ایران کشوری سرشار از منابع فسیلی است ولی در سال‌های اخیر در ابعاد مختلف انرژی دچار ناترازی شده است. این مسئله دارای عواقب مختلفی از جمله اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی است که غیرقابل‌چشم‌پوشی است. همچنین در بخش بنزین وگازوئیل شاهد حجم قابل‌توجهی قاچاق این نوع از سوخت‌ها هستیم که به مشکل ناترازی بیشتر دامن زده و ممکن است خود عامل ایجاد ناترازی باشد. بنابراین در این مقاله پس از بیان عوامل ایجاد قاچاق سوخت و آسیب‌های حاصل از آن، به بررسی راهکارهای جلوگیری از قاچاق بنزین پرداخته شده است. دولت به‌عنوان متولی اصلی این بخش نقش زیادی در این ناترازی و قاچاق بنزین دارد لذا باید تمهیداتی را در این حوزه در نظر بگیرد.
مقدمه
این مقاله به مسئله ناترازی بنزین در کشور ایران و علل و عوامل ایجاد آن پرداخته و قاچاق بنزین را یکی از عوامل اصلی این ناترازی می‌داند و به بحث قاچاق وآثاری که از خود بر کشور در ابعاد مختلف برجا می‌گذارد پرداخته است. در نهایت راهکارهایی پیشنهاد میشود که از قاچاق بنزین جلوگیری به‌عمل آید و به‌نقش دولت در این مسئله می‌پردازد. همچنین در انتها جمع‌بندی مقاله ارائه می‌گردد.
ناترازی بنزین
انرژی و فرایند تصمیم‌گیری دربارۀ آن کمی پیچیده است. در واقع طیف گسترده‌ای از مدل‌ها را برای تجزیه، تحلیل و پیش‌بینی در بخش عرضه و تقاضای انرژی باید در نظر گرفت. مدل‌سازی عرضه و تقاضای انرژی یکی از الزامات ضروری برای برنامه‌ریزی، فرموله کردن استراتژیها و توصیه‌های سیاستی به‌شمار میرود. بنابراین لازم است در کشورهای درحال توسعه که داده‌های لازم، به‌روز و مدل‌های مناسب و نهادهای ضروری برای انجام آن وجود ندارد و در کشورهای توسعه‌یافته که کمتر با محدودیت‌های داده و عدم‌شفافیت داده‌ها مواجه هستند، انجام پذیرد.
در این صورت کشورها برای رسیدن به یک وضعیت به‌نسبت پایدار نیاز به مدل‌سازی دارند. کشور ایران از این قضیه مستثنی نیست و با توجه به اینکه در این ۲ و ۳ سال اخیر ایران متأسفانه دچار ناترازی انرژی شده است مدل‌سازی و تبین سیاست‌گذاری مناسب یکی از الزامات تصمیم‌گیری در این حوزه است. اما برنامه‌ریزان، سیاست‌گذاران و تصمیم‌گیران نهایی، راهکارهای سازنده‌ای را ارائه نداده اند و همچنان بحث ناترازی به‌قوت خود باقی است و شاید در سال‌های بعد هم تشدید شود. با این اوصاف نادیده‌گرفتن این مسئله نه‌تنها مشکل را حل نمیکند، بلکه آن را تشدید می‌کند. در حوزۀ ناترازی انرژی یکی از موارد بحث ناترازی بنزین است که بخش اعظم آن از طریق قاچاق بنزین رخ میدهد و باعث دوچندان‌شدن مشکل میشود؛ یعنی موجب بروز مشکل بخش ناترازی بین عرضه و تقاضا و هم مسئله قاچاق بنزین مطرح گردد.
طبق گزارش شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی نخستین مرتبه سربه‌سر شدن تولید و مصرف بنزین در عید سال ۱۴۰۱ به‌وقوع پیوست. همچنین با توجه به گزارشات خبرگزاری‌ها و نظرات خبرگان این حوزه، همگی برای حل مشکل ناترازی بنزین در ایران دو راهکار بیشتر پیشنهاد نمی‌دهند ۱- تولید پالایشگاهی افزایش یابد یا ۲-واردات بنزین صورت بگیرد[۱].
واضح است که پالایشگاه‌های داخل کشور دیگر توان تولید اضافه‌تر ندارند و میزانی که امروز تولید میشود نهایت تلاش آنها است. در مورد ساخت پالایشگاه جدید برای تولید بیشتر بنزین با توجه به مسائل زیست‌محیطی و تأمین هزینۀ سرمایه‌‌گذاری بالایی که وجود دارد از نظر ساختاری توجیه‌پذیر نیست ولی از نظر سیاست‌گذاری دولت و قیمت سوخت در ایران امکان پیاده‌سازی دارد اما مسئولان مربوطه در این امر تا به امروز قدمی برنداشته‌اند و این باعث شده است به مشکل ناترازی بنزین بیشتر دامن بزنند و اگر بخواهند از طریق واردات تأمین نمایند که بحثی بسیار قابل‌تامل و قابل‌تاسف خواهد بود.
