افزایش جمعیت شهرنشین و سالمندی دو پدیده‌ای هستند که در قرن حاضر بیشتر و بیشتر از آن‌ها خواهیم شنید. چرا که هر دو در دنیا روندی رو به افزایش دارند.
امروزه حدود ۵۵٪ از جمعیت جهان در شهرها زندگی می‌کنند و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۵۰ این نسبت به ۶۵٪ برسد. از طرف دیگر تعداد سالمندان ۶۰ سال به بالا از حدود ۱۱٪ در سال ۲۰۰۶ به ۲۲٪ در سال ۲۰۵۰ خواهد رسید[۱]. این دو واقعیت مسلم و نتایج اجتناب‌ناپذیر آن در آینده سبب شده تا مفهومی به نام «شهر دوستدار سالمند» در جوامع مختلف مورد توجه قرار بگیرد. این نوشتار به معرفی این مفهوم و ویژگی‌های اساسی آن اختصاص دارد. آشنایی با این ویژگی‌ها به ما کمک می‌کند تا بدانیم شهرهایمان را چگونه برای این آینده آماده کنیم.
سالمندی و شهرنشینی در ایران
جمعیت ایران در حال حاضر در مقایسه با بسیاری از کشورهای دنیا بسیار جوان است اما بررسی روند تغییرات سنی ایران نشان می‌دهد، ساختار سنی جمعیت ایران در افق بلندمدت وضعیت متفاوتی از روند جهانی نخواهد داشت و ایران نیز در آینده با سالمندی به عنوان یک پدیده رو به افزایش روبه‌رو خواهد شد. هرچند سرعت این روند به نسبت روند جهانی کمتر است، اما با توجه به کاهش نرخ موالید و بالا رفتن امید به زندگی، سهم سالمندی در ساختار جمعیت ایران نیز در نهایت افزایش خواهد یافت. بر اساس سناریو‌های مختلف پیش‌بینی می‌شود سهم جمعیت ۶۵ سال به بالا از کل جمعیت، از حدود ۶% در سال ۱۳۹۵ تا حدود ۱۵ الی ۲۰% در سال ۱۴۳۰ افزایش یابد و به عبارت دیگر تقریبا سه برابر شود. بر این اساس نیاز است تا برای این امر زیرساخت‌ها و تمهیدات لازم فراهم شود[۲].
شهرنشینی در ایران نیز با سرعتی بیشتر از میانگین جهانی در نیم قرن گذشته افزایش یافته و از ۳۱% در سال ۱۳۳۵ به بیش از ۷۵% در سال ۱۴۰۰ افزایش یافته است.
پیری فعال و شهر دوستدار سالمند
روند رو به تزاید پدیده‌های یادشده در دنیا، سازمان بهداشت جهانی را بر آن داشت تا ادبیات جدیدی حول مفاهیم «پیری فعال» و «شهر دوستدار سالمند» تولید کند. پیری فعال به روندهایی گفته می‌شود که بهبود فرصت‌های ارتقای سلامتی، مشارکت و امنیت برای افراد باعث می‌شود تا با افزایش سن، همچنان از کیفیت زندگی بالایی برخوردار باشند.
پیری فعال از طریق تحقق چند عامل کلی در جامعه فراهم می‌شود که عبارتند از:
- شناسایی ظرفیت‌ها و قابلیت‌های سالمندان
- پیش‌بینی و شناسایی نیازهای آن‌ها
- احترام به تصمیمات و سبک زندگی سالمندان
- مراقبت از کسانی که با بالا رفتن سن آسیب‌پذیرتر میشوند
- فراهم کردن امکان مشارکت موثر و افزایش حضور اجتماعی آن‌ها
این عوامل بیش از هر چیز در امکانات، خدمات و زیرساخت‌های شهری بروز پیدا می‌کنند و در ویژگی‌های شهر دوستدار سالمند نمود می‌یابند. شهر دوستدار سالمند شهری است که در آن پیری فعال محقق شود و نه تنها سالمندان، بلکه زنان، کودکان و افراد دارای ناتوانی جسمی و به صورت کلی تمامی افراد فارغ از سطح توانایی‌شان بتوانند در امنیت و استقلال کامل در جامعه حضور فعال داشته باشند.
