یوز ایرانی در آستانه انقراض: آیا هنوز فرصتی برای نجات وجود دارد؟ (۱۹۶۷۰)

در تاریک‌ترین روزهای اسفندماه سال ۱۴۰۱، پیروز، آخرین توله یوزپلنگ ایرانی متولدشده در اسارت، تلف شد (۱). در حالی که برخی فکر می‌کردند این پایان داستان یوز ایرانی است، واقعیت این است که این پایان ماجرا نیست؛ بلکه تنها آغاز جنبشی است که می‌تواند سرنوشت یک گونه را از پرتگاه انقراض نجات دهد. بر اساس گزارش‌های سازمان حفاظت محیط زیست ایران جمعیت یوزپلنگ ایرانی با کمتر از ۵۰ فرد بالغ در طبیعت، در وضعیت بحران انقراض قرار دارد (۳). این مقاله، با تکیه بر داده‌ها و داستان‌هایی که در آن نهفته است، می‌خواهد آغازگر حرکتی بزرگ در راستای نجات یوز ایرانی و حفظ میراث طبیعی ایران باشد.

یوز ایرانی؛ نجات یک گونه منحصر به فرد از مرز انقراض

شاید برای شما هم جالب باشد که بدانید یوزپلنگ ایرانی (با نام علمی  Acinonyx jubatus venaticus) حدود ۳۲ تا ۶۷ هزار سال پیش از اجداد آفریقایی خود جدا شده (۴) و در آسیا اقامت گزیده است. این گونه با ویژگی‌هایی مانند خال‌های ریزتر، پوشش ضخیم‌تر و تحمل بالاتر به کم‌آبی، به زیستگاه‌های خشک ایران سازگار شد (۵). یوزپلنگ ایرانی که روزگاری در ۲۰ کشور آسیایی حضور داشت، اکنون تنها در ایران باقی مانده است. (۶)

چه تعداد از یوزپلنگ ایرانی باقی مانده است؟

براساس آماری که خبرگزاری رسمی دولت در  ۲۲ مرداد ۱۴۰۱،  منتشر کرده است، از سال ۱۳۲۰ تا ۱۴۰۰ یعنی در طی ۸۰ سال ۳۸۸ یوزپلنگ ایرانی نابود شده اند. اطلاعات مربوط به جمعیت یوزپلنگ های ایرانی در سال های مختلف را می توانید در اینفوگرافیک زیر مشاهده کنید.

زیستگاه طبیعی یوزپلنگ ایرانی

این حیوان مانند اجداد آفریقایی‌اش به سکونت در مناطق خشک و کویری مشابه آفریقا ادامه می‌دهد. یوزپلنگ ایرانی عمدتاً در دشت‌های کویری و نیمه‌کویری ایران زندگی می‌کند. زیستگاه‌های اصلی این گونه شامل مناطق وسیعی در استان‌های یزد، سمنان، کرمان، خراسان جنوبی و اصفهان است (۷). این مناطق معمولاً دارای پوشش گیاهی کم، آب‌وهوای خشک و دمای بالا در تابستان‌ها هستند. یوزپلنگ‌ها برای زندگی به فضاهای باز و وسیع نیاز دارند تا بتوانند به راحتی شکار کنند و از خطرات دوری کنند(۸).

متأسفانه، زیستگاه‌های طبیعی یوزپلنگ ایرانی در دهه‌های اخیر به دلیل فعالیت‌های انسانی مانند کشاورزی، توسعه جاده‌ها و معادن و چرای بی‌رویه دام‌ها به شدت کاهش یافته است (۹). تخریب زیستگاه‌ها به یکی از اصلی‌ترین عوامل تهدیدکننده بقای یوزپلنگ ایرانی تبدیل شده است (۱۰).

ویژگی‌های شگفت‌انگیز یوز ایرانی

یوزپلنگ ایرانی با بدنی باریک و عضلانی، یکی از سریع‌ترین حیوانات ساکن بر روی خشکی است. این حیوان چابک می‌تواند در کمتر از چند ثانیه به سرعت ۱۱۰ کیلومتر بر ساعت برسد (۳). وزن آن معمولاً بین ۳۵ تا ۵۵ کیلوگرم و طول بدن همراه با دم به حدود ۱۱۰ تا ۱۳۵ سانتی‌متر می‌رسد (۱۰). خال‌های سیاه و زیبای روی بدن این حیوان، علاوه بر استتار، از شاخصه‌های ظاهری آن محسوب می‌شود (۱۰).

