همه‌گیریِ کرونا، ضربه‌ای کم‌وبیش یکسان بر پیکر اقتصاد تمامی کشورهای دنیا بوده است. اما واکنش سیستم‌های اقتصادی و بخش‌های مختلف آن‌ها به این پدیدۀ عالم‌گیر یکسان نبوده است. ملموس‌ترین شاخصی که با آن می‌توان رفتار اقتصادهای مختلف تحت تاثیر کرونا را مطالعه کرد شاخص اشتغال است.
این نوشتار نخست تاثیر شیوع ویروس و محدودیت‌های ناشی از آن را در آمار اشتغال ایران محاسبه و سپس نتایج آن را با سایر کشورها مقایسه می‌کند. بررسی‌های انجام‌شده نشان می‌دهد آثار ضربۀ وارد شده بر پیکر اقتصاد تمامی کشورهای مورد مطالعه، در آمار اشتغال آن‌ها کاملا محسوس است. اشتغال در بخش خدمات در مقایسه با اشتغال در سایر بخش‌ها مانند کشاورزی، صنعت و تولید در مجموع در کشورهای بیشتری مثل ایران دستخوش کاهش و تعدیل شده است. پس از آن به ترتیب صنعت، تولید و کشاورزی قرار دارند. در ایران اشتغال در بخش صنعت تقریباً به وضعیت سابق بازگشته، اما در بخش‌های کشاورزی و خدمات با آنچه انتظار می‌رفته هنوز اختلاف قابل توجهی وجود دارد. شدت تاثیر کرونا بر آمار اشتغال ایران در کنار کشورهایی مانند کلمبیا، آمریکا و اسپانیا از سایر کشورها بیشتر است.
نکتۀ حائز اهمیت دیگر آن است که همه‌گیری کرونا بر خلاف بقیه کشورها هیچ بازتابی در نرخ بیکاری ایران ندارد و تنها می‌توان آن را در تغییر تعداد مشاغل جستجو کرد. علت این امر به وضعیت ویژه اقتصاد ایران و جمعیت غیرفعال آن باز می‌گردد که توضیحات بیشتری دربارۀ آن در متن داده شده است.
* * *
برآورد تعداد شاغلان ایران
مرکز آمار ایران «نرخ مشارکت اقتصادی» و «نرخ بیکاری» در کشور را با نمونه‌گیری در مناطق مختلف کشور در طرح آمارگیری نیروی کار، به صورت فصلی گزارش می‌کند [۱]. در مطالعات نیروی کار، جمعیت بالای ۱۵ سال به دو دستۀ فعال و غیرفعال تقسیم می‌شوند. جمعیت فعال به افراد شاغل و بیکار و جمعیت غیرفعال به کسانی که از شرایط کار برخوردار نیستند یا اساساً جویای کار نیستند اطلاق می‌شود. منظور از نرخ مشارکت اقتصادی نسبت جمعیت فعال به کل در همان بازه سنّی و منظور از نرخ بیکاری نسبت جمعیت بیکار به جمعیت فعال است.
با در دست داشتن جمعیت بالای ۱۵ سال از سرشماری‌های مرکز آمار [۲]، نرخ مشارکت اقتصادی و نرخ بیکاری از طرح آمارگیری نیروی کار می‌توان تعداد شغل‌ها در مناطق مختلف کشور را به صورت زیر برآورد کرد:
مرکز آمار علاوه بر گزارش نرخ مشارکت اقتصادی و بیکاری، سهم اشتغال را در سه بخش کشاورزی، صنعت و خدمات گزارش می‌کند. در نتیجه می‌توان تعداد مشاغل را در هر یک از این بخش‌ها محاسبه کرد.
سهم بخش‌های مختلف جمعیت کشور با توجه به تعاریف نیروی کار در سال ۹۸ در شکل زیر آمده است.