* * *
سازمان بهداشت جهانی در سال ۲۰۰۷ طی مطالعه‌ای جامع در ۳۳ شهر از ۲۲ کشور دنیا اقدام به تهیه ویژگی‌های اصلی شهر دوستدار سالمند در ۸ محور کرد: فضاهای باز و بناهای عمومی، حمل و نقل، مسکن، مشارکت اجتماعی، احترام و پذیرش اجتماعی، مشارکت مدنی و اشتغال، ارتباطات و اطلاعات، حمایت اجتماعی و خدمات بهداشتی[۳]. بررسی وضعیت این ویژگی‌ها در یک شهر نشان می‌دهد که آن شهر چقدر دوستدار سالمند است[۴]. در ادامه نقش هر یک از این ویژگی‌ها در شهر دوستدار سالمند مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
فضاهای باز و بناهای عمومی
فضاهای باز و بناهای عمومی تأثیر عمده‌ای بر تحرک، استقلال و کیفیت زندگی سالمندان دارد. در بررسی‌های سازمان بهداشت جهانی ویژگی‌های فیزیکی شهری از نظر سالمندان بسیار مورد توجه قلمداد شده و تاثیر به‌سزایی در کیفیت زندگی، دسترسی و ایمنی آن‌ها دارد. این جنبه از شهرِ دوستدارِ سالمند به اجزای شهر نظیر کیفیت فضای سبز، وضعیت خیابان‌ها و پیاده‌روها، مانند دسترسی به صندلی و نیمکت برای استراحت و انتظار، نوع دسترسی به خدمات، ترافیک و امنیت اشاره دارد. نامناسب بودن اماکن عمومی، فضاهای باز و مشاع برای استفاده سالمندان آن‌ها را به حضور دیگران وابسته می‌کند و رفته‌رفته انگیزه آنان را برای بیرون رفتن از خانه و حضور در اجتماع از بین می‌برد.
حمل و نقل
دسترسی مناسب به حمل و نقل عمومیِ مقرون به‌صرفه یکی از عوامل بسیار موثر در پیری فعال است. حمل و نقل عمومی از آن حیث دارای اهمیت است که دسترسی افراد را به مجموعه خدمات موجود در شهر فراهم می‌کند و به این ترتیب امکان مشارکت اجتماعی و مدنی را برای سالمندان فراهم می‌کند. کیفیت حمل و نقل عمومی بر اساس دسترسی آسان و منظم، امنیت، اطلاع‌رسانی قابل اعتماد در مورد جدول زمانی سفرها، دسترسی به تسهیلات زیرساختی ویژه افراد کم‌توان مانند رمپ و آسانسور در ایستگاه‌ها ارزیابی می‌شود.
مسکن
مسکن یک کالای چندوجهی است و چگونگی آن بر وضعیت سلامت، امنیت و مشارکت اجتماعی افراد اثر می‌گذارد. ویژگی‌های گوناگون مسکن مانند معماری، طراحی داخلی و دسترسی آن به خدمات شهری نقش حائز اهمیتی در پیری فعال دارد. دسترسی به مسکن مناسب‌سازی شده برای سالمندان نه تنها باید فراهم باشد، بلکه باید از نظر هزینه قابل تامین باشد. منظور از مسکن مناسب‌سازی شده برای سالمندان فراهم کردن فضایی در خانه است که برای رفع نیازها و شرایط سالمندان مناسب باشد. به عنوان مثال لازم است که محیط خانه برای حرکت ویلچر در تمامی بخش‌ها مناسب باشد، به آسانسور دسترسی داشته باشد و فضای داخلی خانه بدون پله باشد. اگر خانهای چنین ویژگی‌هایی را ندارد، سالمندان باید بتوانند با صرف هزینه معقول تغییرات مورد نیاز را در خانه خود اعمال کنند. اگر هزینه اعمال چنین تغییراتی زیاد باشد یا فرد مناسب به راحتی پیدا نشود، امتیاز شهر از نظر دوستداری سالمندان کم می‌شود.
مشارکت اجتماعی
مشارکت در اجتماع و دریافت حمایت اجتماعی تاثیر عمیقی بر سلامت و کیفیت زندگی افراد دارد. از این رو شرکت در فعالیت‌های تفریحی، اجتماعی و فرهنگی در جامعه این امکان را فراهم می‌کند که سالمندان روابط حمایتی و مراقبتی مورد نیاز خود را ایجاد و حفظ کنند. این فعالیت‌ها علاوه بر تاثیر بر کیفیت زندگی سالمندان، یکپارچگی اجتماعی را نیز به طور کلی تقویت می‌کند. مشارکت اجتماعی سالمندان با برگزاری رویدادهای ویژه آن‌ها یا رویدادهایی که پذیرای مشارکت افراد سالمند در کنار دیگر گروه‌های سنی باشد، تقویت می‌شود. رویدادهای ویژه سالمندان علاوه بر برنامه‌ریزی دقیق برای تمامی جزئیات رویداد از جمله رفت و آمد و جابجایی شرکت‌کنندگان، نیازمند ابتکار در اطلاع‌رسانی است تا از پوشش مناسبی برخوردار باشد.
