مقدمه
در این گزارش، تلاش شده است تا با استفاده از داده‌های معتبر بانک جهانی و همچنین داده‌های استخراج شده از یک پرسشنامه[۱] و تحلیل‌های آماری، تصویری نسبی از وضعیت اشتغال زنان در ایران ارائه شود. همچنین راهکارهایی عملی برای بهبود شرایط موجود پیشنهاد شده است. این گزارش با نگاهی به نرخ اشتغال، تأثیر عوامل جغرافیایی، نقش تحصیلات و توزیع شغلی زنان، وضعیت فعلی را بررسی کرده و راه‌های عملی برای ارتقاء مشارکت زنان در بازار کار ارائه می‌دهد.
نرخ اشتغال زنان در برابر میانگین جهانی
یکی از معیارهای اصلی برای سنجش وضعیت اشتغال زنان، نرخ مشارکت آن‌ها در بازار کار است. براساس داده‌های بانک جهانی در سال ۲۰۲۳، نرخ اشتغال زنان بالای ۱۵ سال در ایران تنها حدود ۱۴ درصد است. این رقم، در مقایسه با میانگین جهانی که نزدیک به ۵۰ درصد اعلام شده، نشان‌دهنده شکاف عمیق جنسیتی در اشتغال است.
این آمار نشان‌دهنده آن است که ایران در استفاده از ظرفیت زنان برای رشد اقتصادی و اجتماعی دچار ضعف ساختاری است. عواملی مانند تبعیض جنسیتی در استخدام، فرهنگ سنتی و نبود سیاست‌های حمایتی برای زنان، از دلایل اصلی این شکاف هستند.
این شکاف نه تنها زنان را از مشارکت اقتصادی مؤثر محروم کرده، بلکه فرصت‌های بزرگی را برای رشد و توسعه پایدار اقتصاد ایران از بین برده است. بررسی دقیق‌تر این وضعیت در بخش‌های دیگر گزارش آمده است.
توزیع جغرافیایی اشتغال زنان
اشتغال ۱۴ درصدی زنان در ایران با توجه به نمودار ۲ به شدت در استان‌های بزرگ متمرکز شده است. استان‌های تهران، البرز، اصفهان و خراسان رضوی بالاترین نرخ اشتغال زنان را دارند. این امر تا حد زیادی ناشی از وجود زیرساخت‌های اقتصادی و دسترسی به آموزش و خدمات حرفه‌ای در این مناطق است.
در مقابل، استان‌های محروم‌تر، به‌ویژه مناطق مرزی، با نرخ اشتغال بسیار پایین‌تری مواجه هستند. این عدم توازن، به نوعی بیانگر نابرابری منطقه‌ای در توسعه اقتصادی و دسترسی به فرصت‌های شغلی است. تمرکز فرصت‌های شغلی در مراکز اقتصادی، زنان ساکن در مناطق کمتر توسعه‌یافته را از چرخه اشتغال دور نگه می‌دارد. این نابرابری، نیازمند سیاست‌گذاری‌های منطقه‌ای و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های اقتصادی و اجتماعی است.
نقش تحصیلات در اشتغال زنان
تحصیلات یکی از عوامل اصلی تأثیرگذار بر اشتغال زنان است. داده‌های آماری نشان می‌دهند که نرخ اشتغال در میان زنان با مدرک کارشناسی بالاتر از سایر گروه‌ها است. این زنان بیشتر در حوزه‌های مدیریتی، مالی و حسابداری، و مشاغل خدماتی مشغول به کار هستند.
تحصیل در مقاطع بالاتر، توانایی‌های فنی و مدیریتی زنان را افزایش می‌دهد و به آن‌ها امکان دسترسی به فرصت‌های شغلی بهتر را می‌دهد. با آنکه انتظار میرود تحصیلات در مقاطع بالاتر، توانایی زنان را در دستیابی به فرصت‌های شغلی بهتر افزایش دهد، با این حال، داده‌ها نشان می‌دهند که تحصیلات در مقطع دکتری تأثیر چندانی در افزایش نرخ اشتغال زنان ندارد. این موضوع ممکن است ناشی از محدودیت فرصت‌های شغلی تخصصی در کشور باشد.
