صنعت چاپ و نشر کتاب در ایران، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای توسعه فرهنگی و اعتلای دانش در جامعه، طی ده سال اخیر با فراز و نشیب‌های گوناگونی مواجه بوده است. این گزارش، بر پایه داده‌های «خانه کتاب و ادبیات ایران» طی بازه ده ساله ( از ابتدای ۱۳۹۳ تا انتهای ۱۴۰۲)، به‌دور از هیاهوی حوزه «کمک‌درسی و آموزشی» و «کودک و نوجوان» صرفا به بررسی جنبه‌های مختلف چاپ کتاب‌های «بزرگسالان» پرداخته و روند تغییرات آن را در موضوعات متنوع و در استان‌های مختلف کشور ترسیم می‌کند. در خلال این بررسی، سهم تالیف و ترجمه، نوسانات قیمت و تعداد صفحات، میزان عناوین چاپ اول و نیز تغییرات رتبه‌بندی استانی در حوزه تالیف مورد توجه قرار گرفته است. دستاوردهای این پژوهش، تصویری نسبتا جامع از وضعیت نشر کتاب بزرگسال در ایران ارائه می‌دهد و نمایانگر آن است که چگونه متغیرهایی همچون سیاست‌های حمایتی، وضعیت اقتصادی، تحولات بازار کاغذ و سلیقه مخاطبان، بر حجم و کیفیت تولید کتاب در استان‌های مختلف اثرگذار بوده‌اند.
نمودار نسبت تالیف به ترجمه در بازه ۱۰ ساله، نشان می‌دهد که ۷۳% از کتاب‌های چاپ شده در کشور تالیفی و ۲۷% ترجمه بوده‌اند. در بیشتر استان‌ها، انتشار کتاب‌های تالیفی بیشتر از کتاب‌های ترجمه است امابه طور خاص، در استان قزوین عناوین ترجمه شده سهمی نزیک به عناوین تالیفی را به خود اختصاص داده است. همچنین، نمودار تعداد عناوین چاپ شده نشان می‌دهد استان تهران به تنهایی بیش از دو برابر مجموع استان‌های کشور در ده سال گذشته کتاب منتشر کرده است.
در ادامه به جزئیات بیشتری پیرامون کتب تالیفی و ترجمه می‌پردازیم.
نمودار بالا روند چاپ کتب بزرگسالان را طی سال‌های ۱۳۹۳ تا ۱۴۰۲، به تفکیک تالیف و ترجمه نشان می‌دهد. تعداد کل عناوین در این دوره، با وجود نوسانات، افزایش یافته و کتاب‌های تالیفی همواره سهم بیشتری داشته‌اند. همچنین بیشترین عناوین چاپی مربوط به سال ۱۴۰۰ است.
این نمودار بیانگر عناوین چاپ‌شده در ۱۰ سال اخیر بر اساس موضوع و با تفکیک ترجمه و تألیف است. «ادبیات» با اختلاف قابل‌توجهی بیشترین عناوین تألیفی را دارا بوده و ترجمه نیز در این حوزه سهم چشمگیری دارد. پس از آن، «علوم عملی» و «علوم اجتماعی» در رتبه‌های بعدی تألیف قرار می‌گیرند، اما سهم ترجمه در «علوم عملی» به‌مراتب کمتر از «علوم اجتماعی» است. در موضوع «فلسفه و روانشناسی»، برخلاف سایر حوزه‌ها، تعداد عناوین ترجمه از تألیف بیشتر است.
نمودارهای ارائه شده، میانگین تعداد صفحات کتاب‌ها را در موضوعات مختلف طی ده سال (۱۳۹۳ تا ۱۴۰۲) نشان می‌دهند. بررسی‌ها حاکی از آن است که در بیشتر موضوعات، تعداد صفحات کتاب‌ها در طول این دوره نسبتا ثابت بوده و نوسانات کمی داشته است. همچنین میانگین تعداد صفحات کتاب‌ها در طول این ده سال تغییر چندانی نکرده است. این موضوع نشان می‌دهد که عوامل مؤثر بر تعداد صفحات کتاب مانند فرمت چاپ، نوع محتوا و سیاست‌های ناشران در این دوره نسبتا ثابت بوده‌اند.
