر، دست کم دو واقعیت مهم را نشان می‌دهد. تحلیل داده‌های نشر کتاب‌های مرتبط با این موضوعات، از اشباع نسبیِ آن در میانه دهۀ هشتاد شمسی و بر آمدن گونه‌های جدیدتر از نیمۀ دهه نود خبر می‌دهد.
* * *
حتماً شما هم وقتی گذرتان به کتاب‌فروشی افتاده توجهتان به قفسۀ این کتاب‌ها جلب شده و با فکر کردن به آن‌ها مجموعه‌ای از کلیدواژه‌ها مانند احضار روح، چشم‌زخم و … در ذهن‌تان تداعی می‌شود؛ آیا می‌توان با استفاده از همین کلیدواژه‌ها عناوین مورد نظر را گردآوری کرد؟
گردآوریِ داده با کلیدواژه‌ها
برای گردآوری این عناوین مجموعه‌ای از همین کلیدواژه‌ها مانند «طالع‌بینی» و «فالگیری» و … را در پایگاه دادۀ خانه کتاب ایران [۱] جستجو کردیم و تمامی عناوین دربرگیرندۀ آن‌ها را گردآوردیم. این عناوین را پس از حذف مجموعه‌ای از کلمات استثنا به عنوان کتاب‌های مورد بحث در این نوشتار در نظر گرفتیم [۲]. این کلیدواژه‌ها را می‌توانید در جدول زیر مشاهده کنید.
| کلیدواژه‌های استخراج عناوین علوم غریبه و سایر موضوعات مرتبط |
| طالع‌بینی، فالگیری، فالگیر، فال قهوه، کف‌شناسی، کف‌بینی، علوم غریبه، علوم خفیه، علم رمل، علم جفر، عرفان حلقه، حلقه کیهانی، عرفان کیهانی، انرژی‌درمانی، کارما، تعبیر خواب، خوابگزاری ، تاثیر برج های فلکی، عجایب الاسرار، حروف ابجد، غیب‌گویی، قیافه‌شناسی، تفأل، فالنامه، اخترگویی، ختم های مشکل گشا، ستاره بینی، ارتباط با ماورا، اسماء الهی، اعداد سحرآمیز، بعد چهارم، اجنه، جنیان، جهان موازی، عالم غیب، چشم سوم، علم میتریات، رموز کنوز، سِحر، شرف الشمس، طب روحانی، طلسم سلطانی، فراروانشناسی، فراروانشناسی، فوق طبیعت، دعاهای کبیر، کنز، کهانت، تعویذ، چشم‌زخم، لوح محفوظ، لوح نور، علوم کهن، کیمیاگری، مکاشفات عرفانی، نیروهای فوق طبیعی، احضار روح، پس از مرگ، بعد از مرگ، عالم برزخ، ارتباط با ارواح، عالم ارواح |
تیراژ بیشتر از متوسط بازار نشر
از سال ۵۷ تا ابتدای زمستان ۹۹ در مجموع ۴۰۰۰ عنوان کتاب درباره «علوم غریبه و سایر موضوعات مرتبط» با مشخصات بالا چاپ یا تجدید چاپ شده است. این عناوین حدود ۰.۲۶% از کل عنوان کتاب‌های چاپ شده سهم دارند. مجموع نسخه‌های چاپ شده این کتاب‌ها ۱۵ میلیون و ۷۸۰ هزار نسخه است که از این حیث ۰.۳۴% درصد کل نسخه‌های چاپ شده را به خود اختصاص داده‌اند[۳]. تیراژ متوسط هر عنوان کتاب با موضوعاتِ یاد شده در هر نوبت چاپ ۳۸۰ نسخه و تیراژ کلی کتاب‌ها در این بازۀ زمانی حدود ۳۰% کمتر از آن یعنی ۲۹۰ نسخه است. تیراژ بیشترِ این عناوین نشان‌دهندۀ بازارِ بهترِ آن‌ها نسبت به معدلِ بازارِ نشر است.