احترام و پذیرش اجتماعی
برخورد اجتماعی با سالمندان از دو رویکرد کم و بیش متعارض اثر می‌پذیرد. هر چند در بسیاری از فرهنگ‌ها احترام به سالمندان از هنجارهای مهم اخلاقی محسوب می‌شود، اما در جامعه امروز به دلیل شکاف فرهنگی – تکنولوژیکی ایجادشده بین نسل‌ها، سالمندان در بسیاری موارد با عدم پذیرش اجتماعی مواجه میشوند. به همین سبب، لازم است در خدماتی ارائه شده، به نیازهای سالمندان نیز توجه شود و در فعالیت‌های جمعی و خانوادگی نقش آن‌ها کم‌رنگ نشود. در برخورد با سالمندان شکیبایی شرط است. هم‌چنین به منظور کاهش شکاف بین‌نسلی می‌توان فرصت‌هایی فراهم کرد تا افرادی از نسل‌های مختلف بتوانند دانش و تخصص خود را با یکدیگر در میان بگذارند.
مشارکت مدنی و اشتغال
این نکته باید مورد توجه باشد که افراد پس از بازنشستگی باز هم عضوی از جامعه هستند و از تعامل با جامعه خود دست نمی‌کشند. در واقع در بسیاری از موارد سالمندان پس از بازنشستگی برای خانواده خود یا مجموعه‌ای که قبلا در آن مشغول به کار بوده‌اند، به صورت داوطلبانه و یا در مقام مشاور به کار خود ادامه می‌دهند، اما از طرف دیگر در بعضی مناطق به دلیل مشکلات اقتصادی افراد مسن برای تامین هزینه‌های زندگی خود مجبورند حتی پس از بازنشستگی به شغل خود ادامه دهند.
در شهر دوستدار سالمند امکانات رفاهی برای زندگی با کیفیت در دوران بازنشستگی فراهم است و افراد در صورتی که مایل باشند در قالب شغل نیز به مشارکت اجتماعی می‌پردازند. به همین دلیل در صورت فراهم بودن شرایط نباید ایشان را از فعالیت‌های شغلی برحذر داشت، بلکه باید شرایط را برای استفاده از آن‌ها در محیط‌های حرفه‌ای فراهم کرد.
ارتباطات و اطلاعات
در ارتباط بودن با افراد دیگر و در جریان رویدادهای کلان و محلی قرار گرفتن در ارتقای فرایند پیری فعال موثر است. در شهرهای توسعه‌یافته اطلاعات متنوع از طریق رسانه‌های متنوعتری در اختیار سالمندان قرار می‌گیرد، در حالی که این اطلاعات در شهرهای در حال توسعه عمدتا از طریق تلویزیون و رادیو در اختیار سالمندان قرار می‌گیرد. نکته مهم در اطلاع‌رسانی به سالمندان این است که با توجه به تنوع برنامه‌ها و حجم اطلاعات باید روندی وجود داشته باشد تا اطلاعات مرتبط، به آسانی برای افراد مسن در شرایط مختلف در دسترس باشد.
حمایت اجتماعی و خدمات بهداشتی
خدمات بهداشتی و حمایت‌های اجتماعی برای حفظ سلامتی و استقلال سالمندان اهمیتی ویژه دارد. هزینه‌های مراقبت‌های بهداشتی – درمانی در سراسر دنیا بالاست، به همین دلیل وجود مکانیزم‌های کارآمد رفاهی که هزینه استفاده از خدمات بهداشتی و درمانی را برای سالمندان کاهش دهد، برای حفظ سلامت و کیفیت زندگی آن‌ها ضرورت دارد.
نتیجه‌گیری
بالا رفتن سهم سالمندان از کل جمعیت و افزایش جمعیت شهرنشین دو پدیده جهانی هستند و مطابق بررسی‌های انجام‌شده ایران نیز با آن مواجه خواهد شد. بنابراین لازم است نیازهای این بخش از جامعه را بیشتر مورد توجه قرار داد و با مناسب‌سازی شهر برای حضور و فعالیت راحت‌تر و بیشتر آن‌ها در سال‌های آتی برای افزایش جمعیت سالمند در کشور آماده شویم و از این طریق یکپارچگی اجتماعی را نیز بالا ببریم.
پاورقی و ارجاع
[۱] ۶۸% of the world population projected to live in urban areas by 2050, says UN – United Nations (+)
[۲] پدیده‌ی سالمندی جمعیت در ایران و آینده آن؛ الهام فتحی، پژوهشکده آمار (+)
[۳] The WHO Age-friendly Cities Framework – World Health Organization (+)
[۴] Global Age-friendly Cities:A Guide (+)
عکس نخست از مطلب با عنوان «ایران به سرعت پیر می‌شود، بحران «زندگی سالمندی» را جدی بگیریم» استخراج شده است (+).
نویسندگان