در بررسی موضوع تاریخ و جغرافیا، روندی پیوسته و صعودی در تعداد عناوین چاپ شده در طول این ده سال مشاهده می‌شود. نکته قابل توجه این است که علی‌رغم این رشد مداوم، نسبت بین تعداد عناوین ترجمه و تالیفی تقریبا ثابت باقی مانده است و یعنی همواره سهم تالیف در این موضوع بیشتر بوده اما با یک نسبت تقریبا یکسان. این موضوع نشان می‌دهد که تولید محتوای تالیفی در موضوع تاریخ و جغرافیا، همواره از جایگاه بالایی برخوردار بوده و تقاضا برای آن نیز افزایش یافته است.
در مقابل، موضوع زبان با یک وضعیت متفاوت روبرو است. نمودار نشان می‌دهد این موضوع تا سال ۱۳۹۸ روند صعودی بوده، اما در سال ۱۳۹۹ با یک افت شدید در تعداد عناوین چاپی شده که این کاهش عمده، بیشتر در بخش عناوین تالیفی رخ داده است. به عبارت دیگر، تعداد کتاب‌های زبان تالیفی در سال ۱۳۹۹ کاهش چشمگیری داشته، در حالی که تعداد عناوین ترجمه در این موضوع نسبتا ثابت باقی مانده است. این افت در تالیف می‌تواند ناشی از عوامل مختلفی نظیر تغییر سیاست‌های نشر، کاهش حمایت از تالیف در این موضوع، یا تغییر در تقاضای بازار باشد که نیاز به بررسی‌های بیشتر دارد.
در موضوع هنر نیز مانند تاریخ و جغرافیا، شاهد یک روند رشد مثبت و پیوسته و نسبت تقریبا ثابت بین کتب تالیفی و ترجمه هستیم. این امر نشان می‌دهد که همزمان با افزایش تقاضا و استقبال از محتوای هنری، تولید محتوای تالیفی در این موضوع نیز رشد داشته است.
در نهایت، در موضوع فلسفه و روانشناسی، با یک روند متفاوت روبرو هستیم. در این موضوع نیز، تعداد عناوین چاپ شده در بازه زمانی افزایش یافته است، اما این افزایش، بیشتر ناشی از رشد تعداد عناوین ترجمه شده بوده است. نمودار نشان می‌دهد که تا سال ۱۳۹۴، تعداد عناوین تالیفی و ترجمه شده در این موضوع تقریبا برابر بوده است، اما از این سال به بعد، به تدریج، سهم عناوین ترجمه شده افزایش یافته و از عناوین تالیف شده پیشی گرفته است. به طوری که در سال ۱۴۰۲، حدود دو سوم از کل عناوین چاپ شده در این موضوع، مربوط به عناوین ترجمه شده است. این امر نشان‌دهنده افزایش علاقه به متون ترجمه شده در موضوع فلسفه و روانشناسی در طی سال‌های اخیر است. این افزایش سهم ترجمه ممکن است نشان‌دهنده نیاز به دسترسی به منابع بین‌المللی و مباحث جدید در این موضوع باشد.
این نمودار میانگین قیمت کتاب‌های تالیفی و ترجمه را در موضوعات مختلف طی سال‌های ۱۳۹۳ تا ۱۴۰۲ نشان می‌دهد. بررسی کلی حاکی از آن است که در اغلب موضوعات، میانگین قیمت کتاب‌های ترجمه با شیب بیشتری نسبت به کتاب‌های تالیفی در حال افزایش بوده است. به طوری که در تمامی موضوعات در سال ۱۴۰۲ میانگین قیمت کتاب های ترجمه بیشتر از کتاب های تالیفی بوده است. در موضوع تاریخ و جغرافیا، افزایش ناگهانی میانگین قیمت کتاب‌های ترجمه در سال ۱۳۹۴ دیده می‌شود که با بررسی‌های بیشتر مشخص شد این اختلاف ناشی از چاپ کتاب «روایتی از زندگی و زمانه حضرت آیت‌الله سید علی خامنه‌ای» ۱ بوده است . همچنین، در موضوع زبان، جهش مشابهی در کتب ترجمه در سال ۱۳۹۴ دیده می‌شود که می‌توان آن را به عرضه کتاب «۵۰۴ واژه کاملا ضروری»۲ نسبت داد.