رشد چشمگیر از میانه دهه هفتاد تا میانه دهه هشتاد شمسی
نگاهی به تعداد کتاب‌های چاپ شده در این حوزه در طول زمان نشان می‌دهد از اواسط دهه ۷۰ رشد چشمگیری در آن‌ها اتفاق افتاده است. این رشد تا اواسط دهه ۸۰ نیز ادامه پیدا می‌کند و سهم اینگونه کتاب‌ها از کل را سه برابر می‌کند و تا ۰.۶% افزایش می‌یابد. پس از آن، این روند کاهش می‌یابد و دوباره از سال ۱۳۹۵ به این سو شاهد افزایش اینگونه کتاب‌ها هستیم. در ادامه نشان خواهیم داد رشد اخیر با گذشته متفاوت است و مربوط به شاخه‌ای جدید مربوط می‌شود.
دسته‌بندی عناوین مورد بحث
در مجموع کلماتی مثل «روح»، «تعبیر خواب»، «معجزه»، «فالنامه»، «طالع بینی»، «یوگا»، «اشباح» و «مرگ» در عناوینِ گردآوری‌شده پرتکرار هستند اما با یک دسته‌بندیِ جامع‌تر می‌توان این عناوین را به پنج دستۀ پربسامد تقسیم‌بندی کرد. این پنج دسته عبارت اند از
- علوم غریبه، کیمیاگری، غیب‌گویی، سحر و طلسم و …
- فالگیری، کف‌بینی، طالع‌بینی، تعبیرِ خواب، ستاره‌بینی و …
- احضار روح، چشم زخم، اجنه، ارواح و عوالم پس از مرگ و …
- عرفان‌های نوظهور، انرژی درمانی، کارما، هموپاتی و …
- حس ششم، تله‌پاتی، روانشناسی‌های متافیزیکی و …
موضوعات ۱ تا ۳ موضوعاتی با قدمتِ زیاد در جوامع بشری هستند و بعضاً ریشه‌های تاریخی عمیقی دارند. از این رو چندان دور از انتظار نیست که بیشترین سهم از این کتاب‌ها را به خودشان اختصاص دهند. این سه دسته جمعاً بیش از ۸۵% از عناوین مورد بحث را پوشش می‌دهند. نمونه‌ای از عناوین منتشر شده در هر دسته در جدول پیوست آمده است.
الگویِ متفاوتِ رشد در عرفان‌هایِ نوظهور
موضوعات ریشه‌دارتر هنوز هم بیشترین عناوین را در صنعت نشر به خود اختصاص می‌دهند اما در دو دهه اخیر تحولاتی نیز در حال رخ دادن است. بررسی آمار نشر در دهه‌های اخیر نشان می‌دهد که انتشارِ عناوینِ «فالگیری، کف‌بینی، طالع‌بینی، تعبیر خواب، ستاره‌بینی و … »، «احضار روح، چشم زخم، ارواح، اجنه و عوالم پس از مرگ و…»، «علوم غریبه، غیب گویی، طلسم و …» و «حس ششم، تله‌پاتی، روانشناسی‌های متافیزیکی و … » پس از رشد چشمگیر در دهۀ هشتادِ شمسی در دهه نود با کاهش قابل توجهی همراه بوده است. البته این اوج و فرود در «فالگیری، کف‌بینی، طالع‌بینی، تعبیر خواب، ستاره‌بینی و … » شدیدتر از سایر دسته‌هاست. به بیان دیگر بیشترین افت در همین دسته رخ داده است.
الگوی افزایش در دهۀ هشتاد و افول در دهۀ نود در هر چهار دستۀ یاد شده قابل مشاهده است. اما الگویِ تغییراتِ آمارِ نشر در عناوین «عرفان‌های نوظهور و انرژی درمانی و کارما و … » به کلی متفاوت است. آمار انتشار این عناوین در دهه۹۰ و به صورت ویژه از سال ۹۵ به این سو افزایش چشمگیری داشته است. به عنوان مثال کتاب‌های مرتبط با «عرفان‌های نوظهور، انرژی درمانی و کارما» در یک دهه اخیر رشد حدود ۵۰ درصدی داشته‌اند.
در واقع آنچه پیشتر نیز تحت عنوان اوج و فرود انتشار این عناوین بین سال‌های ۷۵ تا ۸۵ تحتِ عنوان افزایش سه برابری بیان شد عمدتاً مربوط به دسته ۱ تا ۳ می‌شود. دسته ۵ فراوانی کمی دارد و دسته ۴ الگوی رشد متفاوتی دارد.
