بررسی عوامل و ریشه‌های اعتراضات شهریور تا آبان ۱۴۰۱ بر اساس اطلس جغرافیایی اعتراضات و داده‌های گوگل ترندز

کاهش درآمدهای مردم و ریزش طبقه متوسط و افزایش جمعیت فقیر، می‌تواند منجر به شکل‌گیری نوعی «محرومیت نسبی کاهشی» شود چرا که تحت تأثیر کاهش درآمدهای آن‌ها، اگرچه انتظاراتشان ثابت می‌ماند اما امکانات و توانایی‌هایشان کاهش پیدا می‌کند.

تد رابرت گر[۳] در آثار خود، این مفهوم را توضیح داده است. او به ویژه در کتاب چرا انسان‌ها شورش می‌کنند (۱۳۷۷) کوشیده است تعداد زیادی  از زمینه‌ها و متغیرهای دخیل در پیدایش و بروز و ظهور اعتراضات سیاسی را نشان دهد.  او نشان می‌دهد هرگاه افراد میان امکانات موجود و انتظارات ذهنی خود فاصله غیر قابل قبولی احساس کنند خود را محروم‌شده می‌پندارند. چنین افرادی تحت شرایط خاصی این آمادگی را دارند تا در مقابل هر فرد یا گروهی که آن را مسبب محرومیت خود می‌دانند دست به اعتراض و خشونت بزنند. شدت اعتراض و خشونت آنان نیز قبل از هر چیز بستگی به شدت و طول مدت محرومیتشان دارد. «رابرت گر» شرایطی را که فرد در آن دارای انتظارات ثابت است اما  امکانات کاهش یافته است را با مفهوم «محرومیت نسبی نزولی» تعریف می‌کند. در نتیجه، بطور مثال اگر کسی تا یک ماه پیش توانایی خرید کالای خاصی را داشته باشد و حالا دیگر این امکان را نداشته باشد، دچار محرومیت نسبی نزولی شده است.

همین وضعیت را می‌توان به‌نوعی در جامعه ایران مشاهده کرد. کاهش شدید جمعیت طبقه متوسط ایران باعث می‌شود که آن جمعیت به‌لحاظ فرهنگی خود را متعلق به آن طبقه بداند و خواسته‌ها و انتظاراتش مطابق با آن طبقه و گذشته خودش باشد، اما نتواند این خواسته‌ها را تأمین کند و گذشته خودش برایش تبدیل به یک رؤیا و آرزو می‌شود. بنابراین این شرایط اقتصادی و مؤلفه «محرومیت نسبی نزولی» را بی‌شک باید در شکل‌گیری اعتراضات لحاظ کرد. اما این همه ماجرا نیست.

بر اساس تعداد اخبار منتشر شده در کانال وحید آنلاین، در محروم‌ترین استان‌های ایران کمترین میزان اعتراضات رخ داده است. این امر نشان می‌دهد که اعتراضات را نباید صرفا به عوامل اقتصادی و محرومیت‌های ناشی از آن تقلیل داد. اگر اعتراضات صرفا ریشه‌ها و انگیزه‌های اقتصادی داشت، باید در حاشیه شهر تهران (محل‌هایی که در آبان ۹۸ شلوغ شده بود) و یا در استان‌های محروم از شدت بیشتری برخوردار می‌شد؛ در حالی که یافته‌ها این موضوع را تأیید نمی‌کند.

با توجه به ماهیت جنبش «زن، زندگی، آزادی» و شهرها و استان‌های درگیر در آن، باید عوامل اقتصادی و فرهنگی و دغدغه سبک زندگی را به‌عنوان عوامل محرّک اعتراضات، در کنار هم دید. به عبارت بهتر اعتراضات توأمان دلایل اقتصادی، سیاسی و فرهنگی داشته است؛ داده‌های گوگل ترندز راجع به میزان توجه به روز زن در تقویم رسمی، و همبستگی متوسط این داده‌ها با شدت اعتراضات، مؤید عامل فرهنگی مؤثر در شکل‌گیری اعتراضات است.