مقایسه آمار اشتغال ایران، پیش و پس از همه‌گیری
روش محاسبه
برای برآورد تغییر در آمار اشتغال پس از شیوع کرونا تعداد مشاغل مورد انتظار در صورت نبودن ویروس کرونا (شرایط عادی) با امتداد روند پنج سال قبل از آن [۳] به صورت خطی برای جمعیت شهری، روستایی و کل جمعیت به صورت جداگانه در هر یک از بخش‌های کشاورزی، صنعت، خدمات و کل کشور محاسبه شده است [۴]. تعداد مشاغل مورد انتظار به صورت یک بازه با سطح اطمینان ۹۵% در منحنی‌های زیر، با پاره‌خط‌های عمودی قرمز رنگ حول مقدار مورد انتظار (دایره توخالی قرمز رنگ وسط پاره‌خط عمودی) نمایش داده شده است [۵]. در تمامی نمودارها زمان تقریبی شیوع ویروس کرونا با یک خط چین عمودی قرمز نمایش داده شده است.
اگر تعداد واقعی اشتغال (منحنی سیاه‌رنگ) در هر بخش در بازۀ تعداد مشاغل مورد انتظار (پاره خط عمودی قرمز رنگ) قرار گرفت تمایز معناداری بین تعداد واقعی و تعداد مورد انتظار وجود ندارد. به بیان دیگر، در این مطالعه اختلاف تعداد مشاغل در شرایط عادی با قبل از شیوع کرونا تنها زمانی معنادار در نظر گرفته شده که تعداد واقعی اشتغال بیرون از بازۀ پیش‌بینی (پاره خط قرمز رنگ) قرار گرفته باشد و در سایر موارد فرض تمایز آن با تعدادِ مورد انتظار رد شده است.
تحلیل نتایج
با فرض اینکه تغییرات معنادار آمار اشتغال پس از بروز همه‌گیری تحت تاثیر مستقیم یا غیرمستقیم آن رخ داده می‌توان موارد زیر را نتیجه گرفت.
شوک اولیه در فصل بهار
کرونا در ایران تقریبا از اوایل اسفند ۹۸ در صدر اخبار قرار گرفت اما تاثیر آن در آمار اشتغال زمستان ۹۸ – شاید بخاطر اهمیت هفته‌های منتهی به عید نوروز در بازار کار ایران – نیز محسوس است. با این حال شوک اصلی بر بازار کار در بهار ۹۹ وارد می‌شود. تعداد مشاغل از دست رفته در زمستان ۹۸ قریب به ۷۵۰ هزار مورد (۳%) است. این تعداد در بهار ۹۹ به ۲ میلیون و ۴۶۰ هزار مورد (۹%) می‌رسد و پس از آن در تابستان تا حدود ۱ میلیون ۸۰۰ هزار شغل (۷%) کاهش پیدا می‌کند و در پاییز نیز تغییر چشمگیری نمی‌کند[۶].
بهبود در تابستان و عدم بهبود در پاییز
بازار کار در تابستان موفق شده کاهش مشاغلِ از دست‌رفته را نسبت به بهار ترمیم کند اما این ترمیم در پاییز ادامه نیافته است.
عدم مشاهده افزایش قابل ملاحظه در هیچ یک از بخش‌ها
در هیچ یک از فصل‌های پس از شیوع کرونا آمار اشتغال بیش از کران بالای تعداد مورد انتظار به دست نیامده است. به بیان دیگر در دوران کرونا فرصت ویژه‌ای برای ایجاد اشتغال در کشور آنچنان که در سطح کلان قابل مشاهده باشد به چشم نمی‌خورد.
نخستین تغییرات پس از اعلام بیماری
نخستین تغییرات معنادار در تعداد مشاغل در زمستان ۹۸ در بخش صنعت در جمعیت شهری و بخش کشاورزی در بخش در جمعیت روستایی و در جمعیت کل کشور تنها در بخش صنعت قابل مشاهده است.
واکنش‌های سریع بخش صنعت
سریع‌ترین واکنش به ورود به همه‌گیری در کل کشور، در اشتغال در بخش صنعت رخ داد. در زمستان ۱۳۹۸ تعداد شغل‌های بخش صنعت ۷% کمتر از تعداد مورد انتظار آن در جمعیت کل کشور است، در حالی که در آن زمان هنوز کاهش معناداری در بخش کشاورزی و خدمات در جمعیت کل کشور رخ نداده است.