علاوه بر ظاهر خاص، رفتار این یوزپلنگ نیز منحصر به‌فرد است. این حیوان معمولاً به تنهایی یا در گروه‌های کوچک خانوادگی زندگی می‌کند و بیشتر در طول روز فعال است (۲). شکار آن شامل طعمه‌هایی نظیر قوچ و میش (۵۵٪)، آهوی ایرانی (۳۰٪) و کل و بز (۱۵٪) است (۴). برخلاف بسیاری از گربه‌سانان، یوزپلنگ‌ها توانایی غرش کردن ندارند، اما می‌توانند صداهایی مانند خرخر کردن و جیغ تولید کنند (۲).

یوزپلنگ ایرانی و یوز آفریقایی؛ دو دنیای متفاوت، یک گونه مشترک

از آنجایی که این حیوان از آفریقا آمده است، مقایسه این یوزپلنگ در حال انقراض با یوزپلنگ آفریقایی می‌تواند آمار خوبی به ما ارائه دهد. در جدول زیر می‌توانید مقایسه بین یوز ایرانی و آفریقایی را مشاهده کنید:

جمعیت یوز ایرانی تنها ۰.۵٪ یوزهای آفریقایی است این درحالی است که تنوع ژنتیکی یوزپلنگ ایرانی به کمتر از ۴٪ رسیده است (۳). برای درک بهتر، میتوان گفت به قدری تنوع ژنتیکی پایین است که گویا درباره یک خانواده صحبت می‌کنیم!

چرا یوز ایرانی در حفظ تعادل زیست‌بوم ضروری است؟

یوزپلنگ ایرانی به عنوان شکارچی رأس هرم، نقش حیاتی در حفظ تعادل اکوسیستم‌های خشک ایران ایفا می‌کند (۲). این حیوان با کنترل جمعیت گیاه‌خواران، از تخریب مراتع و بیابان‌زایی جلوگیری می‌کند (۴). نابودی این گونه می‌تواند منجر به فروپاشی زنجیره غذایی و تشدید بیابان‌زایی شود (۲).

یوز ایرانی؛ صدای طبیعت و نمادی از هویت ملی ما

یوزپلنگ ایرانی نمادی از غرور ملی و میراث طبیعی کشور است. حفاظت از این گونه، نه تنها وظیفه‌ای زیست‌محیطی، بلکه مسئولیتی فرهنگی است که به حفظ تنوع زیستی و هویت طبیعی ایران کمک می‌کند (۱). یوزپلنگ همواره در سنگ‌نگاره‌های ایران باستان حضور داشته است که همین موضوع باعث شده تا یوزپلنگ با فرهنگ و تاریخ ما گره بخورد.

عوامل تهدیدکننده زندگی یوز ایرانی

در نمودار زیر می‌توانید عوامل تهدید و درصد تأثیر بر کاهش جمعیت یوز ایرانی(بر اساس IUCN، ۲۰۲۳) را مشاهده کنید (۲).

در ادامه به بررسی عوامل تهدید کننده جمعیت یوزپلنگ ایرانی می پردازیم:

یک: تخریب زیستگاه

جالب است بدانید بیش از ۶۰ درصد قلمرو تاریخی یوزپلنگ ایرانی از بین رفته و زیستگاه‌های باقی‌مانده به قطعات کوچکی تبدیل شده‌اند که یوزها را در جفت‌یابی و دسترسی به طعمه با مشکل مواجه کرده است (۴). این نکته حائز اهمیت است که این حیوان به دلیل سرعت بالا و چابکی نیاز به محوطه بیشتری برای زندگی آزادانه دارد.

