از مقاومت تا حمایت: روند تغییر نگرش به حق طلاق زنان در ایران بر اساس داده‌های پیمایش‌های ملی (۱۹۴۴۷)

آزادی مردان در طلاق همسر و فقدان این حق برای زنان همیشه از مسائل بحث برانگیز حقوق بشر و حقوق خانواده بوده است (۱). ماده ۱۶ اعلامیه جهانی حقوق بشر بیان می‌دارد: هر زن و مرد بالغی حق دارند، بدون هیچگونه محدودیت از نظر نژاد، ملیت، تابعیت، یا مذهب؛ با همدیگر زناشویی کنند و تشکیل خانواده دهند. در تمام مدت زناشوئی و هنگام انحلال آن، زن و شوهر، در کلیه امور مربوط به ازدواج، دارای حقوق مساوی هستند (۱). حق طلاق زنان در ایران یکی از موضوعات مهم اجتماعی و حقوقی است که در سال‌های اخیر بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است. تغییرات نگرشی در جامعه می‌تواند تأثیرات عمیقی بر قوانین و روابط اجتماعی داشته باشد. این مقاله در تلاش است با استفاده از داده‌های سه پیمایش ملی اخیر ارزش‌ها و باورهای ایرانیان، روند تغییرات نگرش به حق طلاق زنان را بررسی کند.

در این بررسی داده‌های موج دوم، سوم و چهارم پیمایش‌ ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان که توسط دفتر طرح‌های ملی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با همکاری مرکز ملی رصد اجتماعی وزارت کشور انجام شده، مورد استفاده قرار گرفت (۲, ۳). در این پیمایش‌ها مجموعه متنوعی از مفاهیم در حوزه های خانواده، اخلاق، سرمایه اجتماعی و ارزش‌های بنیادین سنجیده شده است (۳). به همین منظور، این پیمایش‌ها منبع مهمی برای بررسی تغییرات اجتماعی و فرهنگی جامعه ایران محسوب شده و می‌تواند درکی واقع‌بینانه از تغییرات در ارزش‌ها، نگرش‌ها، پنداشت‌ها، باورها و انگیزه‌های آحاد افراد جامعه ایرانی بدست دهد (۳, ۴). چهار موج پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان به ترتیب در سال‌های ۱۳۷۹، ۱۳۸۲، ۱۳۹۴ و ۱۴۰۲ به شکل مصاحبه حضوری انجام گرفت (۳). از آنجا که نگرش به حق طلاق زنان در موج دوم پیمایش‌ و پس از آن مورد بررسی قرار گرفته است، تمرکز این مقاله نیز بر موج دوم و پیمایش‌های بعد از آن است. در این پیمایش‌ها، در حوزه نگرش‌های جنسیتی، از شرکت‌کنندگان خواسته شد میزان مخالفت یا موافقت خود را با این گزاره که «زنان باید مثل مردان حق طلاق داشته باشند» نشان دهند.

موج	جامعه آماری	روش نمونه‌گیری	حجم نمونه	زمان اجرا
دوم	جمعیت بالای ۱۵ سال شهری ساکن مراکز استان‌ها (۲۸ شهر با تقسیمات کشوری وقت)	دو مرحله‌ای	۴۵۸۱	۱۳۸۲
سوم	آماری افراد بالای ۱۵سال خانوارهای شهری و روستایی ساکن در ۳۱ استان کشور	چندمرحله‌ای	۱۴۹۰۶	۱۳۹۴
چهارم	افراد ۱۵ سال و بالاتر ساکن در ۳۱ استان کشور	تصادفی	۱۵۸۷۸	۱۴۰۲

نتایج به ما چه می‌گویند؟

در سال ۱۳۸۲، حدود ۳۱.۴ درصد از پاسخ‌دهندگان مخالف یا کاملاً مخالف این گزاره بودند که “زنان باید مثل مردان حق طلاق داشته باشند”، ۶۱ درصد موافق یا کاملاً موافق و ۷.۶ درصد نیز مردد بودند. با وجود آنکه در سال ۱۳۹۴، درصد مخالفان افزایش یافت و به ۳۷.۱ درصد رسید. اما در سال ۱۴۰۲، مجدداً کاهش یافته و به درصد ۲۵.۸ رسید.