روندِ رو به رشدِ وارداتِ عرفان در دهه‌های اخیر
افزایش استقبال از انرژی‌درمانی، انواع عرفان‌های نوظهور و … در سال‌های اخیر در کشور را شاید بتوان در راستای روند جهانی این پدیده دانست. این عناوین در مقایسه با سایر عناوین یاد شده در دنیا نوظهور هستند. این موضوعات به ویژه در قرنِ اخیرِ میلادی مخاطبانی را جذب کرده‌اند. ایران نیز از آن تاثیر پذیرفته است. سهم بالای ترجمه در این دسته از عناوین بیانگر همین امر است. بخش عمدۀ کتاب‌های دسته‌های ۱ و ۲ تالیفی هستند. به عنوان مثال نزدیک به ۸۰% از عناوین دستۀ «فالگیری، طالع‌بینی و تعبیر خواب» تالیفی هستند. در حالی که در موضوعات جدیدتری مانند «عرفان‌های نوظهور، انرژی‌درمانی و کاراما و …» نزدیک به ۷۵% از این کتاب‌ها ترجمه هستند.
چرا واردات عرفان افزایش یافته است؟
کدام خلأ در روزگار حاضر برای وارداتِ عرفان تقاضا ایجاد کرده است؟ آیا درماندگی و سر‌خوردگی در جنبه‌های مختلف اجتماعی، سیاسی و اقتصادی و انفعال ناشی از آن موجب پرداختن بیشتر به برخی از این مسائل شده است؟
آمار رو به افزایش ناامیدی و افسردگی[۴] نشان از سرگشتگی و اضطرابِ رو به رشد به ویژه در میان نسل‌های جدیدتر دارد و نشان‌دهندۀ نیاز ایشان به منابعی برای تامین آرامش، جهت‌گیری و معنا است. مکاتب جدیدِ عرفانی با تمامی مسائل‌‌شان، با هدف تامینِ همین نیازها ظهور می‌کنند و دریچه‌ای برای گریز از ناملایمات برای افراد فراهم می‌سازند. اگرچه معلوم نیست در بلند مدت واقعاً چقدر بتوانند به جوامع و حل مشکلات آن‌ها کمک کنند.
افزایش نسبی عناوینی که سهم ترجمه نیز در آن‌ها پررنگ‌تر است مانند عرفان‌های نوظهور و … نشان از آن دارد که منابع سابق در این حوزه به تنهایی جوابگوی نیاز خوانندگان این عناوین نیست و منابعی با رنگ و بوی جدید مورد نیاز است.
علاوه بر سهم بیشتر واردات، یک تفاوت دیگر نیز در این سه دسته با دو دستۀ دیگر وجود دارد. به نظر می‌رسد در یک یا دو دهه اخیر سهم موضوعات شبهِ علمی نیز نسبت به موضوعات غیر علمی بیشتر شده است. به عنوان نمونه طالع‌بینی، فالگیری و تعبیرِ خواب داعیۀ علمی بودن ندارند و کارکرد معناسازانه و همینطور بروزِ جمعیِ کمرنگ‌تری دارند اما انرژی‌درمانی، برخی موضوعات متافیزیکی و عرفان‌های نوظهور خود را با بسته‌بندی‌ای مشابهِ بسته‌بندی علوم عرضه می‌کنند و تلاش دارند از یک دل‌مشغولی فردی فراتر روند و بروز جمعی جدی‌تری داشته باشند.