- کتاب «روایتی از زندگی و زمانه حضرت آیت الله سیدعلی خامنه‌ای» یکی از آثاری است که به شرح زندگینامه، مبارزات و فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی رهبر معظم انقلاب می‌پردازد. این کتاب در بهمن‌ماه ۱۳۹۴ در ۹۹۲ صفحه توسط انتشارات سایان با قیمت ۱۴۰هزارتومان منتشر شد. در این کتاب بدلیل استفاده از متون ترجمه، در بخش ترجمه دسته‌بندی شده است.
- کتاب« ۵۰۴ Absolutely words essential +125 Bonus words»
توسط نشرهای مختلفی به چاپ رسیده است که نسخه مدنظر، چاپ سوم از انتشارات زبان‌مهر در سال ۱۳۹۴ با قیمت ۱۹۵هزارتومان در ۴۰۰ صفحه است. مترجم و ویراستار این کتاب مترجم و ویراستار توحید اسماعیلی است.
بررسی نمودارهای میانگین قیمت هر صفحه از کتاب‌های تالیفی و ترجمه شده در بازه زمانی ۱۳۹۳ تا ۱۴۰۲ نشان می‌دهد که قیمت تولید کتاب در ایران طی این دوره با افزایش قابل توجهی روبرو بوده است. کتاب‌های هنر با میانگین قیمت هر صفحه بالای ۸۰۰۰ ریال گران‌ترین و کتاب‌های دین با قیمتی زیر ۴۰۰۰ ریال کم‌هزینه‌ترین تولید را به خود اختصاص داده‌اند. همچنین، کتاب‌های کلیات و علوم عملی در رتبه‌های بعدی از نظر قیمت قرار می‌گیرند. تفاوت قیمت بین کتاب‌های تالیفی و ترجمه‌ای در موضوع دین بسیار چشمگیر است، در حالی که در موضوعات تاریخ و جغرافیا و ادبیات، کتاب‌های ترجمه شده با قیمت هر صفحه بالاتری به چاپ می‌رسند.
این نمودار میانگین قیمت کتاب‌ها را طی سال‌های ۱۳۹۳ تا ۱۴۰۲ برای موضوعات مختلف نشان می‌دهد قیمت‌ها در همه موضوعات، به‌ویژه از سال ۱۳۹۸ به بعد، با شتاب افزایش یافته و در سال ۱۴۰۱ به اوج خود رسیده است. موضوعاتی مانند «زبان» و «علوم طبیعی و ریاضیات» بیشترین افزایش قیمت را داشته‌اند، در حالی که افزایش قیمت در موضوع «دین» کمتر بوده و در سال ۱۴۰۲ شاهد کاهش میانگین قیمتی نیز بوده‌ایم. این روند ناشی از عواملی همچون تورم، افزایش هزینه‌های تولید (کاغذ و دستمزدها) و احتمالا تغییرات نرخ ارز است.
همچنین در بیشتر موضوعات، قیمت‌ها تا سال ۱۳۹۸ تغییرات ملایمی را نشان می‌دهند و از سال ۱۳۹۸ به بعد، روند افزایشی شتاب گرفته است، به‌ویژه در سال ۱۴۰۲ که اوج قیمت‌ها در این بازه مشاهده می‌شود. با این حال، در موضوع «دین» تغییر روند قیمت‌ها آرام‌تر بوده و ثبات نسبی بیشتری نسبت به سایر موضوعات مانند «هنر» داشته است.