روند کلی تغییرات افزایش کلی موافقت با حق طلاق زنان و کاهش مخالفت‌ها را نشان می‌دهد. همچنین افراد مردد در همه گروه‌ها در سال ۱۴۰۲ کاهش یافته که نشان‌دهنده افزایش وضوح نگرش‌ها و کاهش نوسانات در نظرات افراد جامعه است.

چه گروه هایی تغییر نگرش بیشتری داشته اند؟

مردان و زنان

در سال ۱۴۰۲، درصد موافقان مردان به ۵۸.۸٪ افزایش یافته و درصد مخالفان به ۳۴.۲٪ کاهش یافته است. در مقایسه، درصد موافقان زنان به ۷۷.۹٪ افزایش یافته و درصد مخالفان به ۱۷.۳٪ کاهش یافته است که نشان دهنده تغییرات بیشتر در نگرش زنان با ۱۰.۲٪ افزایش نسبت به مردان با ۴.۴٪ افزایش است. گروه مردان کمترین میزان کاهش مخالفت با حق طلاق زنان را دربین گروه ها ۲.۶ درصدی را داشتند، این درحالی است که زنان کاهشی حدودا ۴ برابر بیشتر از مردان را تجربه کرده اند(-۸.۵%).

مجردان و متاهلان

در سال ۱۴۰۲، درصد موافقان مجردان به ۷۲.۷٪ افزایش یافته و درصد مخالفان به ۲۰.۲٪ کاهش یافته است. درصد موافقان متاهلان به ۶۵.۹٪ افزایش یافته و درصد مخالفان به ۲۸.۸٪ کاهش یافته است. اگرچه موافقت مجردان در مقایسه با متاهلان اندکی بیشتر داشته است، اما آنچه قابل توجه است کاهش ۱۳.۸ درصدی مخالفان در گروه مجردان نسبت به کاهش ۹.۴ درصدی در گروه متاهلان است.

گروه‌های شغلی

در بین گروه‌های شغلی، محصلان بیشترین کاهش مخالفان را نشان دادند. درصد مخالفان از ۲۷.۱٪ در سال ۱۳۸۲ به ۱۶.۶٪ در سال ۱۴۰۲ کاهش یافته است، که به معنای کاهش ۱۰.۵ درصدی است. این گروه همچنین بیشترین افزایش در موافقان را نیز داشته است، به طوری که در سال ۱۴۰۲، ۷۵.۶٪ از محصلان موافق حق طلاق برای زنان بودند. این تغییرات چشمگیر در نگرش محصلان می‌تواند نتیجه افزایش آگاهی و آموزش در این گروه باشد.

خانه‌داران نیز تغییرات مثبتی در نگرش نسبت به حق طلاق زنان نشان دادند. درصد مخالفان از ۳۰.۱٪ در سال ۱۳۸۲ به ۲۱.۹٪ در سال ۱۴۰۲ کاهش یافته است، که نشان‌دهنده کاهش ۸.۲ درصدی است. در سال ۱۳۹۴، درصد مخالفان به ۳۰.۸٪ افزایش یافت، اما در سال ۱۴۰۲ به ۲۱.۹٪ کاهش یافت. با توجه به اینکه اکثر خانه‌داران را زنان تشکیل می‌دهند، این روند تغییرات مشابه گروه زنان بوده و نشان‌دهنده تحولات اجتماعی و فرهنگی در این گروه است.