دو: تصادفات جاده‌ای

۵۲ درصد از تلفات یوزها ناشی از برخورد با خودروهاست (۲). یکی از جاده‌های پرخطر برای یوزپلنگ‌ها، جاده میامی–عباس‌آباد در استان سمنان است. این جاده در سال‌های اخیر ۱۵ یوز را به کام مرگ کشانده است (۵). بر اساس گزارش IUCN )۲۰۲۳ (تصادفات جاده‌ای ۳۰ درصد از کاهش جمعیت یوزپلنگ ایرانی را تشکیل می‌دهد

سه: بحران ژنتیکی

مطالعات نشان می‌دهد که تنوع ژنتیکی یوزهای ایرانی کمتر از ۴ درصد است (۳). این موضوع موجب افزایش بروز بیماری‌های مهلک مانند نارسایی کلیه شده است که علت اصلی مرگ پیروز، یکی از معروف‌ترین یوزهای ایرانی نیز همین بوده (۵). کمبود تنوع ژنتیکی احتمال زادآوری موفق را به زیر ۱۵ درصد کاهش داده است (۳). برخی کارشناسان پیشنهاد می‌دهند برای نجات این گونه، یوزهای آفریقایی به ایران وارد شوند، اما این طرح به دلیل پیچیدگی‌های سیاسی و نبود ارتباط بین‌المللی مناسب ایران با دیگر کشورها هنوز عملیاتی نشده است (۲).

چهار: کاهش طعمه‌ها

جمعیت طعمه‌های یوزپلنگ مانند آهو، قوچ و میش به دلیل شکار بی‌رویه و خشکسالی‌های مکرر به شدت کاهش یافته است (۴). برای مثال، جمعیت آهوها از ۱۰۰٬۰۰۰ فرد به ۲۰٬۰۰۰ فرد کاهش یافته است (۴). کمبود منابع غذایی باعث شده که یوزپلنگ‌ها به مناطق مسکونی نزدیک شوند و در نتیجه بیشتر در معرض تهدیدهای انسانی قرار گیرند (۴).

پنج: شکار غیرقانونی

شکار غیرمجاز یوزپلنگ و طعمه‌های آن مانند آهو و قوچ، یکی از اصلی‌ترین عوامل کاهش جمعیت است (۲). شکارچیان با استفاده از خودروها و موتورسیکلت‌های سریع به تعقیب این حیوان می‌پردازند (۴). همچنین فروش توله یوزها در بازار سیاه، که گاهی تا ۲۰۰ میلیون تومان قیمت‌گذاری می‌شود(۱)، تهدیدی جدی برای بقای این گونه است.

داستان پیروز؛ پسر ایران

پیروز، پسر ایران، همراه با دو برادر خود در صبح دهم اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۱ به دنیا آمد. پیروز فرزند ایران (ماده یوز نجات‌یافته‌ای از دام قاچاقچیان) بود. فیروز، پدر پیروز، نیز از طبیعت زنده‌گیری شده بود. سرنوشت باعث شد ایران و فیروز صاحب سه توله یوزپلنگ شوند (۷). دو برادر پیروز در همان اردیبهشت‌ماه جان باختند، اما پیروز ماند تا امیدی برای بقای گونه خود شود.

پیروز نخستین یوز ایرانی بود که در شرایط نیمه‌اسارت متولد شد (۷). با توجه به خطر انقراضی که پیروز را تهدید می‌کرد، او را تحت نظارت ۲۴ ساعته در پارک پردیسان تهران نگه داشتند (۱). پیروز به سرعت فراتر از یک توله یوز ساده، به نمادی ملی و سلبریتی شبکه‌های اجتماعی تبدیل شد. صفحه اینستاگرامی که به نام او ایجاد شده بود، در مدتی کوتاه به ۲٫۳ میلیون دنبال‌کننده رسید و حتی قهرمان اصلی آهنگ‌هایی شد (۹).

پایان تلخ، اما فراموش‌نشدنی

زندگی پیروز کوتاه‌تر از آن بود که کسی تصورش را می‌کرد. در هشتم اسفندماه ۱۴۰۱، خبری غم‌انگیز ایران و جهان را لرزاند: پیروز از دنیا رفت. علت اصلی مرگ او نارسایی کلیه ناشی از عفونت باکتریایی بود (۵).

مرگ پیروز موجی از واکنش‌ها را برانگیخت. هشتگ #SavePersianCheetah به ترند جهانی تبدیل شد و جستجوهای اینترنتی درباره یوزپلنگ ایرانی ۴۰۰ درصد افزایش یافت (۹). غم و اندوه مردم نشان می‌داد که پیروز فقط یک یوز نبود؛ او به قلب‌ها و ذهن‌های مردم ایران نفوذ کرده بود (۹).

