این مقاله برای جایزه دیتاژورنالیسم دقیقه ۱۴۰۲ ارسال شده و بدون کم و کاست در اینجا منتشر می‌گردد.
این گزارش در تاریخ ۴ آبان ۱۴۰۱ با عنوان «چگونه هشتگ ۳۰۰ میلیونی مهسا امینی رکورد توئیتر فارسی را شکست؟» در سایت «ایرنا» منتشر شده است. اصل این مقاله را اینجا مطالعه کنید.
در رسانه‌های فارسی زبان ادعا شده هشتگ «مهسا امینی» بیش از ۳۰۰ میلیون بار در توئیتر فارسی ترند شده؛ این در حالیست که بررسی‌های گروه داده‌کاوی ایرنا از وجود باگ‌ها، اشکالات و همچنین دستکاری‌هایی در این آمار و ارقام حکایت دارد که به بالا رفتن غیرطبیعی این هشتگ در توئیتر منجر شده است.
هشتگ #مهسا_امینی که با نام انگلیسی MahsaAmini# نیز در فضای مجازی بازنشر می‌شود، برجسته‌ترین هشتگ در فضای مجازی به خصوص توئیترفارسی است که علاوه بر اینکه محلی برای جدال مخالفان و موافقان نظام شده، به معیاری برای تحلیل کمی جمعیت معترضان و براندازان داخلی و خارجی تبدیل شده است.
این هشتگ که در زمان دستگیری و درگذشت مرحوم مهسا امینی در ۲۵ شهریورماه در فضای مجازی شکل گرفت، رکورد تاریخ استفاده از هشتگ از زمان معرفی این قابلیت در شبکه‌های اجتماعی را نیز شکسته؛ اما نکته حائز اهمیت این است که این حجم از داده‌ها که اختلاف زیادی با دیگر هشتگ‌های رایج در توئیتر و دیگر بسترها دارد، تا چه اندازه طبیعی است؟
هشتگ مهسا امینی که در روزهای اعتراض‌های شهریورماه ایران هشتگی جهانی شد، مورد حمایت چهره‌های مختلف ایرانی و خارجی قرار گرفت، چنانکه بررسی داده‌های توئیتری نشان می‌دهد پرلایک‌ترین و پربازنشرترین توئیت‌های مرتبط با این هشتگ مربوط به علی کریمی، حامد اسماعیلیون، مهرداد پولادی و حساب توئیتری ایران اینترنشنال بوده است.
هشتگ‌های دیگری همزمان با هشتگ مهسا امینی در توئیتر ترند شده‌اند که از جمله آنها می‌توان به هشتگ‌های اعتصابات سراسری، دانشگاه شریف، نیکاشاکرمی، زن زندگی آزادی و هشتگ‌های انگلیسی mahsaamini ،iranprotest۲۰۲۲ و opiran اشاره کرد که ابر هشتگ‌های برجسته این پویش مجازی در ادامه آمده است:
گروه داده‌کاوی ایرنا به منظور بررسی دقیق‌تر روند ترند شدن هشتگ مهسا امینی در توئیتر فارسی، به واکاوی کمّی این هشتگ در این بستر و دلایل افزایش عجیب و غیرطبیعی این هشتگ در توئیتر پرداخت:
۱. پلتفرم پراشکال و باگ توئیتر فارسی
توئیتر فارسی با وجود اینکه در افکار عمومی به عنوان بستری برای فعالیت خبرنگاران و نخبگان شناخته می‌شود، یکی از پرباگ‌ترین و پرخطاترین پلتفرم‌ها در شبکه‌های اجتماعی از نظر نرم‌افزازی است که امکان خطا و ایراد را در محاسبات کمی و کیفی به شدت افزایش می‌دهد. شاید یکی از دلایل اصلی به تعویق انداختن و انصراف ایلان ماسک از خرید توئیتر همین ایرادهای عمده و آشکار نرم‌افزاری توئیتر بوده است.