به‌گزارش اقتصادسرآمد، در حوزه توزیع بنزین نیز از ابتدای سال جاری تاکنون روزانه حدود ۸۶.۳ میلیون لیتر بوده است که این عدد در سال گذشته ۷۵ میلیون لیتر بوده است که نشان از افزایش ۱۵.۲ درصدی مصرف این فرآورده در کشور است. این میزان مصرف درحالی است که تولید بنزین در کشور حدود ۱۰۵ میلیون لیتر است و این میزان باعث بروز برخی نگرانی‌ها در ناترازی تولید و مصرف بنزین و تبدیل کشور به واردکننده بنزین را ایجاد کرده است.کندشدن روند پالایشگاه‌سازی و افزایش مصرف در سال‌های گذشته زمینه‌ساز تبدیل کشور از صادرکننده به واردکننده را فراهم آورده است[۲].
تبدیل شدن ایران از صادرکننده بنزین به واردکننده آن نشان از یک چرخۀ معیوب اقتصادی است. افزایش کیفیت خودروها و استانداردسازی مصرف بنزین صورت نگرفته است. همان‌طور که می‌دانید خودروهای ایرانی ۲ برابر استاندارد جهانی بنزین مصرف می‌کنند. برنامه‌ای نیز برای توسعه سوخت‌های جایگزین مثل CNG و LPG وجود ندارد. لذا به‌نظر می‌رسد، ناترازی بنزین تشدید یابد. در صورت ادامه روند افزایشی مصرف بنزین و عدم‌سرمایه‌گذاری در بخش تولید بنزین، دولت ایران در سال ۱۴۱۲ ناچار خواهد بود روزانه حدود ۱۱۰ میلیون لیتر بنزین وارد کند که با نرخ لیتری ۰.۶ دلار معادل ارزبری ۲۴ میلیارد دلار خواهد بود. یعنی اگر ایران روزانه یک میلیون بشکه نفت با قیمت ۷۰ دلار بفروشد می‌تواند ۲۵ میلیارد دلار درآمدزایی کند. یعنی در ۱۰ سال آینده ایران مجبور خواهد بود، پولی معادل فروش روزانه یک میلیون بشکه نفت را صرف واردات بنزین کند[۱].
قاچاق بنزین
اختلاف قیمت بنزین در داخل و خارج از کشور، انگیزۀ قاچاق سوخت را افزایش میدهد، درحال‌حاضر میانگین قیمت داخلی بنزین ۲ هزار تومان است درحالی که ارقام صادراتی این فرآورده بین ۲۰ تا ۴۰ هزار تومان در بازار کشورهای همسایه به فروش می‌رسد.
شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی در گزارشی عنوان کرده است: درحال‌حاضر حدود ۱۹ میلیون خودرو و کارت سوخت در کشور وجود دارد که بخش اعظم سهمیۀ آزاد آنها هرگز استفاده نمی‌شود ولی متأسفانه شاهد آن هستیم که کارت‌های سوخت به تعداد بالا به‌سمت استان‌های مرزی منتقل میشود و ظرف چند روز اول ماه سهمیه آنها خالی میشود که مشخصاً صرف قاچاق میشود[۱].
شرکت پالایش و پخش فراورده‌های نفتی روزانه بالغ بر ۲۵۰ میلیون لیتر انواع فرآورده‌های نفتی در بخش‌های مختلف مصرف از جمله حمل‌ونقل، کشاورزی، صنایع، نیروگاهی، دریایی و … توزیع می‌کند و مجری سیاست‌های ابلاغی دستگاه‌های ذی‌مدخل و حاکمیتی بوده است. مدیریت تأمین و عرضه به‌موقع فرآورده‌های نفتی در شبکه رسمی توزیع از جمله پالایشگاه‌های کشور و توزیع عادلانه براساس اولویت مصارف داخل کشور از جمله رسالت‌های اصلی این شرکت است، لذا در این مسیر طرح مدیریت برداشت سوخت (منطقه‌ای) با لحاظ شاخص‌هایی نظیر حفظ موازنه تولید و مصرف، افزایش پایداری فعالیت جایگاه‌ها، پیشگیری از قاچاق سوخت در سراسر کشور حسب توافق مقامات استانی صورت میگیرد[۴].
اگر بخواهیم عوامل مؤثر اصلی بر قاچاق بنزین را برشماریم خواهیم داشت: ۱-نرخ ارزان سوخت داخلی در مقایسه با قیمت عرضه در کشورهای همسایه، ۲-نوسانات نرخ ارز، ۳- نیاز مبرم کشورهای همسایه به سوخت ۴-کمبود فرصت‌های شغلی برای نیروی کار فعال در وضع موجود[۵].
همچنین قاچاق بنزین سبب عوامل مخربی خواهد شد که شامل ۱- تخریب زیرساخت‌های اقتصادی کشور ۲- عامل هدر رفتن سرمایۀ ملی کشور ۳-منتفع‌شدن عده‌ای سودجوی خاص در کشور ۴- افزایش معضلات اجتماعی و فرهنگی در کشور ۵- ایجاد و ترویج فساد در جامعه ۶-پول‌شویی و کسب‌وکارهای کاذب ۷-کاهش ارزآوری برای کشور ۸- برهم‌زدن توازن عرضه‌وتقاضای داخلی میباشد[۶].