در مصور ارائه شده شاهد درصد رشد عناوین کتاب در استان‌های مختلف ایران را در بازه زمانی مطرح شده و همچنین خلاصه روند ده‌ساله تغییرات هر استان هستیم. به نظر می‌رسد سال‌های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ در بسیاری از استان‌ها، سال‌های بهتری از نظر رشد عناوین بوده‌اند و سال ۱۳۹۸ حدود دوسوم استان‌ها روند رشد نزولی را تجربه کرده‌اند.
از عوامل فراز و فرود این روند می توان به عوامل مختلفی مانند تغییرات نرخ تورم و ارز و تاثیر آن بر میزان تولید و چاپ کتاب‌ها در استان‌های مختلف اشاره کرد. سیاست‌های فرهنگی دولت و نهادهای محلی، میزان تمایل و استقبال مردم هر استان از کتابخوانی، وجود و فعالیت مراکز نشر معتبر در هر استان نیز در افزایش یا کاهش تعداد عناوین چاپ شده نقش مهمی ایفا می‌کنند.
تعداد عناوین چاپ اول را می‌توان نمودی از میزان تولید کتاب در حوزه بزرگسالان در نظر گرفت زیرا حضور افراد با سلیقه و نیت‌های مختلف اقدام به تالیف و ترجمه کتب کرده‌اند و ورود نویسنده و مترجمان در کنار سایر عوامل دخیل در صنعت نشر، فراز و فرود پیش‌رو را رقم زده است. از جمله عوامل می‌توان به وجود نویسندگان جدید و محتوای نوآورانه در هر استان، نگرش سازمانی یا قومی و فرهنگی اشاره کرد.در مصور پیش‌رو شاهد درصد رشد عناوین کتاب‌های چاپ اول در استان‌های مختلف طی بازه زمانی مطرح شده و همچنین خلاصه روند ده‌ساله این تغییرات هستیم.
بررسی دقیق نمودار نشان می‌دهد هیچ استانی در تمام این سال‌ها رشد مداوم و پایداری را تجربه نکرده است و نوسانات سالانه در اکثر استان‌ها قابل مشاهده است. با توجه به نمودار به‌نظر می‌رسد در سال ۱۳۹۹ بسیاری از استان‌ها سال‌های خوبی از نظر رشد عناوین چاپ اول را تجربه کرده‌اند، در حالی که سال ۱۳۹۸ در برخی استان‌ها رشد منفی و سال ۱۴۰۱ کاهش رشد عناوین چاپ اول را در بسیاری از استان‌ها مشهود است. با نگاهی به خلاصه‌روند هر استان مشخص می‌گردد که بیشتر استان‌ها در طول ده سال نوسانات زیادی در رشد عناوین چاپ اول داشته‌اند.
نمودار ارائه شده، تعداد کتاب‌های چاپ اول را در موضوعات مختلف طی ده سال (۱۳۹۳ تا ۱۴۰۲) نشان می‌دهد.بررسی دقیق نمودار نشان می‌دهد موضوع «ادبیات» بیشترین تعداد کتاب چاپ اول را در طول این دوره داشته است، در حالی که موضوعاتی مانند «علوم طبیعی و ریاضیات »و «کلیات»، کمترین تعداد را به خود اختصاص داده‌اند.در موضوع دین شاهد روندی نسبتا پایدار طی دوره ۱۰ساله هستم.همچنین فاصله ی معناداری بین موضوعات «علوم عملی» و «علوم اجتماعی» وجود داشته که منتج به تغییر روند بین این دو موضوع در سال ۱۴۰۲ شده است.
