مرکز تحقیقات وزارت مسکن و شهرسازی اخیرا اعلام کرد که اگر روند فرونشست دشت اصفهان – برخوار ادامه‌دار باشد، کمتر از پنج دهه دیگر باید پایان منابع آبی این منطقه را اعلام کرد؛ منطقه‌ای که شهر تاریخی اصفهان و چندین شهر دیگر این استان را در بر می‌گیرد. این تنها یکی از اخبار تکان‌دهنده‌ای است که هر روز از نقاط مختلف کشور شنیده می‌شود و زنگ خطر بحران آب در ایران را به صدا درآورده است. اما این بحران چگونه ایجاد شده است؟
سالهاست که در مورد کمبود منابع آبی کشور هشدار داده می‌شود، با این حال وضعیت اکنون به جایی رسیده که رپیس مجلس شورای اسلامی اخیرا در صحن علنی مجلس آب را مهمترین چالش کشور دانست.[۱] مطابق آمارهای سازمان هواشناسی کشور، ۸۵ درصد مناطق ایران در خشکسالی شدید و خیلی شدید به سر می‌برند.[۲] از سمت دیگر اما آمارها نشان می‌دهند مصرف آب در کشور متناسب با کاهش ذخایر آبی کاهش چندانی نیافته است. در این گزارش با نگاهی به آمارهای داخلی و بین‌المللی، تغییر وضعیت آب ایران در سه دهه اخیر بررسی شده است.
مصرف آب و خشکسالی همزمان اوج می‌گیرند
مصرف آب در سه بخش اصلی مورد بررسی قرار می‌گیرد؛ کشاورزی، شرب و صنعت. آمارهای شرکت مدیریت منابع ایران نشان می‌دهد در سال آبی ۱۴۰۲ – ۱۴۰۱ یعنی از ابتدای پاییز ۱۴۰۱ تا پایان تابستان ۱۴۰۲، در مجموع ۹۴ میلیارد و ۵۰۰ متر مکعب آب در کشور مصرف شده است. از این میزان نزدیک به ۸۲ میلیارد متر مکعب در بخش کشاورزی بوده، آب شرب تنها ۹ میلیارد متر مکعب و بخش صنعت کمتر از ۴ میلیارد متر مکعب را به خود اختصاص داده‌اند.
اما روند مصرف آب در کشور که مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گزارشی[۳] به آن اشاره کرده است، حاکی از این است که حجم آب مصرفی از حدود ۸۰ میلیارد متر مکعب در دهه ۱۳۷۰ به حدود ۱۰۰ میلیارد متر مکعب در دهه ۱۳۸۰ رسیده و پس از آن مقداری کمتر شده است. بنابراین می‌توان گفت در سه دهه گذشته حجم آب مصرفی در ایران حدود ۱۵ تا ۲۰ میلیارد متر مکعب افزایش یافته است.
اما رشد مصرف آب در سه دهه اخیر در حالی بوده که اقلیم کشور همزمان به سمت خشکی بیشتر پیش رفته است. مطابق آمارهای بانک جهانی[۴]، متوسط بارندگی در ایران در طی ۵۰ سال حدود ۱۰۰ میلی‌متر کاهش یافته و در سال ۲۰۲۲ به حدود ۱۷۴ میلی‌متر رسیده است. این در حالی است که گفته می‌شود میانگین بارش جهانی حدود ۳ برابر ایران است و کشور ما جزء کشورهای کم‌بارش محسوب می‌شود.
از سوی دیگر افزایش دما در این سال‌ها سرعت تبخیر آب را نیز افزایش داده است. آمارهای سازمان هواشناسی نشان می‌دهند میزان تبخیز بالقوه سالیانه در ایران از ۱۰۹۹ میلی‌متر در سال ۱۳۵۳ به ۱۴۵۳ میلی‌متر در سال ۱۴۰۲ رسیده است.