وجود بدافزارها و حساب‌های توئیتری ناشناس، جعلی و ربات‌ها یکی از اصلی‌ترین عوامل بدبینی و کم‌اعتمادی به این پلتفرم است که نمود بارز آن در ترند شدن هشتگ مهسا امینی قابل مشاهده است. با اینکه این هشتگ در دیگر بسترها و شبکه‌های اجتماعی همچون اینستاگرام نیز طرفداران زیادی داشت اما اعلام آمار چندصد میلیونی و تهییج و ترغیب کاربران برای درج هشتگ مهسا امینی تنها در توئیتر انجام شد!
۲. کارزار هماهنگ‌شده با تشویق و متن‌های تکراری و بی‌محتوا
کارزار هماهنگ‌شده یا coordinated در توئیتر به کارزاری اطلاق می‌شود که «استفاده از خدمات توئیتری را به‌گونه‌ای مصنوعی تشدید یا سرکوب کند یا تاثیر منفی روی تجربه دیگر کاربران داشته باشد.» در ترندشدن هشتگ مهسا امینی، یکی از تمهیداتی که طرفداران این هشتگ برای ترویج و بیشتر دیده‌شدن این هشتگ انجام دادند، انتشار توئیت‌های تکراری، بی‌محتوا و نامرتبط بود که تنها به قصد افزایش کمی این هشتگ در توئیتر انجام شد و به طور عمده این توئیت‌ها با استقبال سرد توئیتری‌ها روبرو و بسیار کم‌لایک و کم بازنشر نیز بودند:
۳.اکانت‌های جدید و ناشناس
ظهور و بروز حساب‌های توئیتری جدید و نامعتبر که درست همزمان با درگذشت مهسا امینی در توئیتر ایجاد شدند، یکی دیگر از اشکال‌های قابل تامل در رواج و حمایت از هشتگ مهسا امینی در این پلتفرم بود زیرا حمایت یک پوویش مجازی یا واقعی به اعتبار حمایت‌کنندگان آن مربوط می‌شود و اکانت‌های تازه تاسیس و نه چندان معتبر به طور قطع از اعتبار و اعتماد یک پویش جهانی خواهند کاست.
نکته قابل توجه اینکه حضور کیفی این اکانت‌ها فقط مورد توجه این گزارش نبوده، بلکه میزان کمّی اکانت‌های نامطمئن نیز مورد واکاوی قرار گرفته است؛ چنان که داده‌کاوی ما نشان می‌دهد از یک نمونه ۲۵ هزار تایی از حساب‌های کاربری استفاده‌کننده از این هشتگ، بیش از یک پنجم آنها یعنی حدود ۵ هزار حساب توئیتری جدیدالتاسیس بوده و در روزهای منتهی به درگذشت مهسا امینی در توئیتر ایجاد شده‌اند.
گرایش سیاسی این کاربران فقط به مخالفان نظام محدود نشده و طیف‌های مختلفی از روزمره‌نویس‌ها و دیگر کاربران را شامل شده‌اند.
۴.حضور گسترده ربات‌ها و اکانت‌های جعلی
بحث حضور ربات‌ها یکی دیگر از باگ‌های مهم توئیتر است که در دیگر پلتفرم‌ها از جمله اینستاگرام به این شدت و فراوانی مشاهده نمی‌شود. فعالیت ربات‌ها اگرچه به‌طور دقیق قابل شناسایی و کشف نیست اما می‌توان دلایل زیادی را مبنی بر حضور این اکانت‌ها پیدا کرد که در ادامه برخی از آنها اشاره شده است:
فعالیت ربات‌ها به طور عمده به بازنشر و ریتوئیت محتواهای منتشرشده مربوط است و کمتر پیش‌می‌آید رباتی تولید محتوا کند و توئیت بزند؛ علاوه بر این، شناسه کاربری، آواتار، تصویر پروفایل و نام کاربری نیز تاحد زیادی می‌توانند در شناسایی ربات‌ها موثر باشد.