* * *
پیوست
نمونه‌ای از کتاب‌های چاپ شده در هر یک از موضوعات
| دسته | عنوان | نسخه | چاپ | ترجمه/تالیف | سال اولین انتشار |
| علوم غریبه، غیب گویی، سحر و طلسم و … | طالع‌بینی هندی | ۵۰۰۰ | ۱۱ | ترجمه | ۱۳۶۲ |
| “ | مجمع العلوم و الحروف۱-جفر جامع ۲-علم نجوم۳-علوم غریبه۴-طب اسلامی | ۳۰۰۰ | ۴ | تالیف | ۱۳۸۱ |
| “ | جایگاه جن شیطان و جاودگر در عالم | ۳۰۰۰ | ۶ | تالیف | ۱۳۸۸ |
| فالگیری، طالع بینی، تعبیر خواب و … | کلیات کامل التعبیر | ۵۰۰۰ | ۷ | تالیف | ۱۳۶۲ |
| “ | کف‌شناسی و اسرار دست | – | ۳ | تالیف | ۱۳۷۰ |
| “ | اسرار کف‌شناسی و قیافه‌شناسی | ۵۰۰۰ | ۶ | تالیف | ۱۳۷۰ |
| “ | فالنامه انبیاء علیه‌السلام | ۱۰۰۰۰ | ۲ | تالیف | ۱۳۸۰ |
| “ | طالع‌بینی هندی | ۵۰۰۰ | ۱۰ | ترجمه | ۱۳۷۸ |
| “ | طالع‌بینی چینی | ۵۰۰۰ | ۱۱ | ترجمه | ۱۳۶۲ |
| “ | کلیات تعبیر خواب، دایره‌المعارف جامع تعبیر خواب مدرن شامل کلیه موارد و پدیده‌های قدیم و جدید قابل رویت در خواب | ۲۰۰۰ | ۲ | ترجمه | ۱۳۹۰ |
| “ | تعبیر خواب ابن سیرین، دانیال پیامبر، امام جعفر صادق، کرمانی | ۵۰۰۰ | ۲ | تالیف | ۱۳۸۷ |
| احضار روح، چشم زخم، اجنه، ارواح، عوالم پس از مرگ و … | ارتباط با ارواح جنیان | ۵۰۰۰ | ۱ | تالیف | ۱۳۶۴ |
| “ | ارتباط با ارواح | – | ۱۹ | ترجمه | ۱۳۶۴ |
| “ | اسپتیریتیسم احضار روح | – | ۲ | ترجمه | ۱۳۷۰ |
| “ | سیاحت غرب سرگذشت ارواح پس از مرگ | ۵۰۰۰ | ۱۱ | تالیف | ۱۳۷۰ |
| “ | گفتگو با ارواح مترقی تقدیم به مدیوم‌ها | ۳۳۰۰ | ۱ | ترجمه | ۱۳۸۰ |
| “ | سؤال از انسان جواب از ارواح | ۲۰۰۰ | ۴ | تالیف | ۱۳۸۰ |
| عرفان‌های نوظهور، انرژی درمانی، کارما، هموپاتی و … | انرژی‌درمانی برای هنرمندان و ورزشکاران | ۱۰۰۰ | ۱ | ترجمه | ۱۳۹۸ |
| “ | دستهای درمانگر تو انرژی‌درمانی به کمک پولاریتی | ۴۰۰۰ | ۱ | ترجمه | ۱۳۷۶ |
| “ | مشاهده درک و تفسیر هاله‌ی نورانی فعال‌سازی چاکراها و چشم سوم | ۳۰۰۰ | ۱ | تالیف | ۱۳۸۱ |
| “ | فرمان‌های شفابخش: قانون عشق، قانون کارما، قانون سرنوشت | ۲۰۰ | ۲ | ترجمه | ۱۳۹۸ |
| “ | هنر زندگی نگرشی بر معالجه بیماری‌ها از طریق طب رایج طب سوزنی، آب‌درمانی، گیاه‌درمانی، هومئوپاتی انرژی‌درمانی و شناخت غذاها | ۱۵۰۰ | ۲ | ترجمه | ۱۳۹۰ |
| “ | نیم نگاهی به معنویت در آیین یوگا | ۳۰۰۰ | ۱ | تالیف | ۱۳۹۰ |
| “ | انسان بیماری و موهبت الهی شفای معنوی | ۱۰۰۰ | ۱ | تالیف | ۱۳۹۰ |
| “ | طب انرژی: انرژی درمانی با انرژی‌های شناخته و ناشناخته | ۱۰۰ | ۱ | ترجمه | ۱۳۹۹ |
| حس ششم، تله‌پاتی، متافیزیک و … | بعد چهارم یا احساس عرفانی | ۲۰۰۰ | ۲ | تالیف | ۱۳۷۷ |
| “ | حس ششم و بعد چهارم | ۳۰۰۰ | ۱ | تالیف | ۱۳۸۰ |
| “ | اسرار انتقال فکر و احساسات تله‌پاتی فراروانشناسی پاراپسیکولوژی | ۲۰۰۰۰ | ۱ | تالیف | ۱۳۸۲ |
| “ | متافیزیک واقعیت مجازی | ۱۱۰۰ | ۱ | ترجمه | ۱۳۹۰ |
| “ | فوق طبیعت | ۱۰۰۰ | ۸ | ترجمه | ۱۳۶۵ |
| “ | راه چهارم | ۵۰۰ | ۱ | ترجمه | ۱۳۹۵ |
| “ | روانشناسی انرژی‌های کوانتومی و هیپنوتیزم | ۱۰۰۰ | ۱ | ترجمه | ۱۳۹۸ |
. . .