اما این تغییرات وضعیت ذخایر آبی را به چه نقطه‌ای رسانده است؟
کاهش ذخایر سدها و سفره‌های زیرزمینی
ذخایر آب در دو بخش کلی قابل بررسی هستند؛ سدها و منابع زیرزمینی. داده‌های مرکز آمار ایران[۵] نشان می‌دهد در این سال‌ها حجم آبی که از ذخایر سدها به منظورهای مختلف مصرف شده معمولا حدود ۲۰ تا ۳۰ میلیارد متر مکعب در سال بوده است که با در نظرگرفتن کل حجم سالانه مصرف آب در ایران می‌توان گفت سدهای کشور ۲۰ تا ۳۰ درصد آب مصرفی را تامین می‌کنند.
ورود آب به سدها معمولا از طریق بارندگی یا جریان آب رودخانه‌ها اغلب انجام می‌شود و خروج آب نیز یا برای مصارف مختلف است و یا برای رهاسازی آب به منظور جلوگیری از خشک شدن رودخانه‌ها. مطابق ارقام مرکز آمار ایران جریان ورود آب به سدهای کشور در دهه ۱۳۷۰ حدود ۴۰ میلیارد متر مکعب بوده که در انتهای دهه ۱۳۹۰ به حدود ۸۰ میلیارد متر مکعب هم افزایش یافته است اما پس از آن مجددا کاهش یافته و در سال ۱۴۰۱ به حدود ۳۰ میلیارد متر مکعب رسیده است.
اما آنچه می‌تواند کاهش یا افزایش ذخایر سدها را بهتر نشان دهد، تراز گردش آب است که اختلاف جریان ورودی و خروجی آب را نشان می‌دهد. اگر این تراز منفی باشد، به معنای بیشتر بودن جریان خروجی آب است که در نهایت کاهش ذخایر آبی را در پی دارد. مطابق محاسبات، از سال ۱۳۷۳ تا سال ۱۴۰۱، در ۱۳ سال تراز گردش آب در سدهای کشور منفی بوده و در این بازه زمانی ۲۹ ساله، ۴۱ میلیارد و ۲۰۰ میلیون متر مکعب آب از ذخایر سدها کاهش یافته است.
علاوه بر سدها بخش مهمی از ذخایر آبی کشور از طریق آب‌های زیرزمینی تامین می‌شود. گزارش‌های مرکز آمار حاکی از این است که حجم تخلیه آب زیرزمینی ایران در اوایل دهه ۱۳۷۰ حدود ۵۰ تا ۶۰ میلیارد متر مکعب بوده و تا اواسط دهه ۱۳۸.۰ با سرعت زیادی بیشتر شده و به حدود ۸۰ میلیارد متر مکعب آب رسیده و پس از آن رو به کاهش رفته است.
اما آنچه وضعیت سفره‌های زیرزمینی را بهتر نشان می‌دهد کسری تجمعی این منابع است که کاهش انباشته‌شده حجم آب را نشان می‌دهد. مطابق گزارشی که مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی منتشر کرده است، این کسری از ابتدای دهه ۱۳۷۰ به دلیل شروع روند توسعه کشور پس از جنگ و همچنین وقوع خشکسالی‌های پی در پی شدت گرفته و و در نهایت تا پایان تابستان ۱۴۰۳ به ۱۵۰ میلیارد متر مکعب رسیده است؛ به بیان ساده‌تر میزان برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی ۱۵۰ میلیارد متر مکعب بیش از ورود آب به این سفره‌ها بوده است. موضوعی که به باور کارشناسان علاوه بر کاهش ذخایر آب، عواقبی جدی مثل فرونشست زمین و شور شدن آب‌های زیرزمینی دارد و می‌تواند پایداری سرزمینی ایران را با خطر جدی مواجه کند؛ عواقبی که در سال‌های اخیر نیز به در نقاط مختلف کشور به ویژه مناطق مرکزی به وقوع پیوسته‌اند.