با این وجود در راستای پیشگیری و کاهش قاچاق سوخت و فرآورده‌های نفتی میتوان پیشنهاداتی را به شرح زیر ارائه نمود[۶]:
۱.تأکید بر انتقال فرآورده‌های نفتی(بنزین) از طریق محورهای مواصلاتی ریلی که منجر به کاهش قاچاق سوخت و افزایش نظارت ضابطین می‌گردد و از سوی دیگر به پیشگیری از تصادفات و سوانح برون‌شهری می‌انجامد.
۲.تأکید بر جمع‌آوری (ابطال-انسداد) کارت‌های مهاجر و الزام به استفاده از کارت سوخت در فرایند سوخت‌گیری خودرو در سرتاسر کشور
۳.فعال‌سازی ظرفیت‌های فروش سوخت از طریق بازارچه‌های مرزی و تعاونی مرزنشینان
۴.تجهیز گلوگاه‌ها و مراکز ایست و بازرسی به سامانه‌های رهگیری برخط و اصالت بارنامه
۵.استفاده از ظرفیت گاز در نیروگاه‌های تولید برق
۶.راه‌اندازی مراکز CNG درهر استان به‌عنوان یک متغیر مؤثر در پیشگیری از عرضۀ خارج از شبکه فرآورده‌های نفتی
۷.تشدید مجازات‌های مترتب بر قاچاق سوخت و فرآورده‌های نفتی
۸.کنترل خودروهای نفتکش فرآورده‌های نفتی از طریق سامانه سپهتن (سامانه پیمایش هوشمند) خصوصاً در گلوگاه‌ها
۹.نصب سامانه‌های GPS با هدف تخصیص سوخت برپایۀ پیمایش بر روی شناورهای صیادی، تجاری و ناوگان حمل‌ونقل درون‌شهری و جاده‌ایِ نفت و گازسوز
۱۰.بازرسی‌های ادواری از مراکز و واحدهای صنعتی، تولیدی، کشاورزی و چاه‌های آب با هدف راستی‌آزمایی کارکرد و سهمیۀ سوخت تخصیص‌یافته
۱۱.انسداد معابر فرعی که توسط قاچاقچیان سوخت ایجاد و سوءاستفاده میشود.
۱۲.تأکید بر بند پ تبصره ماده ۶ قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز با هدف تقویت معیشت مرزنشینان و توسعه فعالیت‌های اقتصادی مناطق مرزی
۱۳.تقویت تعاملات میان‌سازمانی و وحدت رویۀ نهادهای متولی در راستای برنامه‌ریزی، پیشگیری و مبارزه با قاچاق سوخت
۱۴- بهره‌گیری از سوخت‌های جایگزین و انرژی‌های تجدیدپذیر
۱۵- جایگزینی خودروهای برقی با دیزلی
نتیجه‌گیری
با توجه به مشکل ناترازی بنزین در ایران احداث پالایشگاه کاری زمان‌بَر و سرمایه‌بر است و پاسخی سریع به ناترازی بنزین در کشور نخواهد بود؛ از طرفی تبدیل شدن از یک کشور صادرکننده بنزین به واردکنندۀ آن، مشکل را حل نمیکند و مشکلات دیگری از جمله کاهش تولید ناخالص داخلی کشور، ارز بَری، افزایش قیمت بنزین و… را در پی خواهد داشت. لذا نمی‌تواند راهکار بلندمدت، قابل اجرا و بهینه‌ای باشد.
پیشنهاد میشود بخش اعظمی از برنامهها و سیاست‌گذاریهای دولتی (به‌عنوان متولی اصلی این حوزه) به‌سمتی برود که از قاچاق بنزین از طریق مرزهای کشور جلوگیری به‌عمل آید و بستر مناسب و بسته‌های حمایتی جهت توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر و توسعۀ خودروهای برقی فراهم شود؛ زیرا با توسعۀ انرژی‌های تجدیدپذیر به‌دلیل ارزان و در دسترس‌بودن این منابع خدادی بخش اعظمی از نیاز کشور پاسخ داده شده و از واردات بنزین جلوگیری به‌عمل می‌آید. این کار از مانع مصرف ارز در این حوزه شده و از فساد حاصل از قاچاق بنزین نیز جلوگیری می‌کند و به‌عنوان یک راهکار بهینه پاسخگوی نیاز به انرژی در کشور به‌طور بلندمدت خواهد بود. راهکار دیگر که یقیناً سهم قابل‌توجهی از مصرف بنزین را کاهش خواهد داد جایگزین کردن خودروهای برقی در بخش حمل‌ونقل عمومی و حمل‌ونقل شخصی است.
منابع:
۴-https://www.pishkhan,com
۵-TAVAKOLI ,A–SAYYAH,M “THE IMPACT OF EXCHANGE RATE FLUCTUATIONS ON ECONOMIC ACTIVITIES IN IRAN”,JOURNAL OF MONETARY AND BANKING RESEARCHES Year:1389 | Volume:2 | Issue:4 Page(s): 59-77