داده‌کاوی ایرنا از واکاوی فعال‌ترین رسانه‌هایی که در ارتباط با هشتگ مهسا امینی فعال بودند، نشان از حضور گسترده ربات‌ها در افزایش این هشتگ در توئیتر فارسی دارد. نتیجه این بررسی که در بازه زمانی یک ماهه ۲۵ شهریور تا ۲۵ مهرماه صورت گرفته، در ادامه آمده است:
نکته مهم در این نمودار به تحلیل این اکانت‌ها مربوط می‌شود به گونه‌ای که حساب توئیتری phistashki که با ۱۷ هزار و ۶۶۳ توئیت، فعال‌ترین حضور را در افزایش آمار هشتگ مهسا امینی دارد، اکانتی است که ریتویئت زیادی ندارد اما عمده توئیت‌های آن به مطالب نه چندان مرتبط و اشعار ادبیات کلاسیک مربوط است که ارتباطی با محتوای مهسا امینی ندارد و با کمترین لایک و بازنشر، فقط سبب افزایش عددی این هشتگ شده است.
هومن با شناسه کاربری bluefairyplease با ۱۳ هزار و ۸۰ توئیت، دومین کاربر فعال توئیتری در انتشار محتواست که فعالیت مشکوک وی نیز در انتشار این هشتگ قابل رصد و تحلیل است.
محتواهای این حساب کاربری که منبع توئیت‌های آن Human۱stApi درج شده و از وسیله‌ای به جز گوشی همراه و یک برنامه رایانه‌ای منتشر می‌شود، توئیت‌هایی خود را با زمان‌بندی مشخص یک دقیقه‌ای و درج هشتگ مهسا امینی منتشر می‌کند که به خوبی شائبه استفاده از یک برنامه نرم‌افزاری یا ربات را در انتشار محتواها آشکار می‌سازد. عمده توئیت‌های این حساب، بدون لایک و ریتویئت و یا با دریافت لایک و ریتوئیت بسیار کم منتشر شدند.
سورنا، سومین اکانت فعال در درج هشتگ مهسا امینی در توئیتر است که با شناسه کاربری sorenaselina و ۹ هزار و ۲۰۲ توئیت، از دیگر اکانت‌های نامعتبر و مشکوک به شمار می‌آید. در توضیحات(بیوی) این حساب آمده است: «هشتک اول رو #مهسا_امینی بزن دومی به بعد هرچی خواستی بزن✌️»
این حساب از سپتامبر(شهریور) ۲۰۲۲ و همزمان با درگذشت مهسا امینی در توئیتر شروع به کار کرده و جزو اکانت‌های تازه تاسیس توئیترفارسی محسوب می‌شود که به طور عمده در صفحه تایم‌لاین خود ریتوئیت حساب‌های توئیتری چون سیما ثابت، سامان رسول‌پور و ایران اینترنشنال دیده می‌شود.
بازنشرکنندگان این اکانت به طور عمده افراد ناشناس هستند که شائبه فعالیت مشکوک و اکانت نامعتبر را بیشتر آشکار می‌کند.
دیگر حساب‌های توئیتری که در انتشار این هشتگ از ۴ تا ۶ هزار توئیت فعال بودند نیز رفتارهای مشکوک همچون حمایت رباتیک و حساب کاربری نامطمئن و نامعتبر از جمله تازه تاسیسی، فعالیت چشمگیر و نامتعارف، انتشار محتوای نامرتبط و تکراری و… دارند.
۵. تشخیص حمایت رباتیک با تحلیل نسبت تعداد ریتوئیت‌ها به لایک‌ها
از آنجایی که ربات‌ها به طور عمده به بازنشر یا ریتوئیت مطالب دیگران مشغولند، واکاوی نسبت تعداد ریتوئیت‌ها به لایک‌ها در ارتباط با هشتگ مهسا امینی می‌تواند راهکار مهمی برای فعالیت این هشتگ باشد زیرا هرچقدر نسبت میزان ریتوئیت‌ها به لایک‌ها بیشتر باشد احتمال حمایت رباتیک بیشتر خواهد بود.
تحلیل داده‌های مربوط به هشتگ مهسا امینی در ۲۸ شهریور از انتشار ۸۲۰ هزار لایک و ۵۹۰ هزار ریتوئیت حکایت دارد که نسبت این میزان هفت‌دهم (۰.۷) است؛ در حالی که در روزهای دیگر این نسبت کوچکتر شده و احتمال حمایت رباتیک را بیشتر محتمل می‌کند.