بنابراین به طور کلی آمارهای رسمی نشان می‌دهند ذخایر آبی ایران در شرایط بحرانی قرار گرفته است. اما در این وضعیت مدیریت منابع آبی کشور چقدر نقش دارد؟
عملکرد مدیریت منابع آبی در ایران و چند کشور همسایه
اگرچه منابع مختلف در مورد بحران آب در کشور هشدار می‌دهند، به نظر می‌رسد این موضوع هنوز جدی گرفته نشده است.
مطابق آمارهای سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد (فائو) سرانه برداشت آب در ایران در سال ۲۰۲۰ بالغ بر یک هزار و ۱۱۱ متر مکعب در سال بوده است؛ در حالی که این مقدار در عربستان و ترکیه حدود ۷۴۶ متر مکعب، در امارات حدود ۵۰۰ متر مکعب، در چین حدود ۳۹۵ متر مکعب و در آلمان حدود ۳۴۰ متر مکعب بوده است. بنابراین می‌توان گفت ایران در مدیریت منابع آبی حتی از بسیاری از کشورهای منطقه نیز عملکرد ضعیف‌تری داشته است.
شاخص دیگری که می‌تواند ناکارآمدی مدیریت منابع آبی کشور را نشان دهد، «بهره‌وری مصرف آب» است که نشان می‌دهد با مصرف هر متر مکعب آب چه مقدار محصول در هر کشور تولید می‌شود. مقایسه بهره‌وری مصرف آب در ایران و چند کشور همسایه این موضوع را تایید می‌کند که در کشور ما کمبود ذخایر آب چندان جدی گرفته نمی‌شود.
مطابق آمار فائو، بهره‌وری مصرف آب در ایران در سال ۲۰۲۰ برابر با ۴ دلار بوده است و ایران را از بین ۱۶۸ کشور جهان در رتبه ۱۳۹ قرار داده است. این در حالی است که آمارها نشان می‌دهد برخی کشورهای منطقه مانند قطر، امارات، عربستان سعودی و ترکیه وضعیت خیلی بهتری نسبت به کشور ما دارند. برای مثال می‌توان به بهره‌وری یالای آب در کشور قطر اشاره کرد که این کشور را در رتبه ششم جهان قرار داده است.
اینطور که مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی اعلام کرده است، ایران در شاخص بهره‌وری مصرف آب در رده‌ی کشورهای با درآمد پایین جهان قرار می‌گیرد که این مرکز علت را مصرف بالای آب در بخش کشاورزی و همچنین قیمت بسیار پایین آب در این بخش دانسته است.
در نهایت می‌توان گفت آمارها تصویر نگران‌کننده‌ای از ذخایر آبی کشور در سدها و سفره‌های زیرزمینی نشان می‌دهند. موضوعی که کارشناسان محیط زیستی در سال‌های اخیر در مورد آن هشدارهای جدی داده‌اند و آثارش نیز به صورت‌های مختلف نمایان شده است؛ از قطع آب در ماه‌های گرم سال گرفته تا فرونشست زمین و بیابان‌زایی و خالی شدن روستاها از سکنه. روندی که به نظر می‌رسد اگر ادامه‌دار شود باید منتظر اخبار تلخی در سال‌های پیش رو باشیم.
[۱] قالیباف: هیچ چالشی در کشور مهم‌تر از موضوع آب نیست. (۱۳/ ۰۹/ ۱۴۰۳). خبرگزاری تسنیم. https://www.tasnimnews.com/fa/news/
[۲] آخرین وضعیت خشکسالی در ایران / ثبت درجه‌هایی از ترسالی در ۹ استان کشور. (۲۲ آذر ۱۴۰۳) خبرگزاری ایمنا.
https://www.imna.ir/news/819033
[۴] پایگاه تریدینگ اکونومیکس.
https://tradingeconomics.com/iran/precipitation
[۵] سالنامه آماری کشور. مرکز آمار ایران