تغییرات نگرش‌ها نسبت به حق طلاق زنان در بین گروه‌های شاغلان، بیکاران و بازنشستگان نشان‌دهنده تحولات اجتماعی و فرهنگی مهمی است. در بین شاغلان، درصد مخالفان از ۳۳.۴٪ به ۳۰.۴٪ کاهش یافته اما تغییر در گروه بیکاران کاهش قابل توجه تر است(۳۴٪ به ۲۵.۴٪). با این حال، بازنشستگان کاهش کمتری در درصد مخالفان داشته‌اند؛ از ۳۸.۹٪ به ۳۵.۲٪. این کاهش اندک نشان‌دهنده محافظه‌کاری بازنشستگان در مواجهه با
تغییرات فرهنگی و اجتماعی است. بازنشستگان در پذیرش تغییرات جدید و نگرش‌های جدید به نسبت محتاط‌تر عمل کرده‌اند.

گروه‌های سنی و تحصیلی؛ ردپای تغییرات نسلی در تغییر نگرش

تحلیل گروه‌های سنی و تحصیلی نشان‌دهنده تفاوت‌های مهم در نگرش‌ها نسبت به حق طلاق زنان است. در افراد با تحصیلات ابتدایی، درصد مخالفان از ۴۲.۳٪ به ۳۷.۷٪ و درصد موافقان از ۴۹.۸٪ به ۵۷.۳٪ تغییر کرده است. در افراد با تحصیلات متوسطه، درصد مخالفان از ۳۲.۳٪ به ۲۵.۱٪ و درصد موافقان از ۶۰.۴٪ به ۶۹.۵٪ افزایش یافته است. این گروه بیشترین کاهش مخالفان و افزایش موافقان را نشان داده است.

در افراد با تحصیلات عالی/دانشگاهی، درصد مخالفان از ۲۴.۹٪ به ۲۱.۲٪ و درصد موافقان از ۶۷.۶٪ به ۷۱.۷٪ تغییر کرده است. گروه‌های سنی جوان‌تر، به ویژه گروه ۱۵-۲۹ سال، و افراد با تحصیلات متوسطه بیشترین تغییرات مثبت را در نگرش نسبت به حق طلاق زنان داشته‌اند.

در گروه سنی ۱۵-۲۹ سال، درصد مخالفان از ۳۱٪ در سال ۱۳۸۲ به ۲۰٪ در سال ۱۴۰۲ کاهش یافته و درصد موافقان از ۶۱.۱٪ به ۷۲.۹٪ افزایش یافته است. این نتایج نشان‌دهنده تحولات مثبت در نگرش جوانان نسبت به حق طلاق زنان است.

در گروه سنی ۳۰-۴۹ سال، درصد مخالفان از ۲۹.۶٪ به ۲۱.۲٪ و درصد موافقان از ۶۳.۸٪ به ۷۱.۷٪ تغییر کرده است. این نشان‌دهنده بهبود نگرش‌های این گروه سنی نسبت به حقوق زنان و افزایش آگاهی آنها است.

در گروه سنی ۵۰ سال و بالاتر، درصد مخالفان از ۳۷.۸٪ به ۳۴.۱٪ کاهش یافته و درصد موافقان از ۵۳٪ به ۶۰.۳٪ افزایش یافته است. این گروه نشان‌دهنده کاهش اندک مخالفان و کندتر بودن تغییرات به دلیل احتمال محافظه‌کاری بیشتر است.

ردیابی تغییر نگرش متولدین دهه‌های مختلف در جابه‌جایی گروه‌های سنی

صرف مقایسه روندهای گروه های سنی نمیتواند نگاه درستی از تغییر نگرش‌ها بدست دهد. دلیل این مسئله تغییرات مربوط به همگروه‌های سنی است، برای مثال شخصی که در پیمایش سال ۸۲ در سن ۲۵ سالگی قرار داشته و در گروه سنی ۱۵-۲۹ سال قرار میگیرد، در پیمایش ۹۴ در سن ۳۷ سالگی است و در گروه سنی ۳۰-۴۹ سال قرار می‌گیرد. بنابراین با در نظر گرفتن دهه‌ تولد شرکت کنندگان در گروه‌های سنی هر موج میتواند نگاهی عمیق‌تر به تغییر نگرش متولدین دهه‌های مختلف داشت.