توزیع شغلی بر اساس سطح تحصیلات
زنان با سطوح مختلف تحصیلات در حوزه‌های شغلی متفاوتی مشغول به کار هستند:
دکتری: آموزش و تدریس، پژوهش و فروش و بازاریابی
در نمودار ۴ پرمتقاضی ترین مشاغلی که زنان با سطح تحصیلات دکتری در آن مشغول به کار هستند، نمایش داده شده است. بیشترین شاغلین با سطح تحصیلات عالی(دکتری) در شغل‌های از جمله آموزش و تدریس(اعضای هیئت علمی و اساتید دانشگاهی)، پژوهش، فروش و بازاریابی در سطوح مدیریتی و کارشناسی، داروسازی و … مشغول به کار هستند.
کارشناسی ارشد: مالی و حسابداری، فروش و بازاریابی و مسئول دفتر
ده شغل برتر با سطح تحصیلات تکمیلی(کارشناسی-ارشد) در شغل‌های از جمله مالی و حسابداری، فروش و بازاریابی در سطوح مدیریتی و کارشناسی، مسئول دفتر، مدیر اجرایی و … که به جزییات در نمودار ۵ آورده شده است.
نکته قابل توجه در این میان آن است که با تغییر سطح تحصیلات اشخاص از دکتری به کارشناسی ارشد، نوع شغل‌ها از سمت تدریس و پژوهش به سمت کارهای اجرایی جهت گرفته است.
کارشناسی: حسابدار، کارمند اداری، فروش و بازاریابی
در سطح کارشناسی تغییر قابل توجهی نسبت به شاغلین با تحصیلات کارشناسی ارشد مشاهده نمی‌شود. در نمودار ۶ ده شغلی که زنان با درجه علمی کارشناسی انتخاب کرده‌اند، نشان داده شده است. در این نمودار همانند نمودار ۵ همچنان رشته شغلی مالی و حسابداری محبوب ترین شناخته شده و در سایر موارد نیز فقط جایگاه شغل ها یک یا دو پله تغیر پیدا کرده است. مقایسه این دو نمودار نشان می‌دهد که اخذ مدرک کارشناسی ارشد برای پیدا کردن شغل بهتر در بین خانم‌ها به طور میانگین تجربه موفقی نبوده است.
کاردانی: کارمند اداری و تایپیست، حسابداری، بازاریاب و ویزیتور
در نمودار ۷ ، آخرین نمودار مربوط به رابطه تحصیلات با انتخاب شغل یعنی بیشترین میزان اشتغال زنان با مدرک کاردانی نمایش داده شده است. در این نمودار شغل‌هایی همچون کارمند اداری و تایپیست، حسابداری، بازاریاب و ویزیتور جزو پرتکرارترین شغل‌ها در این رشته تحصیلی بوده‌اند.
به طور کلی طبق تحلیل نمودارهای ۴ تا ۷، داده‌های این پرسشنامه نشان می‌دهند که به طور عمده، زنان تحصیل‌کرده در مشاغلی با ماهیت اداری و مدیریتی مشغول به کار هستند.
چالش‌ها و موانع پیش روی زنان در بازار کار
زنان در بازار کار ایران با موانع متعددی مواجه هستند که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:
- تبعیض جنسیتی در استخدام و ارتقاء شغلی: بسیاری از زنان به دلیل جنسیت خود از دسترسی به فرصت‌های شغلی برابر محروم می‌شوند.
- تمرکز بر مشاغل خاص: بیشتر زنان در مشاغلی مانند حسابداری، بازاریابی و خدمات اداری فعالیت دارند و کمتر به سطوح مدیریتی دسترسی دارند.
- محدودیت‌های فرهنگی و اجتماعی: فرهنگ سنتی حاکم بر جامعه، حضور زنان در برخی مشاغل را محدود کرده است.
سابقه کار و جذب نیرو
داده‌ها نشان می‌دهند که ۹۹.۷ درصد زنان شاغل دارای سابقه کار هستند و تنها ۰.۳ درصد بدون سابقه کار جذب شده‌اند. این موضوع نشان می‌دهد که تجربه کاری برای ورود به بازار کار ایران اهمیت حیاتی دارد.