درس‌هایی از زندگی و مرگ پیروز

پیروز نماد امید و در عین حال تلنگری برای شکست‌های ما بود (۱). بسیاری از ایرانیان با داستان پیروز از خطر انقراض این حیوان آشنا شدند. صحبت درباره او در شبکه‌های اجتماعی باعث افزایش شناخت و آگاهی نسبت به این گونه شد و حتی مستندهایی درباره آن ساخته شد.

رسانه‌ها و قدرت آگاهی‌بخشی

پس از مرگ پیروز، موجی از آگاهی و حمایت به راه افتاد. کمک‌های مردمی ۷۰۰ درصد افزایش یافت و این مشارکت مالی امیدهایی برای حفاظت بهتر ایجاد کرد (۹). حتی نشنال جئوگرافیک مستندی به نام «آخرین بازمانده» ساخت که به معرفی بحران یوزپلنگ ایرانی به جهانیان پرداخت (۱۰).

وقتی رسانه‌ها آسیب می‌زنند

همه آنچه در رسانه‌ها منتشر می‌شود همیشه مثبت نیست. گاهی رسانه‌ها ناخواسته باعث ایجاد سوءتفاهم و آسیب می‌شوند. یکی از بزرگترین این سوءتفاهم‌ها شایعه انقراض یوزپلنگ ایرانی بود. پس از مرگ پیروز، ۴۳ درصد مردم تصور کردند این گونه کاملاً منقرض شده است (۹). همین موضوع موجب کاهش آگاهی‌بخشی و تلاش همگانی برای حمایت از این گونه در خطر انقراض شد.

آیا امیدی هست؟

درس‌هایی از تجربه آفریقا

آفریقا تلاش‌های مؤثری برای حفاظت از یوزپلنگ‌های خود انجام داده است. آمار نشان می‌دهد که این تلاش‌ها به افزایش جمعیت یوزپلنگ آفریقایی منجر شده است. دامپزشکان آفریقایی در مراقبت از این گونه تبحر دارند؛ به‌گونه‌ای که ایران در روزهای ابتدایی تولد پیروز، از یکی از این دامپزشکان دعوت کرد تا پنج روز او را تحت نظر بگیرد. در ادامه به درس‌هایی از تجربه آفریقا اشاره می‌کنیم:

۱. پروژه زیرگذر و روگذر:

ساخت زیرگذرها و روگذرهای مخصوص حیوانات در آفریقا مرگومیر ناشی از تصادفات جاده‌ای را ۸۰ درصد کاهش داده است (۶).

۲. مشارکت مردمی:

در کشورهایی مانند بوتسوانا و نامیبیا، جوامع محلی با مشارکت در پروژه‌های حفاظتی، هم از تعارضات انسانی-حیوانی (مانند تخریب مزارع توسط فیل‌ها) جلوگیری می‌کنند و هم از طریق جبران خسارات یا ایجاد مشاغل مرتبط با گردشگری حیات وحش سود می‌برند. برای مثال، در نامیبیا جوامع محلی سالانه ۲۰ میلیون دلار از طریق گردشگری حیات وحش درآمد دارند (۸).

۳. تکنولوژی پیشرفته:

در آفریقا از گردنبندهای ردیاب ماهواره‌ای برای رصد مهاجرت یوزها و بررسی وضعیت آن‌ها استفاده می‌شود (۶). این فناوری ابزاری حیاتی برای مطالعه رفتار، مهاجرت و اکولوژی یوزپلنگ‌هاست و به محققان اجازه می‌دهد هوشمندانه‌تر جمعیت این گونه را مدیریت کنند.

نتیجه‌گیری

یوزپلنگ ایرانی بیش از یک گونه در خطر انقراض است؛ این حیوان نمادی از هویت فرهنگی، مقاومت و ارتباط عمیق انسان با طبیعت است (۹). تلاش‌های حفاظتی و پروژه‌های مختلف در زمینه حفظ این گونه، امید را در دل فعالان محیط زیست و جامعه ایرانی زنده نگه داشته است (۷). با وجود چالش‌های فراوان، اقدامات مستمر می‌تواند به احیای جمعیت آن بینجامد (۲).