اشتغال در بخش صنعت نه تنها زودتر از سایر بخش‌ها، تحت تاثیر بیماری قرار گرفته، بلکه زودتر از آن‌ها در تابستان ۹۹ نیز ترمیم شده و به سطح سابق (بازۀ مورد انتظار) در کل کشور بازگشته است. این در حالی است که اشتغال در بخش‌های دیگر هنوز از تعداد مورد انتظار کمتر است.
با توجه به افت اولیۀ بیشتر در آمار اشتغال در بخش صنعت تحت تاثیر وحشت اولیه بیماری و افزایش زودهنگام آن در مقایسه با اشتغال در سایر بخش‌ها ممکن است نشان‌دهندۀ این باشد که کم و زیاد کردن نیروی کار در بخش صنعت کشور نسبت به سایر بخش‌ها اساساً راحت‌تر اتفاق می‌افتد که شاید بتوان آن را با مسئله کم‌هزینه بودن اضافه و کم کردن نیروی کار در بخش صنعت شغلی ایشان دانست.
احتمال دیگر می‌تواند وجود فرصت ویژه‌ای برای اشتغال در بخش صنعت در دورۀ کرونا باشد اما برای در نظر گرفتن آن باید توضیح داد چرا چنین فرصتی مثلاً در بخش کشاورزی وجود نداشته است و چرا در ابتدا باعث ریزش بیشتر در آمار اشتغال در بخش صنعت شده است.
این الگو در کشورهای دیگر هم اگرچه با شدتی کمتر از ایران اما کم و بیش به چشم می‌خورد.
بیشترین تاثیر در بخش خدمات
بیشترین تغییر در آمار اشتغال کل کشور پس از شیوع ویروس در بخش خدمات اتفاق افتاده است. آمار اشتغال در بخش خدمات از بهار ۹۹ بین ۱۰ تا ۱۱ درصد از تعداد مورد انتظار آن کمتر بوده است. به بیان دیگر ضربۀ همه‌گیری بیش از همه بر اشتغال در بخش خدمات و پس از آن در بخش کشاورزی وارد شده است.
کاهش در اشتغال کشاورزی نیز معنادار و قابل ملاحظه است و اختلاف زیادی با کاهش آمار اشتغال در بخش خدمات ندارد. اگرچه مشاهدۀ بیشترین کاهش در بخش خدمات چندان دور از انتظار نیست، اما کاهش قابل ملاحظه در بخش کشاورزی احتمالاً از دینامیک پیچیده‌تری در پی شیوع ویروس متاثر شده و نیازمند توضیح بیشتری است.
برخلاف بخش صنعت، ضربۀ وارد شده بر خدمات و کشاورزی پس از شیوع کرونا در ایران هنوز ترمیم نشده است.
* * *
مقایسه با سایر کشورها
بررسی تغییرات آمار اشتغال کشورها در دوره کرونا در دنیا
وبسایت سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) تعداد مشاغل برخی کشورها را با توجه به نوع فعالیت آن‌ها در چهار بخش گزارش می‌کند [۷]. در این بخش‌بندی اشتغال در بخش تولید به صورت جداگانه در کنار خدمات، کشاورزی و صنعت [۸] آمده است. در ایران آمار اشتغال صنعت و تولید ذیل بخش صنعت گزارش می‌شود.
تعداد مشاغل مورد انتظار و تغییر در آمار اشتغال در این کشورها با روشی مشابه آنچه درباره ایران انجام شد، برآورد شده است. به دلیل عدم مشاهده الگوی فصلی قابل توجه در تعداد مشاغل در این کشورها مدل خطی با استفاده از داده‌های سه سال منتهی به آغاز شیوع کرونا (۱۲ فصل) برازش شده و تعداد مشاغل مورد انتظار در هر یک از بخش‌ها و همین‌طور در کل کشور به صورت جداگانه محاسبه و مقایسه شده است.
منحنی تغییرات تعداد مشاغل و بازۀ مقادیر مورد انتظار برای تعداد مشاغل در هر بخش برای کشور آمریکا به عنوان نمونه در ادامه آمده است.