این نمودار، تغییر رتبه استان‌های مختلف ایران در زمینه چاپ کتاب طی بازه زمانی ۱۳۹۳ تا ۱۴۰۲ را نشان می‌دهد. استان تهران به طور مداوم رتبه اول را حفظ کرده است، در حالی که ا ستان قم به جز در سال۱۴۰۰ رتبه دوم را داشته است . استان‌های خراسان رضوی، اصفهان، و آذربایجان شرقی نیز اغلب جزو رتبه‌های برتر در این نمودار هستند. با این حال، شاهد نوسان رتبه در بسیاری از استان‌ها هستیم؛ به عنوان مثال، استان‌های آذربایجان غربی، کرمان، و ایلام در میانه جدول با تغییرات رتبه‌بندی قابل توجهی مواجه بوده‌اند. همچنین، بر اساس تحلیل آماری، بیشترین انحراف معیار در تعداد کتب تالیفی در بین استان‌ها در سال ۱۳۹۶ با مقدار ۵.۰۹۹ رخ داده است. برخی استان‌ها مانند سیستان و بلوچستان و خراسان جنوبی، اغلب در انتهای جدول قرار داشته‌اند و این نشان می‌دهد که چاپ کتاب در این مناطق کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
استان زنجان با بیشترین نوسان در این گزارش قابل توجه است، در سال ۱۳۹۳ در رتبه ۱۹ قرار داشت، سپس در سال ۱۳۹۶ صعود قابل توجهی به حدود رتبه ۹ را تجربه کرد، اما پس از آن، با نزولی چشمگیر در سال ۱۴۰۲ به رتبه ۲۶ سقوط کرد. همچنین استان تهران به طور مداوم رتبه اول را حفظ کرده و کمترین نوستان را داشته است.
نمودار تغییرات رتبه‌بندی استان‌ها در کتب تالیفی طی سال‌های ۱۳۹۳ تا ۱۴۰۲، تحولات قابل توجهی را نشان می‌دهد. استان البرز با رشدی ۱۰ پله‌ای در این بازه زمانی، به رتبه ۴ در میان تمامی استان‌ها صعود کرده است. استان خراسان شمالی نیز که در سال ۱۳۹۳ در رتبه‌های انتهایی قرار داشت، با صعودی ۱۰ پله‌ای، جایگاه خود را به رتبه ۱۹ و میانه جدول ارتقا داده است. در مقابل، استان‌های همدان و سمنان هر دو با ۱۱ پله سقوط، به رتبه‌های ۲۱ و ۲۴ تنزل یافته‌اند. این تغییرات بیانگر پویایی صنعت نشر در استان‌ها و تأثیر عوامل مختلف بر جایگاه آن‌ها در تولید کتاب است.
استان مازندران که در سال ۱۳۹۴ در رتبه ۷ قرار داشت، سقوط مستمر و قابل توجهی را بین سال‌های ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۶ تجربه کرده و به رتبه ۱۹ تنزل یافته است. استان همدان نیز با یک روند نزولی قابل توجه از رتبه ۱۰ در سال ۱۳۹۳ تا رتبه ۲۴ در سال ۱۳۹۸ روبرو بوده که با شیب ثابت منفی همراه بوده است. از سوی دیگر، استان خوزستان در سال ۱۳۹۶ با رتبه ۷ به اوج خود رسید، اما پس از آن به صورت مستمر تنزل پیدا کرد و در سال ۱۳۹۹ به رتبه ۱۹ رسید. در مقابل این نزول‌ها، استان زنجان در یک صعود مستمر از رتبه ۲۲ در سال ۱۳۹۴ به رتبه ۹ در سال ۱۳۹۶ دست یافت. همچنین استان خراسان شمالی نیز با یک صعود چشمگیر، از رتبه ۳۰ در سال ۱۳۹۷ به رتبه ۱۷ در سال ۱۳۹۹ صعود کرد.
این نوسانات و تغییرات در رتبه بندی استان‌ها نشان می‌دهد که عوامل متعددی همچون سیاست‌های حمایتی، فعالیت ناشران و شرایط اقتصادی و اجتماعی بر صنعت چاپ و نشر در استان‌ها تاثیرگذار بوده است، به طوری که برخی استان‌ها با حفظ ثبات، و برخی دیگر با تجربه صعودها و نزول‌های قابل توجه، به صورت پویا در این عرصه ظاهر شده‌اند.