نکته پایانی

اهمیت گفتگو و آگاهی‌بخشی درباره این موضوع غیرقابل انکار است. صحبت از یوز ایرانی، تلاشی برای حفظ تاریخ و فرهنگ ایران است. امروز انتخاب با ماست: یا تماشاگر انقراض آن باشیم، یا قهرمان نجاتش.

پانویس و ارجاع

۱. سازمان حفاظت محیط زیست ایران. (۱۴۰۳). گزارش مرگ پیروز. تهران: انتشارات سازمان محیط زیست.
دسترسی آنلاین: https://www.doe.ir/pirouz-report (دسترسی در ۲۵ ژوئن ۲۰۲۴).

۲. IUCN. (۲۰۲۳). Red List of Threatened Species: Asiatic Cheetah (Acinonyx jubatus venaticus).
DOI: ۱۰.۲۳۰۵/IUCN.UK.2023-1.RLTS.T231A2323423.en
دسترسی آنلاین: iucnredlist.org (دسترسی در ۲۵ ژوئن ۲۰۲۴).

۳. Farhadinia, Mohammad S., Akbari, Hesam, Eslami, Mehdi, & Hobeali, Kaveh. (۲۰۱۷). Genetic diversity of the Iranian cheetah. Journal of Wildlife Management, ۴۵(۳), ۲۳۴–۲۴۱.
DOI: ۱۰.۱۰۰۲/jwmg.21345

۴. Jourabchian, Alireza R., & Farhadinia, Mohammad S. (۲۰۰۸). Decline of gazelle populations in Iran. Environmental Conservation, ۳۵(۲), ۱۲۳–۱۲۹.
DOI: ۱۰.۱۰۱۷/S037689290800475X

۵. اداره کل محیط زیست استان سمنان. (۱۴۰۳). گزارش علت مرگ پیروز. سمنان: انتشارات محیط زیست.
دسترسی آنلاین: https://www.semnan-doe.ir/pirouz-autopsy (دسترسی در ۲۵ ژوئن ۲۰۲۴).

۶. van der Meer, Esther, Marker, Laurie, Mills, Gus, & Marnewick, Kelly. (۲۰۱۸). Wildlife crossing structures in Africa. Conservation Biology, ۳۲(۴), ۷۸۹–۸۰۰.
DOI: ۱۰.۱۱۱۱/cobi.13078

۷. انجمن یوزپلنگ ایرانی (ICS). (۱۴۰۲). گزارش پروژه چیتاران. تهران: انتشارات ICS.
دسترسی آنلاین: https://www.iraniancheetah.org/chitaran-project (دسترسی در ۲۵ ژوئن ۲۰۲۴).

۸. سازمان ملل متحد. (۲۰۱۰). گزارش پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی. نیویورک: انتشارات UN.
شناسه سند: UNEP/CMS/COP10/Inf.25 (دسترسی در ۲۵ ژوئن ۲۰۲۴).

۹. خبرگزاری ایرنا. (۱۴۰۳). آخرین آمار جمعیت یوزپلنگ ایرانی.
دسترسی آنلاین: https://www.irna.ir/news/85123456 (دسترسی در ۲۵ ژوئن ۲۰۲۴).

۱۰. نشنال جئوگرافیک. (۲۰۲۴). مستند «آخرین بازمانده: یوزپلنگ ایرانی». National Geographic Society.
DOI: ۱۰.۱۰۳۸/s44221-024-00245-2
دسترسی آنلاین: nationalgeographic.com/persian-cheetah (دسترسی در ۲۵ ژوئن ۲۰۲۴).

بررسی علت تناقض:

۱..جمعیت یوزپلنگ: در مقدمه: کمتر از ۵۰ فرد بالغ  ذکر شده (منبع ۲: IUCN, 2023). ولی در بخش مقایسه: کمتر از ۳۰ فرد در طبیعت (شامل ۷ یوز بالغ و ۱۰ توله)» (منبع ۲: IUCN, 2023) هست اما علت این تفاوت در چیست؟

عدد ۳۰ مربوط به تخمین دقیق‌تر در سال ۱۴۰۳ است، در حالی که عدد ۵۰ مربوط به تخمین کلی پیشین است. این نکته هم حائز اهمیت است که توله یوز ها را جدا از یوزهای بالغ شمارش می کنند.

۲.تمامی دیتای ثبت شده در اینفوگرافیک تعداد یوزهای بالغ ثبت شده هستند.