اگرچه تغییر در آمار اشتغال تحت تاثیر عواملی غیر از کرونا مخصوصاً در کشورهایی که تغییر رفتار در سه سال منتهی به شروع کرونا دیده می‌شود، زودتر از شروع کرونا منتفی نیست اما می‌توان فرض کرد قسمت عمدۀ آن با شیوع کرونا بی‌ارتباط نبوده است.
تغییرات معنادار تعداد شغل در بخش‌های مختلف در تمامی این کشورها در جدول زیر قابل مشاهده است.
تحلیل نتایج
بررسی آمار اشتغالِ ۳۰ کشور [۹] و مقایسه با ایران چند یافتۀ مهم دارد:
در قریب به اتفاق کشورهای بررسی شده بیشترین کاهش‌ها در آمار اشتغال مشابه ایران در فصل بهار ۱۳۹۹ رخ داده است.
هیچ کشوری در دورۀ کرونا افزایش قابل ملاحظه و معناداری در آمار اشتغال در بخش خدمات نداشته است. این در حالی است که در دورۀ کرونا اشتغال در بخش کشاورزی در برخی کشورها افزایش معنادار و قابل ملاحظه‌ای داشته است.
می‌توان گفت، در میان کشورهای بررسی شده، اشتغال در سوییس در پاییز ۹۹ در هر چهار بخش فعالیت‌های شغلی و در مجموع، به وضعیت پیشین خود بازگشته است. کاهش تعداد مشاغل ایران اگرچه از اغلب کشورهای بررسی شده بیشتر است، اما در مجموع تفاوت فاحشی با آن‌ها ندارد. افت تعداد شغل‌ها در ایران در پاییز ۹۹ به ۷% رسیده و از نظر افت تعداد مشاغل در تمامی بخش‌ها به کشورهای آمریکا (۷%-)، کلمبیا (۷%-) و اسپانیا (۶%-) شبیه است.
افتی که در اشتغال در بخش خدمات در فصل بهار تحت تاثیر شوک اولیه ویروس در برخی کشورها اتفاق افتاده، در فصل‌های بعدی تا اندازه‌ای جبران شده، اما در ایران علی رغم کند شدن شیب کاهش، تغییر اتفاق افتاده هنوز جبران نشده است.
در پاییز ۱۳۹۹ در مشاغل بخش خدمات، ایران و کلمبیا با ۱۰%- و ۱۱%- با اختلاف قابل توجه نسبت به سایر کشورها بیشترین کاهش را نسبت به وضعیت مورد انتظار خود دارند . آمریکا و ترکیه با ۷%- کاهش در جایگاه بعدی قرار دارند.
بیشترین کاهش‌های معنادار در آمار اشتغال در بخش خدمات کشورها رخ داده است. پس از خدمات، صنعت، تولید و کشاورزی قرار دارند. اگرچه درصد تغییر در کشورهایی که کاهشِ معنادارِ اشتغال در آن‌ها وجود داشته ممکن است لزوماً تفاوت فاحشی در بخش‌های مختلف نداشته باشد.
در برخی کشورها مانند کلمبیا، افریقای جنوبی، امریکا و کانادا نیز مشابه ایران تغییرات آمار اشتغال در بخش صنعت قابل توجه به نظر می‌رسد.
* * *
بحث پایانی: تغییر تعداد شغل و عدم تغییر نرخ بیکاری در بازار کار ایران
در اکثر قریب به اتفاق کشورهایی که در این مطالعه مورد بررسی قرار گرفته، افزایشِ شدیدِ نرخ بیکاری (نسبت جمعیت بیکار به جمعیت فعال) بعد از شیوع ویروس کرونا مشهود و معنادار است. اما در منحنی تغییرات نرخ بیکاری ایران تمایز چندانی پس از بروز همه‌گیری دیده نمی‌شود. این تمایز نیازمند بررسی و توضیح است.