با توجه به جامعه آماری این پرسشنامه، مشاغلی از جمله؛ مدیر محصول، خرید تدارکات، نگهبان، مهندس شیمی و …. بسیاری از مشاغل دیگر تنها نیروی کار مرد بدون سابقه کاری جذب کرده‌اند. همچنین با توجه به شرایط فرهنگی و اجتماعی جامعه، داده‌های پرسشنامه حاکی از آن است که مشاغلی از جمله پژوهش، گارسون رستوران یا کافی شاپ، آموزش و تدریس، ورزش و تربیت بدنی، روابط عمومی و زیست شناسی از جمله مشاغلی هستند که تنها نیروی کار بدون سابقه آن‌ها از بانوان جذب شده اند.
راهکارهای پیشنهادی برای بهبود وضعیت اشتغال زنان
برای کاهش شکاف‌های موجود و افزایش مشارکت زنان در بازار کار، راهکارهای زیر پیشنهاد می‌شود:
- گسترش فرصت‌های شغلی در مناطق محروم: ایجاد زیرساخت‌های اقتصادی و آموزشی در این مناطق می‌تواند زنان بیشتری را به بازار کار وارد کند.
- حمایت از کارآفرینی زنان: ارائه تسهیلات مالی و آموزشی به زنان کارآفرین، می‌تواند نقش مؤثری در افزایش اشتغال آن‌ها داشته باشد.
- ارتقاء حضور زنان در مدیریت: ایجاد مشوق‌های اقتصادی برای سازمان‌ها جهت ارتقای زنان به سطوح مدیریتی ضروری است.
- فرهنگ‌سازی: تغییر نگرش‌های سنتی و افزایش پذیرش اجتماعی اشتغال زنان از طریق آموزش عمومی و رسانه‌ها.
نتیجه‌گیری: آینده روشن‌تر برای اشتغال زنان
اشتغال زنان در ایران، هرچند با موانع جدی روبرو است، اما ظرفیت بزرگی برای رشد و توسعه اقتصادی کشور دارد. این گزارش نشان داد که با برنامه‌ریزی‌های هدفمند و سیاست‌های مناسب، می‌توان شرایط اشتغال زنان را بهبود بخشید.
افزایش نرخ مشارکت زنان در اقتصاد، نه تنها به توانمندسازی آن‌ها کمک می‌کند، بلکه می‌تواند عاملی تعیین‌کننده در رشد اقتصادی کشور باشد. برای دستیابی به این هدف، همکاری میان دولت، بخش خصوصی و نهادهای مدنی ضروری است. در سال‌های اخیر، دولت ایران سیاست‌هایی را برای افزایش مشارکت زنان در بازار کار اجرا کرده است. از جمله این سیاست‌ها می‌توان به طرح‌های حمایت از کارآفرینی زنان، ایجاد مراکز مشاوره شغلی و ارائه تسهیلات مالی به زنان شاغل اشاره کرد. با آنکه به نظر می‌رسد این سیاست‌ها هنوز نتوانسته‌اند به طور کامل شکاف جنسیتی در اشتغال را کاهش دهند، اما امید است تا با با گسترش فناوری‌های دیجیتال و امکان کار از راه دور، فرصت‌های جدیدی برای اشتغال زنان ایجاد شود. این موضوع نه تنها به کاهش نابرابری‌های منطقه‌ای کمک می‌کند، بلکه امکان توازن بین کار و زندگی شخصی را برای زنان فراهم می‌آورد.
این گزارش تلاش کرده است با ارائه تصویری دقیق از وضعیت موجود، زمینه را برای بحث و تصمیم‌گیری‌های آگاهانه در این زمینه فراهم کند. با توجه به داده‌های ارائه شده، می‌توان گفت که علی‌رغم پیشرفت‌های صورت گرفته، هنوز راه درازی برای رسیدن به برابری جنسیتی در بازار کار ایران وجود دارد.
با اجرای این سیاست‌ها، می‌توان امیدوار بود که در آینده، شاهد مشارکت بیشتر و مؤثرتر زنان در اقتصاد ایران باشیم.
پانویس و ارجاع
الف) فارسی
- پرسشنامه جمع آوری شده از شرکت رایان ورا نگر
ب) انگلیسی
- World Bank. (2025). World Development Indicators. Retrieved from https://databank.worldbank.org/source/world-development-indicators
[۱] این پرسشنامه توسط شرکت رایان ورا نگر جمع‌آوری شده است.