مصور پیش‌رو، نمایی از میانگین و خلاصه روند ۱۰ ساله‌ی قیمت هر صفحه کتاب به تفکیک استان است. با مشاهده دقیقتر مشخص می‌گردد که در استان‌های ایلام،خراسان شمالی و البرز (طیف سبز) میانگین قیمت ۱۰ ساله هر صفحه کتاب به مراتب پایین‌تر از استان‌های تهران،قزوین و سمنان (طیف قرمز) بوده است. همچنین استان‌های مرکزی، کردستان، خراسان جنوبی و اصفهان نیز متوسطی نزدیک به میانگین کل کشور را داشته‌اند.
در نمایی دیگر استان‌های قزوین، چهارمحال و بختیاری و بوشهر فراز و فرود قیمتی زیادی طی بازه مدنظر داشته‌اند؛ و در مقابل استان‌های اصفهان، سیستان و بلوچستان، گلستان و اردبیل ثبات قیمتی بیشتری را طی این‌سال‌ها تجربه کرده‌اند.
تحلیل ده‌ساله صنعت چاپ و نشر کتب بزرگسال نشان‌دهنده روندی پویا و متغیر در این حوزه است که عوامل فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی نقش مهمی در آن داشته‌اند. در این بازه زمانی، تولید کتاب در کشور با نوساناتی همراه بوده اما به طور کلی روندی افزایشی را نشان داده است. بررسی آمارها حاکی از آن است که تالیف به‌عنوان بخشی از تولید محتوای بومی سهم بیشتری در چرخه نشر داشته و نشان‌دهنده غنای فکری نویسندگان داخلی است. ترجمه نیز به‌ویژه در موضوعاتی مانند فلسفه و روانشناسی سهم قابل‌توجهی داشته که می‌تواند ناشی از نیاز به منابع بین‌المللی و مباحث جدید باشد.
استان تهران با بیشترین تعداد نشر و بالاترین میانگین قیمت کتاب‌ها، نقش محوری در این صنعت ایفا کرده است. تمرکز ناشران بزرگ، زیرساخت‌های قوی، و تقاضای بالا در این استان، جایگاه ویژه‌ای برای تهران ایجاد کرده است. با این حال، پویایی سایر استان‌ها و جابجایی رتبه‌های آن‌ها در طی ده سال گذشته نشان‌دهنده رشد و تغییرات چشمگیر در برخی مناطق است. برخی استان‌ها، مانند قزوین، سهم بالایی از عناوین خود را به ترجمه اختصاص داده‌اند که این امر بازتابی از نیازهای مخاطبان محلی است.
موضوعات مختلف نیز سهم متفاوتی در چرخه نشر داشته‌اند. ادبیات همچنان جایگاه برتر خود را حفظ کرده، در حالی که علوم عملی و اجتماعی نیز رشد قابل‌توجهی نشان داده‌اند. در موضوع هنر، با وجود افزایش تقاضا، کتاب‌ها به دلیل ویژگی‌های محتوایی و هزینه تولید روی کاغذهای مرغوب معمولا کم‌قطرتر هستند. بررسی میانگین قیمت‌ها نیز نشان می‌دهد که هزینه تولید کتاب در طول این دوره افزایش یافته و این امر در برخی موضوعات، مانند هنر و ادبیات، مشهودتر بوده است.
این نتایج بازتاب‌دهنده تعامل پیچیده‌ای بین تولید فرهنگی، تحولات اقتصادی و نیازهای مخاطبان است. تغییرات در نشر کتاب می‌تواند به سیاست‌گذاران و فعالان این حوزه برای برنامه‌ریزی بهتر و توسعه پایدار کمک کند. صنعت نشر ایران، با وجود چالش‌ها، توانسته است مسیر رشد و تحول خود را حفظ کند و به‌عنوان بخش مهمی از توسعه فرهنگی کشور باقی بماند.