شاید چنین تصور شود که بیکاری در مرکز آمار ایران و سایر کشورها متفاوت است و علت مشاهده تفاوت همین است، اما تعریفی که در سایت مرکز آمار [۱۰] و سایت OECD [۱۱] از بیکاری آمده شباهت دارند و بعید به نظر می‌رسد این تمایز به دلیل تفاوت در تعریف بیکاری باشد.
از مقادیری که برای جمعیت فعال (شامل شاغل و بیکار) و غیرفعال که از گزارش‌های مرکز آمار استخراج می‌شود، چنان بر می‌آید که کاهش جمعیت شاغل با افزایش جمعیت غیرفعال و عدم تغییر جمعیت بیکار همراه بوده است. به بیان دیگر همه‌گیری کرونا هیچ بازتابی در نرخ بیکاری ایران پیدا نکرده و کاهش تعداد مشاغل خود را در افزایش جمعیت غیرفعال نشان داده است.
این پدیده را می‌توان چنین توضیح داد که در شرایط کنونی ایران، بسیاری از غیرِشاغلان جویای کار نیستند و به کلی از بازار کار خارج شده‌اند و به همین دلیل در جمعیت بیکار (بخشی از جمعیت فعال) منظور نمی‌شوند، بلکه جزو جمعیت غیرفعال در نظر گرفته می‌شوند. این ویژگی پیش از شیوع ویروس کرونا نیز در اقتصاد ایران (مثلا در سال ۹۲ در وضعیت عدم اطمینان موجود در پایان کار دولت نهم و دهم و شروع کار دولت یازدهم و دوازدهم) بی‌سابقه نبوده اما با بروز همه‌گیری بسیار تشدید شده است. در سال کرونا کم و زیاد شدن تعداد مشاغل تنها در جمعیت غیرفعال بازتاب داشته و جمعیت بیکار را کم و زیاد نکرده است. مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارش خود در تحلیل شاخص‌های بازار کار در پاییز ۹۹ این پدیده را چنین توضیح می‌دهد:
«از آنجایی که کاهش نرخ بیکاری با افزایش جمعیت غیرفعال همراه بوده، نمی تواند بهبود وضعیت بازار کار را نشان دهد؛ زیرا افزایش جمعیت غیرفعال، پیامدهای مهمی در سیاستگذاری دارد و فعال کردن افراد غیرفعال حتی از استخدام مجدد بیکاران دشوارتر است».[۱۲]
چنانچه گفته شد نرخ بیکاری در برخی شرایط مانند شرایط کنونی ایران، تحولات بازار کار را به خوبی نشان نمی‌دهد و شاخص کلان‌نگرتری مانند نرخ اشتغال (Employment Rate) برای فهم آن لازم است که در مطالعه دیگری مورد بررسی قرار خواهد گرفت و وضعیت ایران از دریچه آن با دیگر کشورها مقایسه خواهد شد. نکتۀ دیگر مسئلۀ تاثیر عدم مشاهده آشکار تاثیرات ناشی از تحریم و تورم و … در شاخص‌های نیروی کار است که این مورد نیز شایستۀ مطالعه و بررسی جداگانه است.
* * *
پاورقی و ارجاع
[۱] داده‌ها و اطلاعات آماری مرکز آمار ایران، نیروی کار و جمعیت، نیروی کار، جداول آماری
[۲] آخرین سرشماری‌های مرکز آمار در سال‌های ۱۳۸۵، ۱۳۹۰ و ۱۳۹۵ انجام شده است. جمعیت بالای ۱۵ سال به بالای کشور در تاریخ‌هایی که دادۀ سرشماری وجود نداشته به صورت خطی درون‌یابی و برون‌یابی شده‌اند.
[۳] تمامی مدل‌های خطی با استفاده از داده‌های ابتدای زمستان ۹۳ تا پایان پاییز ۹۸ ساخته شده اما در مشاغل صنعت و خدمات در جمعیت روستایی با توجه به تغییر رفتاری که در این فاصلۀ پنج ساله رخ داده مدل خطی از ابتدای زمستان ۹۵ و زمستان ۹۶ تا پایان پاییز ۹۸ انجام شده است.