. . .
پاورقی و ارجاع
[۱] https://db.ketab.ir/
[۲] با توجه به اینکه ترکیب این کلیدواژه‌ها با برخی از کلمات، ممکن است معنایی متضاد و یا متفاوت با آنچه مقصود ماست در برداشته باشد. به عنوان مثال کتابی با عنوان «دیوان حافظ به ضمیمه فالنامه» را نمی‌توان در زمرۀ موضوعات مورد بحث در این نوشتار مد نظر قرار داد. به عنوان نمونه دیگر می‌توان به کتاب‌هایی که در نقدِ خرافات و شبهِ علم نوشته شده‌اند یا عناوین ادبی و داستانی با نام‌گذاری مشابه اشاره کرد. نمونۀ دیگر تشابه اسمی است. مثلاً عنوان «مطالعه و پیش‌بینی تغییرات آب و هوایی» در بردارندۀ «طالع‌بینی» در حالی که هیچ ارتباطی با آن ندارد. برای حذف این موارد مجموعه‌ای از کلمات استثنا که می‌تواند معنای عناوین مورد نظر را متحول و از موضوع مورد نظر خارج سازد تهیه شده است. عناوینی که در ابتدا با استفاده از کلیدواژه‌ها استخراج شده‌اند با استفاده از این کلمات پالایش شده و سپس در این بررسی مورد استفاده قرار گرفته‌اند. فهرست این کلمات استثنا در جدول زیر آمده است.
| کلمات استثنا |
| شعر، داستان، داستان‌ها، ادبیات، کودکان، نوجوانان، نثر، خودسازی، بلوغ، روانشناسی، تخیلی، اخلاق، تمثیل، بهداشت، گیاهان دارویی، زیارتنامه، قرآن اعجاز، یونگ، نقاشی، سینما، عسل، راه و رسم زندگی، نمایشنامه، پرستاری، آزمون، واژه‌نامه، حکایات، برنامه‌ریزی، فلسفه، اقتصاد، تغذیه، دانشمندان، حافظ، روحانیت، اساطیر، سرمایه‌داری، بازاریابی، جمهوری، روابط زن و مرد، تاریخ، انقلاب اسلامی، نقد، زناشویی، ریاضیات، هستی‌شناسی، نظریه اعداد، قانونگذاری، خرافه، شیمی، پژوهش، پدیدار، کسب و کار، نجوم، داستان‌نویسی، سیاست، سیاسی، لطیفه، طنز، انگلیسی، قضایی، فیلمنامه، اقتباس، سمبول، رنگ‌آمیزی، کمیک، کیهان‌شناسی، اخترشناسی، فضا و زمان |
[۳] در همین بازۀ زمانی در مجموع ۱ میلیون و ۵۲۰ هزار عنوان کتاب در ایران منتشر است. این عناوین در مجموع بیش از ۴ میلیارد و ۵۶۰ میلیون نسخۀ چاپ‌شده وارد بازار نشر شده است.
[۴] به عنوان سازمان بهداشت جهانی تعداد کسانی که در سال ۲۰۱۸ با مشکلات روحی‌روانی زندگی می‌کنند را ۱۸.۴% بیشتر از ۱۰ قبل از آن برآورد کرده است (+).
نویسندگان