• متولدین دهه ۵۰ و ۶۰: این گروه که در سال ۱۳۸۲ در گروه سنی ۱۵-۲۹ قرار داشتند، در سال ۱۳۹۴ و ۱۴۰۲ به گروه سنی ۳۰-۴۹ منتقل شده‌اند. درصد مخالفان آنها از ۳۱٪ به ۲۱.۲٪ کاهش یافته است، در حالی که درصد موافقان از ۶۱.۱٪ به ۷۱.۷٪ افزایش یافته است. این نشان‌دهنده تغییرات مثبت و افزایش حمایت از حق طلاق زنان در این گروه سنی است.

• متولدین دهه ۴۰ و ۵۰: این گروه که در سال ۱۳۸۲ در گروه سنی ۳۰-۴۹ قرار داشتند، در سال‌های بعدی به گروه سنی ۵۰ و بالاتر منتقل شده‌اند. درصد مخالفان آنها از ۲۹.۶٪ در سال ۱۳۸۲ به ۳۴.۱٪ در سال ۱۴۰۲ کاهش یافته است. درصد موافقان از ۶۳.۸٪ در سال ۱۳۸۲ به ۶۰.۳٪ در سال ۱۴۰۲ رسیده است. این نشان‌دهنده تغییرات کندتر در نگرش این گروه است.

• متولدین دهه ۲۰ و ۳۰: این گروه که در سال ۱۳۸۲ در گروه سنی ۵۰ و بالاتر قرار داشتند، در سال‌های بعدی همچنان در همین گروه سنی باقی مانده‌اند. درصد مخالفان آنها از ۳۷.۸٪ به ۳۴.۱٪ کاهش یافته است و درصد موافقان از ۵۳٪ به ۶۰.۳٪ رسیده است. این گروه نشان‌دهنده تغییرات کمتر و محافظه‌کاری بیشتری در مواجهه با تغییرات فرهنگی است.

بنابراین، متولدین دهه ۵۰ و ۶۰ بیشترین تغییرات مثبت را نشان داده‌اند، در حالی که گروه‌های مسن‌تر تغییرات کمتری داشته‌اند و بیشتر محافظه‌کار بوده‌اند. این نتایج نشان‌دهنده تحولات اجتماعی و فرهنگی در گروه‌های مختلف سنی و دهه تولد آنها است.

آنچه فهمیدیم …

این تحلیل نشان می‌دهد که گروه‌های سنی جوان‌تر و افراد با تحصیلات متوسطه بیشترین تغییرات مثبت را در نگرش نسبت به حق طلاق زنان داشته‌اند. این نتایج نمایانگر تحولات اجتماعی و فرهنگی در ایران و افزایش آگاهی نسبت به حقوق زنان در همه گروه‌ها است. دلایل احتمالی این تغییرات متنوع و چند بُعدی هستند و عواملی چون افزایش آگاهی و آموزش، تغییرات قانونی و اجتماعی، تأثیر رسانه‌ها و فضای مجازی، تغییرات نسل‌ها می‌تواند تأثیرات متفاوتی بر تغییرات نگرشی جامعه داشته باشد.

پانویس و ارجاع

عابدی م, امینی ا. حق طلاق زنان: حکم شرعی، ضرورت حقوق بشری. دوفصلنامۀ بین‌المللی حقوق‌بشر. ۲۰۲۱;۱۶(۱):۲۱۷-۵۶.

ارزش ها و نگرش های ایرانیان ۱۳۸۲ (موج دوم): مرکز رصد فرهنگی کشور;  https://ircud.ir/fa/content/283624.

ارزش ها و نگرش های ایرانیان ۱۳۹۴ (موج سوم): مرکز رصد فرهنگی کشور;  https://ircud.ir/fa/content/283625.

ارتباطات رعپفهو. موج چهارم پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان رونمایی شد: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات;  [/Available from: https://ricac.farhang.gov.ir/fa/news/729592.