[۴] با توجه به مشاهده الگوی تغییرات فصلی در جمعیت روستایی در هر یک از بخش‌ها و در تمامی بخش‌ها، در جمعیت شهری در بخش کشاورزی و در جمعیت کل کشور در بخش کشاورزی و در تمامی بخش‌ها مدل خطی برای هر یک از فصل‌های سال جدگانه ساخته شده است.
[۵] کران پایین و بالای مقدار مورد انتظار دو انحراف استاندارد کمتر و بیشتر از مقدار محاسبه شده‌اند که با فرض نرمال بودن توزیع مقادیر مانده مقدار برازش شده ۹۵% آن‌ها را در بر می‌گیرد. در مواردی که شیب خط به صورت معناداری تمایزی با صفر نداشته باشد (p-value>0) یا تعداد داده‌های برای ساختن یک مدل خطی کمتر از ۳ باشد، به جای مدل خطی از برآوردگر میانگین برای محاسبه مقدار مورد انتظار استفاده شده است.
[۶] مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارش‌های فصلی شاخص‌های بازار کار (زمستان ۹۸، بهار ۹۹، تابستان ۹۹ و پاییز ۹۹)، تغییر تعداد شاغلین در مقایسه با فصل مشابه در سال قبل را در زمستان ۹۸، ۵۲ هزار نفر افزایش، در بهار ۹۹، ۱.۵ میلیون نفر کاهش، در تابستان ۹۹، ۱.۲ میلیون نفر کاهش و در پاییز ۱ میلیون نفر کاهش گزارش می‌کند. اگرچه تغییر تعداد مشاغل به اندازه‌ای زیاد هست که تنها در مقایسه با سال گذشته نیز قابل مشاهده باشد و نتایج آن با آنچه در این مطالعه آمده از نظر مرتبۀ بزرگی به جز در زمستان ۹۸ متفاوت نیست اما برای محاسبۀ جامع‌تر تاثیر همه‌گیری بر بازار کار بهتر است روند تغییرات آمار در (فصل‌های مشابه برای متغیرهای فصلی) سال‌های قبل مشابه آنچه در قسمت روش محاسبه آورده شد در نظر گرفته شود.
[۷] OECD, Employment by activity
[۸] مشاغل ساخت و ساز زیرمجموعه صنعت در نظر گرفته شده است.
[۹] کشورها با توجه به در دسترس بودن داده‌ها برای فصل‌های قبل و بعد از شیوع کرونا انتخاب شده‌اند.
[۱۰] تعریف بیکاری در مرکز آمار: فرد در سن کار که در دوره‌های زمانی مرجع، فاقد کار باشد (دارای اشتغال مزد و حقوق‌بگیری یا خوداشتغالی نباشد)، آماده برای کار باشد (برای مزد و حقوق‌بگیـری و خوداشـتغالی آمـادگی داشته باشد) جویای کار باشد (اقدامات مشخصی را به منظور جستجوی کار به صـورت مـزد و حقوق بگیری و یا خود اشتغالی انجام داده باشد). تعاریف و مفاهیم استاندارد آماری، مرکز آمار ایران، صفحه ۷۴، تعریف بیکار (۱۳۹۱).
[۱۱] OECD Unemployment Definition: “The unemployed are people of working age who are without work, are available for work, and have taken specific steps to find work. The uniform application of this definition results in estimates of unemployment rates that are more internationally comparable than estimates based on national definitions of unemployment”. OECD, Definition of Unemployment rate
[۱۲] تحلیل شاخص‌های بازار کار پاییز ۹۹، دفتر مطالعات اقتصادی، فاطمه عزیزخانی، موسی شهبازی غیاثی، محمدرضا عبداللهی، سیدعلی روحانی
* * *
پیوست
پیوست ۱
مقایسه آمار اشتغال پیش و پس از کرونا در جمعیت شهری و روستایی ایران
پیوست ۲
مقایسه آمار اشتغال کشورها با پیش از کرونا در در بخش‌های خدمات، صنعت، تولید و کشاورزی
پیوست ۳
منحنی تغییرات نرخ بیکاری کشورها در ده سال اخیر و نمایش جهش آن در دورۀ همه‌گیری
نویسندگان