۶. نسبت تعداد کاربران توئیترفارسی به میزان اعلام شده هشتگ
یکی دیگر از روش‌های بررسی کمی هشتگ مهسا امینی که در برخی منابع ادعای بیش از ۳۰۰ میلیون توئیت، ریتوئیت و ریپلای با عنوان این هشتگ در توئیتر فارسی شده است، واکاوی مقایسه این تعداد هشتگ و تعداد کاربران توئیتر فارسی است. بنا بر آمار سایت پایشگر شبکه‌های اجتماعی، چهار میلیون و ۷۴۶ هزار و ۶۸۹ اکانت فارسی‌زبان در توئیتر وجود دارد که به طور قطع همه این اکانت‌ها فعال نیستند.
اگر تعداد هشتگ‌های مهسا امینی را ۳۰۰ میلیون فرض کنیم و تعداد کاربران فارسی زبان را ۵ میلیون در نظر بگیریم، تعداد متوسط هشتگ‌های هر کاربر قابل محاسبه است؛ برای محاسبه دقیق‌تر باید این نکات را در نظر بگیریم که در ابتدا همه ۵ میلیون کاربر فارسی‌زبان توئیتر فعال نیستند و علاوه بر این، همه آنها نیز مایل به تولیدمحتوا با این هشتگ نبوده‌اند؛ نکته دوم اینکه، همه هشتگ‌های مهسا امینی مربوط به اکانت‌های فارسی‌زبان نبوده و بخشی از آن، از خارج ایران منتشر شده است.
بر اساس نتایجی که «ترندزمپ» ارائه کرده، ۴۳ درصد این محتوا از داخل کشور ارائه شده بود که حدود ۱۳۰ میلیون هشتگ مهسا امینی را شامل می‌شود؛ اگر نیمی از کاربران توئیتر فارسی را (به ویژه با توجه به تشدید فیلترینگ) فعال بدانیم، یعنی ۲.۵ میلیون کاربر فعال، ۱۳۰ میلیون توئیت با هشتگ مهسا امینی منتشر کرده‌اند که به طور میانگین هر کاربر باید ۵۲ توئیت منتشر کرده باشد؛ آن هم در حدود یک ماه.
این‌گونه فعالیت پرحجم به طور عمده در توئیترفارسی و در میان کاربران روزمره‌نویس و سیاسی آن چندان دیده نمی‌شود و به همین دلیل از حمایت‌های رباتیک با محاسبه تعدادکاربران و تعدادهشتگ‌ها حکایت دارد.
جمع‌بندی
نتایج بررسی‌های گروه داده‌کاوی ایرنا نشان می‌دهد هشتگ «مهساامینی» در شهریورماه ۱۴۰۱ به محلی برای ابراز نارضایتی و اعتراض کاربران توئیترفارسی تبدیل شد و از نظر کمّی نیز آمار بسیار بالایی را به خود اختصاص داد که به زعم برخی منابع، رکورد تاریخ توئیترفارسی که پیش از این به هشتگ «اعدام نکنید» مربوط بود، شکست.
با این وجود بحث و تلاش این گزارش این بوده که نشان دهد در ترندشدن این هشتگ، علاوه بر کاربران عادی و همیشگی توئیترفارسی، حمایت‌های غیرواقعی شامل ربات و دیگر بدافزارها نیز وجود داشته، به‌گونه‌ای که شبکه تلویزیونی ایران‌اینرنتشنال در گزارش‌های روزانه خود از این هشتگ، آمار آن را بیش از ۳۱۴ میلیون درج کرده است.
این‌گونه آمارسازی‌ها و عددسازی‌ها با توجه به ضریب نفوذ بالای شبکه‌های اجتماعی می‌تواند تاثیر زیادی در تهییج و تحریک افکار عمومی داشته باشد؛ آماری که اگرچه قابل توجه و تامل است، اما به زعم بسیاری از کارشناسان داده‌کاوی، غیرطبیعی و بالاتر از حد واقعی خود تصویرسازی شده است.