اما از منظر اقتصاد، بر اساس اطلس جغرافیایی اعتراضات، می‌توان نتیجه گرفت که طبقه‌ی متوسط و طبقات ضعیف‌تری که هنوز به لحاظ فرهنگی خود را در کنار طبقه متوسط می‌دانند در این اعتراضات احتمالا بیشترین مشارکت را داشته‌اند. دلیل این امر نیز محرومیت نسبی کاهشی است که این قشر از مردم تجربه کرده است. طبق نظریات مرتبط با اعتراضات اجتماعی، مردمی که این نوع از محرومیت را تجربه کرده باشند، از پتانسیل بیشتری برای اعتراض برخوردارند.

به نوشته «رابرت گر»، هر چه شدت محرومیت نسبی بیشتر باشد، نارضایتی بیشتر و به‌تبع آن ظرفیت اعتراض و خشونت سیاسی بیشتر خواهد بود[۴]. البته او تصریح می‌کند که محرومیت نسبی به‌طورمستقیم منجر به اعتراض و خشونت سیاسی نمی‌شود بلکه متغیرهای اجتماعی و سیاسی متعددی در این میان نقش‌آفرینی می‌کنند. گر، از میان متغیرهای اجتماعی بر دو متغیر تأکید می‌کند: نخست این که در جامعه موردنظر، تا چه اندازه‌ رفتارهای اعتراضی و خشونت‌آمیز هنجارمند و قابل قبول هستند. دوم این که چنین رفتارهائی تا چه اندازه کارآمد و سودمند تلقی می‌شوند[۵]. گر همچنین بر منابع قدرت طرفین درگیری (ناراضیان و دولت) تأکید می‌کند و میزان کنترل هر یک از آن‌ها بر نیروی اجبار را دارای نقش تعیین‌کننده‌ای در فرایند و فرجام خشونت سیاسی می‌داند[۶].

بنابراین بر اساس نظریه گر، زمانی که فضای سیاسی نتواند پاسخگوی نیازها و خواسته‌های مردم باشد، اعتراضات خیابانی پذیرش بیشتری پیدا کرده و به عنوان راه حلی جایگزین، سودمند تلقی خواهند شد. در نتیجه به دنبال احساس و ادراک محرومیت نسبی و عدم تطابق انتظارات افراد با واقعیت موجود، در شرایطی که میدان سیاست نتواند پاسخگوی خواسته مردم باشد، این خیابان و اعتراضات خیابانی است که به عنوان ابزار کنشگری اعتراضی مردم مطرح می‌شود.

ذکر این نکته اینجا اهمیت دارد که محرومیت نسبی را نباید صرفا مترادف با محرومیت اقتصادی دانست، بلکه به این معناست که مردمی که سابقا به‌لحاظ اقتصادی امکانات طبقه متوسط را دارا بودند، به دلیل بحران‌های اقتصادی از آن محروم شده‌اند. با این حال، این جمعیت معترض همچنان به‌لحاظ فرهنگی نیز خود را متعلق به طبقه متوسط می‌داند و عوامل فرهنگی و سیاسیِ مرتبط با مطالبات سبک زندگی نیز یکی از عوامل مهم در ایجاد انگیزه‌های اعتراضی بوده است.

در یک جمع‌بندی کلی باید گفت که عوامل فرهنگی و مدرن‌تر و سکولارتر شدن فرهنگ ساکنان برخی از استان‌ها، در کنار عوامل اقتصادی و ریزش طبقه متوسط و شکل‌گیری محرومیت نسبی نزولی، توأمان توضیح‌دهنده‌ی عوامل شکل‌گیری اعتراضات است. نکته آخر در تحلیل و تبیین علل این اعتراضات را باید در نوعی ناامیدی سیاسی دانست؛ یعنی آنجایی که طبق نظریات رابرت گر، اعتراض خیابانی مشروعیت پیدا می‌کند. همان‌طور که گر توضیح داده است، اعتراضات خیابانی باید از دید معترضان، سودمند تلقی شود. در شرایطی که سازوکار رسمی سیاست امکان اقدامات سودمند را فراهم نمی‌کند، خیابان به جایگزینی برای کنشگری و سیاست‌‍ورزی مبدّل می‌شود و افراد از طریق خیابان تلاش می‌کنند تا خواسته خود یا اعتراض خود را دنبال کنند.